Γιατί και πώς να αγαπάμε την ελληνική γλώσσα

Την Κυριακή που μας πέρασε, μέρα των ερωτευμένων υποτίθεται, αν και φέτος ο κορονοϊός τούς είχε κλείσει όλους μέσα, πήρα μέρος σε μια διαδικτυακή εκδήλωση που διοργανώθηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ και από την Θεοδώρα Τζάκρη, τομεάρχισσα αποδήμων (η ίδια δεν χρησιμοποιεί τον έμφυλο τύπο) με θέμα την Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας (9 Φεβρουαρίου). Θυμίζω ότι η γιορτή αυτή θεσπίστηκε το 2017 και οτι στην επιλογή της 9ης Φεβρουαρίου έπαιξε ρόλο και το ιστολόγιό μας (παλιό άρθρο).

Στην εκδήλωση έκανα μια εισήγηση με το θέμα που βλέπετε στον τίτλο («Γιατί και πώς να αγαπάμε την ελληνική γλώσσα»). Πιο κάτω θα παραθέσω ολόκληρο το κείμενο της εισήγησής μου.

Εισηγήσεις έκαναν επίσης ο φίλος Νίκος Γραικός, που διδάσκει τη νέα ελληνική στο Παρίσι, με θέμα τον ρόλο των συλλογικών φορέων στη διάδοση της ελληνικής, ο Ιωάννης Καζάζης, πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, με θέμα την πορεία συγκρότησης της γλώσσας του νεοελληνικού κράτους, ο Διονύσιος Αρκαδικός, του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του ιδρυματος Σπ. Νιάρχος σε πανεπιστήμιο του Βανκούβερ, με θέμα μια πλατφόρμα για την εκμάθηση της ελληνικής στην ομογένεια, καθώς και ο Χρίστος Παπαδόπουλος, διευθυντής του Ελληνικού Πολιτιστικού Κέντρου Καΐρου (και στιχουργός), που μίλησε για την ελληνική γλώσσα στην Αίγυπτο.

Από το προφίλ των εισηγητών φαίνεται ο προσανατολισμός της εκδήλωσης προς την ομογένεια.

Έκαναν επίσης σύντομες παρεμβάσεις, στην αρχή της εκδήλωσης, ο Γιώργος Κατρούγκαλος και ο Νίκος Φίλης, σημερινοί τομεάρχες του ΣΥΡΙΖΑ (Εξωτερικων και Παιδείας, αντιστοιχα), που είχαν υπουργικά καθήκοντα όταν θεσπίστηκε η Παγκόσμια Ημέρα το 2017.

Ακολούθησαν τοποθετήσεις από το κοινό, αυτούς που παρακολούθησαν την εκδήλωση. Όσοι πήραν τον λόγο ήταν στην πλειοψηφία τους (ή πλειονότητά τους αν είστε από την άλλη φράξια) από τον αποδημο ελληνισμό, κάποιοι απο αυτούς εκπαιδευτικοί. Επομένως έχει αξία η μαρτυρία τους.

Θεωρώ επίσης αξιόλογα όσα είπε σε δευτερολογία ο καθηγητής Ιω. Καζάζης, εμμέσως απαντώντας σε μένα, για τη συμβολή της αρχαίας ελληνικής -αλλά και την επισήμανσή του για τους νεομετανάστες.

Όσοι διαβάζουν ταχτικά το ιστολόγιο θα έχουν ξαναδιαβάσει τα περισσότερα απ’ όσα είπα στην ομιλία μου. Ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη, αλλά αυτό είναι σχεδόν αναπόφευκτο.

Πριν από την ομιλία μου παραθέτω το βίντεο ολόκληρης της εκδήλωσης, που καταγράφτηκε και ανέβηκε στο YouTube με τη φροντίδα του ΣΥΡΙΖΑ Μονάχου (το τεχνικό επιτελείο του ιστολογίου κατέγραψε βεβαίως τη δική μου ομιλία, αλλά προτιμότερο είναι να δείτε ολόκληρη την εκδήλωση -ας μην είμαστε Μοναχοφάηδες).

Και το κείμενο της εισήγησής μου:

Γιατί και πώς να αγαπάμε την ελληνική γλώσσα;

Σας ευχαριστώ όσους συνδεθήκατε για να παρακολουθήσετε αυτή την εκδήλωση, ευχαριστώ και τον ΣΥΡΙΖΑ όπως και τη Θεοδώρα Τζάκρη που μου έκαναν την πολύ τιμητική πρόσκληση να με καλέσει να σας μιλήσω.

