Ναπολέων Λαπαθιώτης, Έξι στοχασμοί

Συμπληρώθηκαν προχτές 77 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Κάθε χρόνο, τη μέρα εκείνη ή την κοντινότερη Κυριακή, το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικό με τον ποιητή, παρουσιάζοντας είτε κάποιο άγνωστο κείμενό του είτε στοιχεία για τη ζωή του. Για παράδειγμα, πέρυσι είχα ένα άρθρο για τον σατιρικό Λαπαθιώτη.

Το σημερινό κείμενο δεν είναι άγνωστο, αλλά δεν είναι και πολύ γνωστό. Θα δημοσιεύσω έξι στοχασμούς του Λαπαθιώτη, γραμμένους σχεδόν ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του, τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1943. Ο Λαπαθιώτης επιδιδόταν από τα νεανικά του χρόνια σε αυτό το υβριδικό είδος λόγου, τους Στοχασμούς -ανάμεσα σε δοκίμιο και λογοτεχνία. Πολλοί από τους Στοχασμούς του έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά (πχ Νέα Εστία στη δεκαετία του 1930), άλλοι σε εφημερίδες (πχ Ακρόπολις περί το 1910) ενώ άλλοι έχουν μείνει ανέκδοτοι στο κομμάτι του αρχείου του που είναι δημόσια προσβάσιμο στο ΕΛΙΑ. Δεν υπάρχει έκδοσή τους σε βιβλίο.

Οι στοχασμοί που θα διαβάσουμε σήμερα δημοσιεύτηκαν, μαζί με άλλους, στο περιοδικό Διαγώνιος το 1959, στο πλαίσιο εκτενούς αφιερώματος στον Λαπαθιώτη για τα 15 χρόνια από τον θάνατό του. Ο Χριστιανόπουλος σημειώνει ότι τα κείμενα «είχε την καλοσύνη να μας παραχωρήσει εκλεκτός φίλος».

Πριν από είκοσι περίπου μέρες, σε δημοπρασία του οίκου Βέργος παρουσιάστηκε ένα χειρόγραφο δισέλιδο του Λαπαθιώτη που περιείχε τους έξι στοχασμούς του 1943 που είχαν δημοσιευτεί στη Διαγώνιο. Το διεκδίκησα και το απόκτησα και το παρουσιάζω σήμερα στο ιστολόγιο.

Eδώ είναι σκαναρισμένο το μισό της πρώτης σελίδας, με τον πρώτο στοχασμό, για να πάρετε μια ιδέα από το χειρόγραφο:

Δημοσιεύω όλο το κείμενο, με τη σημερινή ορθογραφία, αλλά κρατάω τη σπάταλη στίξη που αγαπούσε ο ποιητής. Πάντως και από το μικρό δείγμα χειρογράφου που δημοσιεύω φαίνονται οι αποκλίσεις του Λαπαθιώτη από τη σημερινή ορθογραφία. Πέρα από τα παραθετικά σε -ώτερος, ώτατος και την υποτακτική σε -η, γράφει «ξαίρω», όπως συνηθιζόταν προπολεμικά, και «τέτιος» (που το συνήθιζε και ο παππούς μου, αλλά και οι εκδόσεις του ΚΚΕ παλιότερα).

Θα είχε ενδιαφέρον να επισημανθούν και οι αλλαγές που έκανε ο Λαπαθιώτης στο κείμενο, π.χ. στην πρώτη αράδα το αρχικό «ένα σωρό νεανικές φιλοδοξίες» το διόρθωσε σε «κάποιες νεανικές φιλοδοξίες» αλλά έτσι δυσχεραίνεται η ανάγνωση.

22.2.1943 [Η ημερομηνία αυτή ισχύει για τους 4 πρώτους στοχασμούς]

Είχα κι εγώ, πραγματικά, σαν τον καθένα, κάποιες νεανικές φιλο­δοξίες, που ο χρόνος, με το πέρασμά του, άλλες μεν, μπορώ να πω, ικα­νοποίησε, κι άλλες περιόρισεν, εγκαίρως και με τρόπο, σε διαστάσεις λογικές, και θεμιτές, κι ανθρώπινες, και χωρίς εκείνες τις πολύ-πολύ απότομες, οδυνηρές, μοιραίες διαψεύσεις, που σχεδόν κατά κανόνα συνο­δεύουν κάποιες τέτοιες επαφές, πιο άμεσες, με την ωμή, σκληρή πραγμα­τικότητα. Αλλά κι εκείνες οι παλιές φιλοδοξίες μου, ποτέ δεν είχαν τον ανοικονόμητο, τον έξαλλον εκείνο χαρακτήρα, που διακρίνει τέτοιου είδους διαθέσεις, της έξημμένης κι άπειρης νεότητας, — κι ίσως γι’ αύτό, κι ο περιορισμός τους, ποτέ δεν πήρε χαρακτήρα τραγικό, καθώς βλέπω να συμβαίνει σ’ άλλους, πληγωμένους, ως το τέλος, ανεπούλωτα. Κι εξ άλλου, καθώς είπα και πιο πάνω, απ’ αυτές, οι πιο πολλές, και δη οι κυριότερες, ικανοποιήθηκαν, αμέσως είτ’ εμμέσως. Αν ξαναρχόμουν, όμως, στη ζωή, και με την πείρα τη σημερινή μου, είμαι κάτι παραπάνω από βέβαιος, πως δε θα είχα, εξ αρχής, καμιά φιλοδοξία,—ξέροντας, τώρα, εντελώς, τη ματαιότητά τους—, έστω κι αν ήμουν βέβαιος για την εκπλήρωσή τους…

