Σύρος και Ερμούπολη (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Πριν από είκοσι περίπου μέρες είχαμε δημοσιεύσει μια πρώτη συνεργασία του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Δημοσιεύω σήμερα ένα δεύτερο δικό του άρθρο, τούτη τη φορά με αναφορά σε έναν τόπο, σε ένα νησί, τη Σύρο.

Η αρχική δημοσίευση του άρθρου βρίσκεται εδώ. Όπως θα δείτε, ο Νικολάου κάνει στην αρχή λόγο για τον ιστότοπο Quora.com, στον οποίο συνήθιζε να γράφει παλιότερα, δίνοντας απαντήσεις σε γλωσσικά θέματα.

Τον καιρό που ήμουνα στην Κβόρα, ο αξιόλογος θαμώνας εκεί Δημήτρης Αλμυράντης είχε θέσει το ερώτημα: «Τι θα ’πρεπε να γνωρίζουμε για τον πολιτισμό των Κυκλάδων γενικά, και της Σύρου συγκεκριμένα, που να μην το γνωρίζουμε ήδη;»

Για την Κβόρα, ισχύει αυτό που λέμε, «κάθε πέρσι και καλύτερα». (Γι’ αυτό και έχω ξεκόψει πια από κει πέρα.) Όταν έθεσε ο Αλμυράντης το ερώτημα, επιτρεπόταν να προστίθενται και σχόλια επεξηγηματικά για τα ερωτήματα. Και το σχόλιο που προσέθεσε ο Αλμυράντης ήταν: «που να μην το βρίσκουμε στην Ελληνική Βικιπαίδεια.»

Αυτό ζορίζει πολύ την απάντηση. Έξω και η παρουσία καθολικών στη Σύρο, έξω και η καταγωγή του Βαμβακάρη από κει ως φραγκοσυριανάκι, αλλά και το ότι το τραγούδι «Φραγκοσυριανή» είναι ένας κάπως ξέκρεμος κατάλογος αξιοθεάτων του νησιού.

Έξω και το ότι η μεγαλύτερη πόλη του νησιού, η Ερμούπολη, είναι ορθόδοξη σε αντίθεση με την καθολική Άνω Σύρο, γιατί ιδρύθηκε από πρόσφυγες από την υπόλοιπη Ελλάδα τα χρόνια της Επανάστασης, επειδή ακριβώς η Σύρος ως καθολικιά ήταν υπό την προστασία των δυτικών Μεγάλων Δυνάμεων.

Έξω ακόμα και το ότι η Ερμούπολη είχε πάντα ετερόκλητο πληθυσμό· αρχικά το 1822: Μικρασία, Χίο, Κάσο, Ψαρά, Κρήτη, και μετά γνωρίζοντας ραγδαία ανάπτυξη: καταπώς λέει και η Βικιπαίδεια,

Μεταξύ 1840 και 1880 η Ερμούπολη αναπτυσσόταν ραγδαία και μετατράπηκε σε κοσμοπολίτικη υδροκεφαλική πόλη, απόρροια μαζικής εξωτερικής εισόδου μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, με αναπτυγμένη αστική τάξη: το 1856 αναφέρεται ως η δεύτερη πόλη μετά την Αθήνα σε πληθυσμό.

Το ότι η Ερμούπολη είχε πάντα ετερόκλητο πληθυσμό, πάντως, που επέτρεψε να απαντήσω στο ερώτημα που έθεσε ο Αλμυράντης με μια γλωσσολογική διαπίστωση.

Η διαπίστωση δεν ήταν δικιά μου. Ήταν του Ιωάννη Βογιατζίδη· και αν δεν έχει καταχωρήσει τη διαπίστωσή του η Βικιπαίδεια, έχει πάντως καταχωρήσει τον ίδιο. Ο Βογιατζίδης ήταν από την Άνδρο, και έκανε γυμνάσιο στη Σύρο· στη συνέχεια έγινε καθηγητής γυμνασίου, σχολάρχης, καθηγητής και πρύτανης στο ΑΠΘ. Το κομμάτι της θητείας του που μας ενδιαφέρει εδώ, όμως, ήταν όταν δούλεψε στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής.

Αυτοί που δουλεύουν στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής, έχουν από τα κυριότερα καθήκοντά τους να πηγαίνουν γλωσσικές αποστολές εντός Ελλάδας (σπανιότατα και εκτός), και να καταγράφουν τις διαλέκτους και τα ιδιώματα που βρίσκουν εκεί. Η αποστολή του Βογιατζίδη, αναμενόμενο ήταν να γίνει στις Κυκλάδες, όντας Κυκλαδίτης ο ίδιος. Τα δε πορίσματα της αποστολής, τα παρουσίασε στο «Έκθεσις γλωσσικής αποστολής εις τας Κυκλάδας : (1918-1919)», Λεξικογραφικόν Αρχείον 6 (1923): 142–159.

Από μνήμης τα αναπαράγω εδώ στην Μαγχεστρία την παγερή και την ταχύσκοτη, όπου οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες αποκρούουν την πλέμπα και το υλικό το σχετικό με τα νεοελληνικά δεν λέει και σπουδαία πράματα· αλλά όπου πήγαινε ο Βογιατζίδης, τα ίδια έβρισκε. Στο κάθε νησί, με πολύν κόπο, έβρισκε δυο-τρία γερόντια που μιλούσαν αυτό που θεωρούσε ο ίδιος καθαρά κυκλαδίτικη διάλεκτο· οι υπόλοιποι νησιώτες μιλούσαν ιδίωμα που έφερε πια, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, εμφανή την επιρροή της Κοινής Νεοελληνικής.