Η Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας θεσπίστηκε το 2017. Δεν είναι τυχαία η επιλογή της ημερομηνίας της 9ης Φεβρουαρίου, μιας ημερομηνίας που τιμά τον εθνικό μας ποιητή, τον Διονύσιο Σολωμό· γιατί ο Σολωμός δεν ήταν μονάχα ο θεμελιωτής της νεοελληνικής ποίησης παρά έχει γράψει και ένα πολύ αξιόλογο έργο, τον Διάλογο, με πολύ εύστοχες σκέψεις για τη γλώσσα. Ακόμα, ο Σολωμός ζώντας σε δίγλωσσο περιβάλλον, και παρόλο που άρχισε να γράφει ποιήματα στα ιταλικά, επέλεξε τελικά την ελληνική γλώσσα. Ακόμα, η επιλογή του Σολωμού δείχνει ότι στην Παγκόσμια Ημέρα της ελληνικής γλώσσας η έμφαση δίνεται στη σημερινή ελληνική γλώσσα και στην ελληνοφωνία, δηλαδή την ελληνική γλώσσα όπως μιλιέται σήμερα, όχι απαραίτητα από φυσικούς ομιλητές της· για το λόγο αυτό πιστεύω πως θα ήταν άστοχο να εστιαστεί ο εορτασμός αποκλειστικά στην αρχαία ελληνική, όπως συχνά κάνουμε όταν μιλάμε για την ελληνική γλώσσα.

Γιατί λοιπόν να αγαπάμε την ελληνική γλώσσα; Επειδή είναι η μητρική μας βέβαια· από εκεί θα ξεκινήσουμε. Επειδή, ακόμα, είναι μια γλώσσα που έχει ιδιαίτερη θέση στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αφού σ’ αυτήν γράφτηκαν πολύ σημαντικά λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα, που επηρέασαν καθοριστικά το ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πνευματικό γίγνεσθαι.

Ακόμα, είναι μια γλώσσα που, για μεγάλα χρονικά διαστήματα, είχε αποκτήσει το καθεστώς της διεθνούς γλώσσας και που τη χρησιμοποιούσαν ως δεύτερη γλώσσα, ή ως lingua franca, πολλοί πληθυσμοί που δεν την είχαν ως μητρική τους γλώσσα. Και επειδή όταν εμφανίστηκε ο χριστιανισμός έλαχε διεθνής γλώσσα στην σημερινή Μέση Ανατολή να είναι η ελληνική, τα Ευαγγέλια και ολόκληρη η Καινή Διαθήκη γράφτηκαν στα ελληνικά και διαδόθηκαν στα ελληνικά.

Ακόμα, τα ελληνικά τροφοδότησαν, είτε απευθείας είτε κυρίως μέσω των λατινικών, τις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες με λεξιλόγιο, ιδίως στην επιστημονική σφαίρα και στον τομέα των γραμμάτων και των τεχνών. Να μην ξεχάσουμε επίσης ότι στα χριστιανικά χρόνια η ελληνική γλώσσα έγινε φορέας της εκκλησιαστικής ορολογίας και με τον τρόπο αυτό υπήρξε μια δεύτερη διάδοση ελληνικών λέξεων που μπόλιασαν τις γλώσσες όλου του κόσμου. Κι έτσι, εμείς που μιλάμε ελληνικά αλλά ζούμε σε ξένες χώρες ή που μελετάμε ξένες γλώσσες, συνεχώς συναντάμε ελληνογενείς όρους, που μας είναι οικείοι -αν και όχι πάντοτε. Και είναι λογικό να καμαρώνουμε όταν βλέπουμε μιαν ελληνική λέξη σε ένα αγγλικό, γαλλικό, γερμανικό ή ισπανικό κείμενο -και να ξαφνιαζόμαστε ευχάριστα αν δεν είχαμε υπόψη μας αυτό το συγκεκριμένο γλωσσικό δάνειο.

Τους ελληνογενείς όρους που συναντάμε στις ξένες γλώσσες, μπορούμε να τους χωρίσουμε σε τρεις κατηγορίες.

Στην πρώτη κατηγορία, έχουμε λέξεις φτιαγμένες με βάση ελληνικά δομικά στοιχεία, που όμως δεν φτιάχτηκαν από φυσικούς ομιλητές της ελληνικής, αλλά από επιστήμονες που ήξεραν λίγα ή πολλά ελληνικά και που πήραν ελληνικές ρίζες, προθήματα και επιθήματα, για να δημιουργήσουν νέους όρους, νεολογισμούς, και να ονοματίσουν έτσι τις επιστημονικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις τους. Συνήθως αυτές οι λέξεις περνάνε με μικρές αλλαγές σε πολλές γλώσσες, και έτσι ονομάζονται διεθνισμοί. Για παράδειγμα, λέμε τηλέφωνο· τέτοια λέξη δεν υπήρχε φυσικά στα αρχαία ελληνικά· ο όρος που έμελλε να γίνει διεθνής πρωτοσχηματίστηκε περί το 1830 στα γαλλικά, ως télephone από τον συνθέτη Jean-François Sudré, ο οποίος είχε εφεύρει όχι το σημερινό τηλέφωνο αλλά μια πολύ διαφορετική εφεύρεση, που χρησιμοποιούσε μουσικές νότες τις οποίες αντιστοίχιζε σε γράμματα του αλφαβήτου. Η εφεύρεση του Συντρέ αποδείχτηκε ανεφάρμοστη, όμως ο όρος του επέζησε διότι τον χρησιμοποίησε ο Αλεξάντερ Γκράχαμ Μπελ για να ονομάσει τη δική του επινόηση, όταν την κατοχύρωσε με δίπλωμα μισόν αιώνα αργότερα.