                                                                 *

Υπάρχουν άνθρωποι φιλόδοξοι, στον κόσμο,—άνθρωποι προπαντός πνευματικοί—, που ζητούν να υψωθούν πιο πάνω απ’ τους άλλους, αλλά κρατώντας, έντιμα, τους άλλους, στο κανονικό επίπεδό τους,—όπως υπάρχουν άνθρωποι φιλόδοξοι, —άνθρωποι του πάθους και της βίας—, και που, επίσης, προσπαθούν, με κάθε τρόπο, να υψωθούν πιο πάνω απ’ τους άλ­λους, αλλά χαμηλώνοντας τους άλλους, ενώ, αυτοί, πραγματικά, θα στέ­κονταν, ακίνητοι, στο αρχικό και ταπεινό επίπεδό τους…

                                                                 *

Δεν υπάρχει παρά μια τυφλότης ολική,—μιαν ηθική, κι ανίατη πνευ­ματική τυφλότης—, το ν’ αρνείται, δηλαδή, κανένας κάτι τι, μόνο και μόνον επειδή εκείνος δεν το βλέπει.

                                                              *

Η Αλήθεια, η απλή και μόνη και μεγάλη, είναι κρυμμένη, για τα μάτια των ανθρώπων, πίσω από άπειρες, πολύ μικρές αλήθειες.

[Πάνω από αυτή την παράγραφο υπάρχει το πανώγραμμα: «Το ‘χω ξαναπεί, με άλλα λόγια»]

                                                              *

25.2.1943

Καθένας τείνει να πιστεύει, βέβαια, βασιζόμενος στο φυσικό το νόμο της υπεροχής κι επιβολής του πραγματικά ισχυροτέρου, ότι η διαρκής μεταβολή και η πορεία των ανθρώπινων πραγμάτων, από της κοινωνικής των της απόψεως, εξαρτάται από των πολλών τη θέληση, συμμορφωμένη προς τις περιστάσεις. Κι έτσι συμβαίνει, φυσικά, και στην πραγματικό­τητα: Μόνο που τη θέλησην εκείνη, την καθορίζουν και την κατευθύνουν, της χαράσσουν τη γραμμή, και τη διαμορφώνουν, πολύ λίγοι άνθρωποι, ελάχιστοι. Κι έτσι εκείνοι οι ελάχιστοι, οι «ήρωες», βοηθημένοι κι απ’ τις περιστάσεις, αποβαίνουν οι απόλυτοι κυρίαρχοι,—οι καλοπροαίρετοι ή όχι—, κι οι πρωτεργάτες όλων των εκάστοτε κοινωνικών μας περιπετειών.

                                                                *

30.3.1943

Αυτό που με πτοεί και με συντρίβει, που μου δίνει ίλιγγο και θάμ­πος,—το Δέος και το Ρίγος τής Αβύσσου—, και που ήδη, ζωντανό, μ’ εκ­μηδενίζει, στη σκέψη μου που κάνω για το Θάνατο, —είναι ότι, αυτό που λέμε Θάνατο, είναι κάτι το πολύ πιο Μεγαλύτερο, το άπειρα Αποκαλυπτικότερο, το Απροσμέτρητο και Καταπληκτικότερο, το ριζικά Διαφο­ρετικό, απ’ ό,τι, τώρα, είναι δυνατό, με τη νόησή μας την ανθρώπινη, να το συλλάβουμε και να το φανταστούμε!…

Να προσέξουμε τον λαϊκό τύπο «πιο μεγαλύτερο» που χρησιμοποιεί ο Λαπαθιώτης («αμόρφωτος!» θα πουν άραγε κάποιοι;).

Και μια λεπτομέρεια. Στη δημοσίευση της Διαγωνίου για τον τελευταίο στοχασμό δίνεται απλώς η ένδειξη [1943], ενώ στο χειρόγραφο δηλώνεται καθαρά 30.3.1943. Αβλεψία ή μήπως υπάρχει κι άλλο χειρόγραφο; Πάντως, δεν βρήκα καμιά άλλη διαφορά ανάμεσα στο χειρόγραφο που έχω και στο δημοσίευμα της Διαγωνίου.