Για υποχώρηση των διαλέκτων της νεοελληνικής μπροστά στην Κοινή Νεοελληνική, το 1918 φαίνεται κομμάτι νωρίς: κανονικά η υποχώρηση έγινε μετά το ΒʹΠΠ, αποτέλεσμα της αστυφιλίας και των ΜΜΕ. Τον ΑʹΠΠ μάλιστα ο Αύγουστος Χάιζενμπεργκ, βυζαντινολόγος και πατέρας του πολύ πιο γνωστού Βέρνερ, έκανε μια χαρά διαλεκτολογική έρευνα με τους έλληνες όμηρους στο Γκέρλιτς (που κυκλοφόρησαν μετά το θάνατό του: Heisenberg, A. 1934. Neugriechische Dialekttexte. Leipzig: Otto Harrassowitz.) [Mια αναφορά στο Γκέρλιτς υπάρχει σε σχόλια παλιότερου άρθρου του ιστολογίου]

Οι Κυκλάδες όμως ενσωματώθηκαν στο Ρωμαίικο, με τη συγκεντρωτική του αντίληψη του τι εστί Ρωμαίικο, από καταβολής του. Το να υποχωρήσουν τα Κυκλαδίτικα (και τα Μωραΐτικα) πρώτα ως διάλεκτοι αυτεξούσιες, επόμενο ήταν.

Ο περιορισμός λοιπόν των ακραιφνών Κυκλαδίτικων σε δυο-τρία γερόντια, ήταν έργο που διαδραματιζόταν σε κάθε νησί που πήγε ο Βογιατζίδης. Και όταν πήγε στην Άνω Σύρο, το ίδιο έργο είδε.

Ο Βογιατζίδης πήγε και στην Ερμούπολη.

Και στην Ερμούπολη ο Βογιατζίδης δεν άκουσε ιτς Κυκλαδίτικα. Και πώς να ακούσει, εξάλλου, αφού η Ερμούπολη ήταν πόλος έλξης οποιανού έλληνα δεν ήταν από τις Κυκλάδες. Ο Βογιατζίδης όμως, που έψαχνε καθαρά κυκλαδίτικη διάλεκτο, στην Ερμούπολη άκουσε άλλο.

Άκουσε καθαρά κοινή νεοελληνική.

Μεσουρανούσε τότε το γλωσσικό· ήταν η εποχή που ο Χατζιδάκις μπορούσε κι έγραφε το «Διατί είμαι μεν δημοτικιστής, αλλά δεν γράφω την δημοτικήν» (με τον ισχυρισμό μάλιστα, από τον κορυφαίο αυτό μελετητή των διαλέκτων της δημοτικής («δημοτικιστή» κατά τον ίδιο) πως Κοινή Νεοελληνική δεν υπήρχε καν, πως ήταν όλες διάλεκτοι κατακερμισμένες. Αλλά και οι δημοτικιστές (με την μη-Χατζιδάκεια έννοια) δεν έψαχναν ιδιαίτερα τις καταβολές της κοινής νεοελληνικής. Και βέβαια άμα έψαχναν, ίσως και να μην τους εντυπωσίαζαν αυτά που θα έβρισκαν.

(Νομίζω πως το άρθρο ήταν του Brian Newton (Newton, B.E. 1972. The Dialect Geography of Modern Greek Passive Inflections. Glotta 50: 262–289), όπου αναφέρει πως η κατάληξη -όμουν -όσουν είναι μεν Επτανησιακή, σε αντιδιαστολή με το Μωραΐτικο -ούμουν -ούσουν· αλλά αυτό δεν σημαίνει πως η Κοινή Νεοελληνική δέχτηκε ουσιώδη επιρροή από τα Επτάνησα. Το πιθανότερο είναι το -ό- να ήρθε κατευθείαν από την Καθαρεύουσα. Με κάτι τέτοια και άλλα, η Μπαμπινιώτεια ονομασία «Κοινή Νεοελληνική», που έχει επικρατήσει στους γλωσσολόγους, μπορεί μεν να μην τιμά το δημοτικισμό, έχει όμως και πολλή αλήθεια. Πολλή, και παλιά.)

Οπότε ο Βογιατζίδης ήταν μάλλον από τους πρώτους γλωσσολόγους που έκανε μια διαπίστωση, που την σήμερον τη θεωρούμε τετριμμένη, αλλά που τότε θα ήταν μέχρι και απότολμη. Και τη διαπίστωση τη δημοσίευσε ξεχωριστά, στο: Βογιατζίδης, Ι.Κ. 1923. Πώς ανεπτύχθη η δημοτική μας γλώσσα. Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 218–225.

Η «δημοτική» που έγινε καθομιλουμένη, και εκτόπισε τις διαλέκτους, η «δημοτική» που αρνιόταν ακόμα ο Χατζιδάκις πως υπήρχε καν, ήταν όντως μια Κοινή. Οι Κοινές διαμορφώνονται εκεί που μιλάνε διάφορες διαλέκτους. Σαν την Αλεξάνδρεια των πρώτων Πτολεμαίων, να πούμε, ή το Λονδίνο με τους έμπορους από το Μπέρμιγχαμ το 1550. Σαν το Ναύπλιο της Βαβυλωνίας. Σαν την Αθήνα όταν παρέλαβε το σκήπτρο από το Ναύπλιο.

Και σαν και την Ερμούπολη, την ίδια εποχή, και με το ίδιο το αποτέλεσμα.

Advertisement