Όταν έχουμε λέξεις της τεχνολογίας, όπως το τηλέφωνο, είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι ο όρος δεν υπήρχε στα αρχαία ελληνικά· αλλά για όρους όπως η νοσταλγία δύσκολα θα φανταζόμασταν ότι δεν είναι εγχώριας κατασκευής· άλλωστε, ένας λαός που από την αρχή του χρόνου μεταναστεύει, αναμενόμενο είναι να αισθάνεται νοσταλγία. Κι όμως, η λέξη νοσταλγία δεν πλάστηκε από Έλληνα. Ελληνικά είναι τα συστατικά της: ο νόστος, δηλαδή η επιστροφή στην πατρίδα, και το άλγος, δηλαδή ο πόνος. Νοσταλγία είναι δάνειο από το νεολατινικό nostalgia, όρο που έπλασε το 1688 ο Ελβετός Γιοχάνες Χόφερ, γράφοντας στα λατινικά, για να αποδώσει το γερμανικό Heimweh, τη λαχτάρα του γυρισμού στην πατρίδα.

Μερικές φορές, οι πανάξιοι αυτοί επιστήμονες δεν ξέρανε και πολύ καλά ελληνικά· έτσι, ο Γάλλος γιατρός Nicolas Andry έπλασε το 1741 τον όρο orthopédie, για να αποδώσει την προσπάθεια διόρθωσης των σωματικών δυσπλασιών ειδικά στα παιδιά· και στον πρόλογό του βιβλίου του λέει ρητά ότι εμπνεύστηκε τον όρο από τις ελληνικές λέξεις «ορθόν» και «παιδίον»· αν τον όρο τον έφτιαχνε κάποιος Έλληνας ίσως να τον ονόμαζε κάπως αλλιώς, π.χ. «παιδορθωτική». Και επειδή σήμερα οι ορθοπαιδικοί δεν θεραπεύουν μόνο παιδιά αλλά και ενήλικες, πολλοί δεν καταλαβαίνουν γιατί πρέπει να γράφουν τη λέξη με αι.

Γιατί όλοι αυτοί οι επιστήμονες διάλεξαν τα ελληνικά; Αφενός, επειδή ήταν μια γλώσσα που είχε ήδη χρησιμοποιηθεί στα επιστημονικά συγγράμματα της αρχαιότητας, τα οποία με την Αναγέννηση έγιναν ευρέως γνωστά στην Ευρώπη, είτε απευθείας είτε μέσω των λατινικών, που ήταν ως τον 19^ο αιώνα η lingua franca των επιστημόνων όλης της Ευρώπης. Πέρα όμως από την αναμφισβήτητη αίγλη, τα ελληνικά είχαν κι ένα άλλο πλεονέκτημα: ήταν «ουδέτερο έδαφος» κι έτσι δεν θιγόταν η εθνική υπερηφάνεια κανενός επιστήμονα. Ένας Γάλλος φυσικός, αν χρησιμοποιούσε τα γαλλικά για να ονοματίσει μια εφεύρεσή του, θα ήταν λίγο πιο δύσκολο να επιβάλει τον όρο στους Άγγλους και τους Γερμανούς συναδέλφους του, ενώ ο ελληνικός όρος, ως ουδέτερος, είχε περισσότερες πιθανότητες να γίνει αποδεκτός.

Η δεύτερη κατηγορία λέξεων ελληνικής προέλευσης που συναντάμε στις νεότερες γλώσσες, κυρίως τις ευρωπαϊκές, είναι λόγια δάνεια, διεθνείς λέξεις αντλημένες από το αχανές ελληνολατινικό ταμείο, όπως tragedy, philosophie, geometrische, lírica. Η διαφορά τους με τις λέξεις της προηγούμενης κατηγορίας είναι ότι αυτές οι λέξεις υπήρχαν ήδη στα ελληνικά και από εκεί πέρασαν, σχεδόν πάντοτε με ενδιάμεσο τα λατινικά, στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Και επειδή, όπως είπα, έχουμε λόγιο δανεισμό, συνήθως αυτά τα ελληνικά δάνεια κρατάνε μια μορφή αρκετά κοντινή στο πρωτότυπο, κι έτσι είναι πολύ εύκολο να αναγνωρίσουμε την προέλευση. Βέβαια, κάποιες φορές στη νεότερη γλώσσα αλλάζει η σημασία. Ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι το αγγλικό empathy δεν σημαίνει «εμπάθεια» αλλά, περίπου το αντίθετο, ενώ sycophant δεν είναι ο συκοφάντης, αλλά ο κόλακας.

Τέλος, η τρίτη κατηγορία λέξεων ελληνικής προέλευσης είναι λαϊκά δάνεια, που πολλές φορές έχουν αλλάξει πολύ καθώς ταξίδεψαν μέσα στους αιώνες και στις ηπείρους, ώστε να χρειάζεται το μικροσκόπιο της ετυμολογίας για να ανιχνεύσουμε την αρχική μορφή τους. Και σε αυτό διαφέρουν από τα δάνεια της προηγούμενης κατηγορίας. Εκείνα, είχαν κάνει τη διαδρομή με τη μεσολάβηση λογίων και επιστημόνων, ενώ τούτα τα έφεραν στις καινούργιες πατρίδες τους άνθρωποι του λαού και της πιάτσας, ναυτικοί και μάστορες, πραματευτάδες και στρατιώτες. Οι λόγιοι πιάνουν τις λέξεις με τη λαβίδα του εντομολόγου, για να τις διατηρήσουν όσο το δυνατόν άθικτες. Οι άνθρωποι της πιάτσας τις αλλάζουν, τις προσαρμόζουν στη δική τους μητρική γλώσσα.

Κι έτσι, ενώ είναι πολύ εύκολο να διακρίνουμε πως πίσω από την αγγλική λέξη theatre βρίσκεται το θέατρο, στοιχηματίζω ότι λίγοι θα μάντευαν από ποια ελληνική λέξη προέρχεται η γαλλική (ή αγγλική) boutique, που άλλωστε έχει επιστρέψει στα ελληνικά ως «μπουτίκ». Αν δεν το ξέρετε, αν δεν ασχολείστε δηλαδή με την ετυμολογία, δεν φαίνεται διά γυμνού οφθαλμού ότι στην αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας βρίσκεται η αποθήκη! Εξίσου δύσκολο είναι να βρούμε πίσω από το αγγλ. box την πυξίδα, ή πίσω από το αγγλ. church ή το γερμανικό Kirche τον κυριακό οίκο.

Υπάρχει και κάτι άλλο γοητευτικό με την ελληνική γλώσσα, που σε λίγες γλώσσες έλαχε· είναι ότι βρέθηκε ανάμεσα σε δυο μεγάλες γλωσσικές οικογένειες, ανάμεσα στα λατινικά και στις ευρωπαϊκές γλώσσες και στα αραβικά και τις ανατολικές γλώσσες, και έπαιξε το ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσά τους. Τα ελληνικά μετέφεραν, ας πούμε, τον αραβικό babaga -> παπαγάλο στη Δύση ή το λατινικό castrum στην ανατολή.

Γι’ αυτό και η ελληνική γλώσσα έχει περισσότερα αντιδάνεια από τις άλλες ευρωπαϊκές τουλάχιστον γλώσσες. Αντιδάνεια, θα ξέρετε, είναι όταν μια λέξη της γλώσσας Α ταξιδεύει σε μια άλλη γλώσσα, εκεί αλλάζει, ενδεχομένως περνάει αλλαγμένη και σε άλλες γλώσσες, και τελικά επανέρχεται, συνήθως με μετατοπισμένη σημασία, στην αρχική γλώσσα.

Για παράδειγμα, οι Έλληνες της Αιγύπτου, για να προστατεύονται από τα κουνούπια, είχαν κουνουπιέρες που τις ονόμαζαν κωνώπιον ή κωνωπείον. Η λέξη πέρασε στα λατινικά ως conopeum και έφτασε να δηλώνει οποιοδήποτε ύφασμα σκεπάζει ανάκλιντρο και τελικά ολόκληρο το έπιπλο. Έτσι στα γαλλικά canapé ονομάστηκε ένα είδος ανακλίντρου, που επανέκαμψε και στα ελληνικά ως καναπές. Τα αντιδάνεια μάς δείχνουν ότι η ιστορία του γλωσσικού δανεισμού δεν είναι μονόδρομος όπου μία γλώσσα τροφοδοτεί τις άλλες, αλλά ένα πολύπλοκο δίκτυο ανάμεσα στις γλώσσες, όπου κάθε γλώσσα δίνει και παίρνει λέξεις και όλες εμπλουτίζονται. Εξάλλου, στο παράδειγμα του καναπέ, η αρχική λέξη, ο κώνωψ, ίσως δεν είναι ελληνικής ετυμολογίας αλλά σημιτικό δάνειο. Άλλο ένα παράδειγμα, η λέξη βάρκα, που ξεκίνησε από μια αιγυπτιακή λέξη που εξελληνίστηκε ως βάρις, πέρασε στα λατινικά, barica, και από εκεί μας ήρθε πίσω ως βάρκα, καθώς και το μπάρκο.

Είδαμε λοιπόν ότι έχουμε πολλούς λόγους για να αγαπάμε τη γλώσσα μας και να είμαστε περήφανοι γι’ αυτήν.

Ωστόσο, μια από τις αρχαιοελληνικές αρετές ήταν και το μέτρο· μέτρον άριστον, είχε πει ο Κλεόβουλος ο Λίνδιος, που εμείς οι νεότεροι το συνηθίζουμε να το λέμε «παν μέτρον άριστον». Από τη δικαιολογημένη περηφάνια για μια γλώσσα που είναι η αρχαιότερη από όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες που μιλιούνται σήμερα, πολλοί στην πατρίδα μας φτάνουν να ξεχνούν την αρετή του μέτρου. Κι έτσι, τόσο στο εκπαιδευτικό μας σύστημα όσο και στις συζητήσεις στη δημόσια σφαίρα και στο Διαδίκτυο, συχνά διαδίδονται μύθοι και τερατολογίες για την ελληνική γλώσσα, όπως ας πούμε ότι η ελληνική έχει 5, 6 ή 7 εκατομμύρια λέξεις, ότι είναι η μητέρα όλων των γλωσσών, δηλαδή ότι όλες οι άλλες γλώσσες προέρχονται από τα ελληνικά, ότι έχει μαθηματική δομή ή μαγικές ιδιότητες, ότι μέσα στο ελληνικό αλφάβητο κρύβεται μια αρχαία προσευχή, ότι οι προηγμένοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές δέχονται μόνο τα ελληνικά, ότι ο Μπιλ Γκέιτς και διάφοροι άλλοι πρωταγωνιστές του χώρου της πληροφορικής αναγκάζουν τα στελέχη των εταιρειών τους να μάθουν ελληνικά, ότι για μία ψήφο τα ελληνικά έχασαν την ευκαιρία να αναδειχθούν σε επίσημη γλώσσα των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλα πολλά ακόμα.

Στην πραγματικότητα, όλα αυτά είναι μύθοι. Η ελληνική γλώσσα δεν έχει 5 ή 6 εκατομμύρια λέξεις (καμιά γλώσσα δεν έχει τέτοιο πλήθος). Δεν είναι η μητέρα όλων των γλωσσών, αντίθετα προέρχεται από την Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή, όπως και όλες οι άλλες γλώσσες της ΙΕ ομογλωσσίας· αυτό εξηγεί για ποιο λόγο τα αρχαία ελληνικά έλεγαν «πατήρ», τα λατινικά pater, τα σανσκριτικά pitar, τα περσικά pita, τα αγγλικά father και τα γερμανικά Vater. Το ελληνικό αλφάβητο το πήραμε από τους Φοίνικες, και γι’ αυτό τα ονόματα των γραμμάτων δεν σημαίνουν τίποτα στα ελληνικά, ενώ alef ήταν το βόδι, beth το σπίτι και gamel η καμήλα. Και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές όπως όλοι ξέρουμε δεν «δέχονται» φυσικές γλώσσες αλλά χρησιμοποιούν τον δυαδικό κώδικα, μιαν ατέλειωτη σειρά από μηδενικά και άσους. Επίσης, όπως ξέρουν όσοι ζουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, το Σύνταγμα των ΗΠΑ δεν αναγνωρίζει επίσημη γλώσσα, ούτε είναι αληθινό ότι αν ξέρετε αρχαία ελληνικά θα σας προσλάβει η Microsoft ή η Apple σε επιτελική θέση.

Θα μου πείτε, και τι μας πειράζει να λέγονται και μερικοί ανακριβείς, υπερβολικοί ή ακόμα και ψεύτικοι έπαινοι για την ελληνική γλώσσα; Καταρχάς, θα δώσω τον λόγο στο τιμώμενο πρόσωπο, τον Διονύσιο Σολωμό, ο οποίος, σε έναν πολύ γνωστό στοχασμό του, μας διδάσκει ότι «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι Αληθές». Ότι δεν είναι αληθές, δεν μπορεί να είναι και εθνικό. Έπειτα, ο ψεύτικος έπαινος, μπορεί να είναι ευχάριστος, αλλά νοθεύει και τον αληθινό, αφού υπονομεύει την αξιοπιστία μας και τη δυνατότητα που έχουμε να σταθμίζουμε σωστά τα πράγματα. Ακόμα, ο υπερτονισμός του μεγαλείου της αρχαίας ελληνικής (γιατί, θα το προσέξατε, όλοι οι ψεύτικοι και παραφουσκωμένοι έπαινοι αφορούν τα αρχαία ελληνικά· τη νεοελληνική γλώσσα κανείς δεν την παινεύει) δεν μας κάνει καλό αν συνοδεύεται από την υποτίμηση των νέων ελληνικών.

Διότι βέβαια πολλοί στη χώρα μας, στη δημόσια συζήτηση που γίνεται για το γλωσσικό, αλλά ακόμα και πολλά σχολικά βιβλία καλλιεργούν εμμέσως, ή και ευθέως, την άποψη ότι η σημερινή νεοελληνική δεν είναι παρά ωχρό είδωλο της αρχαίας, πράγμα που βέβαια αφενός δεν βοηθά τους μαθητές να εκτιμήσουν και να αγαπήσουν τη μητρική τους γλώσσα και αφετέρου αποτελεί εύφορο έδαφος πάνω στο οποίο ευδοκιμούν κάθε λογής απόψεις για γλωσσική παρακμή, ιδίως όταν αντιδιαστέλλεται η κυρίαρχη θέση της αρχαίας ελληνικής με τη θέση της σημερινής νεοελληνικής. Κι έτσι καλλιεργείται το σύνδρομο του ξεπεσμένου άρχοντα: Η σημερινή νεοελληνική είναι φτωχή και παρακμασμένη, αλλά φανταστείτε το εθνικό μεγαλείο που «θα» είχαμε, αν μιλούσαμε αρχαία ελληνικά.

Για να το γενικεύσω, μια άποψη που ακούγεται πολύ στη χώρα μας, και που εξασφαλίζει πρόθυμο ακροατήριο όταν εκφέρεται από τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα ή καλό βαθμό στην έκθεση στις πανελλήνιες εξετάσεις, είναι ότι η ελληνική γλώσσα απειλείται, ότι διατρέχει κίνδυνο, ότι βρίσκεται σε παρακμή, ότι έχει φτωχύνει. Το ακούμε σε συζητήσεις στην τηλεόραση, το διαβάζουμε σε άρθρα στο Διαδίκτυο, σε αντιπαραθέσεις στα κοινωνικά μέσα, σε επιστολές στις εφημερίδες.

Για να τεκμηριώσουν αυτή την άποψη, κάποιοι φέρνουν ως επιχείρημα την υποτιθέμενη λεξιπενία των νέων, άλλοι τα πολλά γλωσσικά λάθη που ακούγονται ιδίως από τους δημοσιογράφους στην τηλεόραση, άλλοι την αθρόα εισαγωγή ξένων λέξεων ή τις ξενόγλωσσες πινακίδες των καταστημάτων, άλλοι την αποκοπή από την αρχαία γλώσσα, για την οποία κάποιοι θεωρούν υπεύθυνη την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976 ή την καθιέρωση του μονοτονικού το 1982. Κάποιοι θεωρούν ότι απειλή για τη γλώσσα αποτελεί η συνήθεια πολλών νέων να γράφουν τα ελληνικά με λατινικό αλφάβητο (τα λεγόμενα γκρίκλις) ή με πολλές συντμήσεις (τπτ αντί για τίποτα, κλμρ αντί για καλημέρα). Όχι σπάνια, ως τεκμήριο της παρακμής αναφέρεται κάποια ορθογραφική απλοποίηση (π.χ. γραφές όπως αβγό, τρένο, Σέξπιρ) ή κάποιος αποκλίνων τύπος (του διεθνή αερολιμένα, διαρρέω την είδηση).

Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι που θεωρούν ότι η ελληνική γλώσσα δέχεται επίθεση από σκοτεινούς κύκλους και για να το τεκμηριώσουν επικαλούνται την περίφημη δήλωση Κίσινγκερ όπου αναφέρεται ότι επειδή ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος πρέπει “να πλήξουμε τη γλώσσα του, τη θρησκεία του, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα”. Φυσικά, η δήλωση Κίσινγκερ είναι περίφημη αλλά είναι και ανύπαρκτη.

Σε μεγάλο βαθμό, οι φόβοι για παρακμή της γλώσσας δεν είναι παρά η αμηχανία μπροστά στη γλωσσική αλλαγή, που εκφράζεται από ομιλητές κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι ενοχλούμαστε για γλωσσικές αλλαγές που βρίσκονται σε εξέλιξη. Μας ενοχλεί το “διέρρευσα την είδηση” όχι όμως το “το βιβλίο κυκλοφορεί” διότι αυτή η αλλαγή έχει πλέον συντελεστεί· ωστόσο, οι παππούδες μας έγραφαν “το βιβλίο κυκλοφορείται”. Όπως εμείς βρίσκουμε απόλυτα φυσιολογική τη φράση “το βιβλίο κυκλοφορεί” έτσι και τα παιδιά μας δεν θα ενοχλούνται από τη φράση “διέρρευσε την είδηση”.

Όσοι έχουν εποπτεία της πνευματικής κίνησης σε άλλες χώρες ξέρουν ότι παρόμοιες δυσοίωνες απόψεις για παρακμή και φθορά της γλώσσας, για γλωσσική ένδεια των νέων κτλ. εκφράζονται και αλλού, σε ολόκληρο τον δυτικό τουλάχιστον κόσμο. Όπως νοσταλγούμε τα εφηβικά μας χρόνια, έτσι νοσταλγούμε και τη γλώσσα όπως μιλιόταν τότε. Και ξεχνάμε ότι «τότε» υπήρχαν στην Ελλάδα χιλιάδες και χιλιάδες νέοι που εγκατέλειπαν τα σχολικά θρανία πριν φτάσουν στο γυμνάσιο ή στο λύκειο, ενώ σήμερα μπαίνουν στα πανεπιστήμια (αν και η νέα κυβέρνηση θέλει να το περιορίσει αυτό και να τους στείλει πεσκέσι στα ιδιωτικά κολέγια). Ξεχνάμε ότι «τότε», μιλάω ας πούμε για το 1960, υπήρχαν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες που αδυνατούσαν να συντάξουν ένα απλό κείμενο, γι’ αυτό και έξω από τις δημόσιες υπηρεσίες υπήρχαν αιτησιογράφοι.

Προσωπικά δεν νομίζω ότι η γλώσσα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα βρίσκεται σε παρακμή, ότι απειλείται, ότι κινδυνεύει, ότι κοντεύει να εξαφανιστεί, ότι θα πάθει αφελληνισμό. Αντίθετα, θα έλεγα ότι αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα έχουμε παραγωγή συγκροτημένου λόγου περισσότερη από οποιαδήποτε άλλη εποχή από τότε που μιλιέται η ελληνική γλώσσα. Αν δείτε, ας πούμε, πόσες εφημερίδες κυκλοφορούν σήμερα και πόσες το 1960, πόσοι ραδιοφωνικοί σταθμοί, τηλεοπτικά κανάλια, ιστολόγια, θα συμπεράνουμε ότι η σημερινή ποσότητα λόγου είναι συντριπτικά μεγαλύτερη -και μιλάμε για συγκροτημένο λόγο.

Αλλά βέβαια, όταν είναι πολλαπλάσια η παραγωγή λόγου, πολλαπλάσια θα είναι και τα “γλωσσικά λάθη” των ομιλητών -ιδίως στον αναγκαστικά αφρόντιστο προφορικό λόγο που κυριαρχεί σήμερα με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Πάντως, να μην ξεχνάμε ότι δεν πάνε πολλές δεκαετίες που έχει λυθεί το γλωσσικό ζήτημα -ούτε πενήντα χρόνια, και πενήντα χρόνια για τη γλώσσα είναι μικρό διάστημα- οπότε η γλώσσα μας βρίσκεται ακόμα υπό διαμόρφωση σε κάποιες περιοχές της. Τα περισσότερα από τα «λαθη» που βλέπουμε να καταγγέλλονται αφορούν ακριβώς αυτές τις ακαταστάλαχτες ακόμα περιοχές -όπως είπαμε, «ο διεθνής, του διεθνή»· με άλλα λόγια, πολλά από αυτά τα λάθη είναι αυριανά σωστά, όπως λάθος ήταν πριν από μερικούς αιώνες να λέμε «ο πατέρας» αλλά σήμερα είναι φυσικά σωστό. Και εδώ, usus norma loquendi, που λέγανε οι Ρωμαίοι, η χρήση κάνει τον κανόνα. Ή, όπως θα έλεγε το τιμώμενο πρόσωπο, ο Διονύσιος Σολωμός, «… ο διδάσκαλος των λέξεων είναι ο λαός» και «υποτάξου πρώτα στη γλώσσα του λαού, και, αν είσαι αρκετός, κυρίεψε την».

Ούτε είναι κάποιο καινούργιο φαινόμενο τα δάνεια, για τα οποία γίνεται πολύς θόρυβος τελευταία. Όλες οι γλώσσες δανείζονται. Η αρχαία ελληνική, τον καιρό της ακμής της, δεν δίσταζε να δανείζεται λέξεις όπως αρραβών, χιτών, σινδών (σημιτικά δάνεια) ή αγγαρεία, παράδεισος, παρασάγγης (περσικά δάνεια). Ο παράδεισος ήταν ένας περιφραγμένος κήπος γεμάτος τρεχούμενα νερά και άγρια ζώα, και εκεί οι βασιλιάδες της Περσίας καλούσαν τους άρχοντες και οργάνωναν κυνήγια. Στα ελληνικά πέρασε από συγγραφείς που είχαν επισκεφτεί τα μέρη εκείνα όπως ο Ξενοφών -και από τα ελληνικά, μετά τον χριστιανισμό, έγινε διεθνής λέξη σε πάμπολλες γλώσσες. Αλλά και η αγγλική γλώσσα, που θεωρείται ότι έχει το μεγαλύτερο λεξιλόγιο από όλες, δανειζόταν από την αρχή, αφειδώς, από όλες τις κατευθύνσεις. Η παροιμία λέει, το καλό το αρνί βυζαίνει από δυο μανάδες· η αγγλική αντλεί λέξεις από τρεις τουλάχιστον: ελληνικά, λατινικά, παλαιογερμανικά. Κι έτσι ο Άγγλος μπορεί να διακρίνει liberty από freedom και ethnic από national. Γιατί, αν τα αλόγιστα χρηματικά δάνεια καταχρεώνουν χώρες και καταστρέφουν νοικοκυριά, τα λεκτικά δάνεια πλουτίζουν τη γλώσσα που δανείζεται. Άλλωστε, ο εθνικισμός δεν είναι καλό πράγμα ούτε στη γλώσσα· θα διαβάσατε ίσως αυτές τις μέρες ότι ο Ερντογάν, ανακοινώνοντας το μεγαλεπήβολο σχέδιο να σταλεί Τούρκος αστροναύτης στο διάστημα, ζήτησε ταυτόχρονα να βρεθεί ένας αμιγώς τουρκογενής όρος για να αντικαταστήσει τις σημερινές λέξεις astronot και kosmonot, που είναι βέβαια ελληνικής προέλευσης και έφτασαν στα τουρκικά μέσω γαλλικών. Ε, δεν είναι και πολύ τιμητικό να κάνουμε ό,τι και ο Ερντογάν.

Συγκεφαλαιώνοντας, θα έλεγα ότι η γλώσσα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση απ’ ό,τι άλλες εκφάνσεις της ζωής. Μάλιστα, στην ψηφιακή εποχή η τεχνολογία έχει προσφέρει μεγάλη βοήθεια στην ελληνική γλώσσα, καθώς έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν πολλοί νέοι γλωσσικοί πόροι και να γίνουν κοινό κτήμα των πολλών. Πράγματι, η ελληνική, όπως και πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες ανάλογου αριθμού ομιλητών, έχουν πολλαπλάσιους γλωσσικούς πόρους από αφρικανικές ή ασιατικές γλώσσες που μιλιούνται από πολύ περισσότερους φυσικούς ομιλητές.

Και, για να μην το ξεχνάμε αυτό, η νέα τεχνολογία αποτελεί πολύτιμο βοηθό για όσους θέλουν να μάθουν κάποια γλώσσα από τις λιγότερο διαδεδομένες γλώσσες, όπως είναι τα ελληνικά, και βρίσκονται μακριά από την Ελλάδα ή την Κύπρο. Υπάρχουν σήμερα άφθονοι γλωσσικοί πόροι για να προωθηθεί η ελληνοφωνία. Γιατί τελικά ο καλύτερος τρόπος για να τιμήσουμε την ελληνική γλώσσα ποιος είναι; Να διευρύνουμε τη διάδοσή της, να φτάσει σε νέους ομιλητές και να διατηρήσει όσους ομιλητές της ζουν μακριά από τον ελληνόφωνο χώρο. Πρέπει λοιπόν να δοθεί έμφαση στην ελληνοφωνία, σε αυτούς που μιλάνε σήμερα την ελληνική γλώσσα, άρα έμφαση στη νέα ελληνική και στη διάδοσή της -είτε στους Έλληνες της διασποράς, είτε στους ελληνομαθείς όπου γης, είτε σε όσους μιλάνε ελληνικά και μετέχουν της ελληνικής παιδείας επειδή ζουν ως μετανάστες στη χώρα μας.

Το μεγαλείο της ελληνοφωνίας το βλέπουμε σε συναντήσεις και συνέδρια όπου ένας Ρώσος κουβεντιάζει στα ελληνικά, στα νέα ελληνικά βέβαια, με μια Ισπανίδα, διότι ο ένας μεταφράζει Θανάση Βαλτινό ενώ η άλλη κάνει διατριβή στον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Το βλέπουμε στους ομογενείς τρίτης γενιάς που προσπαθούν να ξαναβρούν τις ρίζες τους και να κρατήσουν τη γλώσσα των παππούδων τους πλάι σε εκείνη της καινούργιας τους πατρίδας, γιατί είναι πλούτος αυτή η δεύτερη γλώσσα. Το βλέπουμε όμως και μέσα στην Ελλάδα, στον Μαροκινό που ερωτεύεται Φιλιππινέζα και φυσικά μιλάνε ελληνικά αναμεταξύ τους και με τα παιδιά τους. Ευχής έργο θα ήταν κάθε κοινότητα αποδήμων Ελλήνων να μεριμνήσει ώστε να συγκροτηθούν δίκτυα αυτών των πρεσβευτών της ελληνοφωνίας.

Καταλήγοντας, η ελληνική γλώσσα δεν κινδυνεύει “να χαθεί”. Θα κινδύνευε να χαθεί μόνο αν απειλούνταν με εξαφάνιση οι ομιλητές της, πράγμα που δεν συμβαίνει, ούτε υπάρχει φόβος μετακίνησης σε άλλη γλώσσα από τη στιγμή που υπάρχουν δομές και μηχανισμοί που τη στηρίζουν: σχολεία, λεξικά, γραμματικές, κράτος.

Ο μόνος τρόπος για να απειληθεί με εξαφάνιση η ελληνική γλώσσα είναι να πάψουν να υπάρχουν ομιλητές της· όσοι θέλουν να εξασφαλίσουν το μέλλον της γλώσσας, ας προσπαθήσουν να θεραπεύσουν τις αιτίες που οδηγούν σε υπογεννητικότητα και σε μετανάστευση των νέων.