Μπατίρηδες επί μακρόν

Mε την ευκαιρία που ήρθαν προχτές εν πομπή και παρατάξει τα πρώτα Ραφάλ που αγοράσαμε από τη Γαλλία, ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν έγραψε το εξής τουίτ για να ευχαριστήσει τους καλούς του πελάτες: Σ’ ευχαριστώ αγαπητέ Κυριάκο για την εμπιστοσύνη προς τη Γαλλία και προς το κόσμημα της αεροναυπηγικής της βιομηχανίας, την εμπιστοσύνη προς την Ευρώπη της άμυνας που έχουμε αρχίσει να οικοδομούμε. (Merci cher Kyriákos pour cette confiance envers la France et son fleuron de l’aéronautique, envers l’Europe de la défense que nous sommes en train de bâtir).

Σε μια παρέα στο Φέισμπουκ, μια φίλη είχε βάλει σε κύκλο το bâtir, και σχολίασε χαριτολογώντας: Μπατίρης με την αγορά των Ραφάλ, λέει (κι αυτή τη λέξη από εμάς την πήρανε). Είπα κι εγώ για το τρένο (en train de…), είπε ένας άλλος για το τρένο των μπατίρηδων, γελάσαμε. Δικαιούται να γελάει όποιος πληρώνει τον λογαριασμό.

Βέβαια, εδώ έχουμε απλή ηχητική ομοιότητα. Καμιά σχέση δεν έχει το γαλλικό bâtir (χτίζω, οικοδομώ) με τον δικό μας μπατίρη. Μπορεί να μπατιρίσουμε οικοδομώντας την Ευρώπη της άμυνας και βοηθώντας τη γαλλική πολεμική βιομηχανία, αλλά αυτό δεν θα οφείλεται στην ετυμολογία.

Αλλά, μια και τ’ αναφέραμε, κι αφού έχουμε αφιερώσει φυσικά άρθρο για τα λεξιλογικά των Ραφάλ, ας πούμε μερικά ακόμα πράγματα για αυτά τα δυο μπατίρ του λογοπαιγνίου.

Το ελληνικό μπατίρ, ο μπατίρης εννοώ, είναι βέβαια δάνειο τουρκικό. Μπατίρης είναι ο φτωχός, ο αδέκαρος (και αφού χρησιμοποίησα αυτή τη λέξη, συνειδητοποιώ ότι δεκάρες δεν υπάρχουν εδώ και δεκαετίες, διότι είχαν πρακτικά χαθεί από την κυκλοφορία καμιά τριανταριά χρόνια πριν καταργηθεί επίσημα η δραχμή).

Ο μπατίρης, λένε τα λεξικά, σχηματίστηκε υποχωρητικά από το ρήμα «μπατίρω» (αν και σήμερα μάλλον μπατιρίζω είναι το ρήμα), το οποίο είναι δάνειο από το τουρκικό ρήμα batmak/batırmak, που η βασική του σημασία είναι «βυθίζομαι, βουλιάζω» αλλά και «δύω» (στα τούρκικα batı είναι η δύση, όπως θα έχετε προσέξει από τις αναφορές σε Batι Trakya, Δυτική Θράκη). Το τουρκικό ρήμα έχει πάει και τη σημασία «χρεοκοπώ», όπως και κάμποσες άλλες που δεν μας ενδιαφέρουν.

Ο δανεισμός πρέπει να έγινε από το ρήμα -απ’ όσο ξέρω δεν υπάρχει στα τουρκικά λέξη batιr με τη σημασία «μπατίρης, φτωχός».

Από το ίδιο τουρκικό ρήμα έχουμε κι άλλη μια λέξη στα ελληνικά, το ρήμα μπατάρω, το οποίο κράτησε την κυριολεξία του τουρκικού ρήματος, «βυθίζομαι, βουλιάζω». Πράγματι, το πλοίο που μπατάρει βυθίζεται, αλλά και ο μπατίρης βυθισμένος είναι, στα χρέη.

Ίσως είμαι επηρεασμένος από τα τραγούδια, αλλά νομίζω πως ο μπατίρης έχει μια χροιά συμπάθειας (και πιο πολύ βέβαια το μπατιράκι, όπως στο τραγούδι της Βουγιουκλάκη, τυχαίες είναι οι δυο ρίμες, δεν θα πω «Δικό σας συνάδελφοι»). Να ακούσουμε τον μπατίρη τον Λουκά (μουσική-τραγούδι Γρηγ. Μπιθικώτσης, στίχοι Κώστας Βίρβος) ως ιντερμέτζο:

Μετά το μουσικό διάλειμμα περνάμε στο δεύτερο μέρος, στο γαλλικό ρήμα bâtir, που όπως είπαμε σημαίνει «χτίζω, κατασκευάζω». Aυτό προέρχεται από ένα παλαιογαλλικό bastir, που φαίνεται πως αρχικά σήμαινε «ράβω, υφαίνω» (από φράγκικο *basta, καννάβινη κλωστή). Φαίνεται πως η σημασιακή εξέλιξη ήταν: υφαίνω > κατασκευάζω περίφραξη με πασσάλους και λεπτά κλαδιά > οχυρώνω > χτίζω, αν και υπάρχουν κι άλλες θεωρίες, με διαφορετικές ενδιάμεσες σημασίες. Σήμερα πάντως bâtir είναι η βασική λέξη για το χτίζω, οικοδομώ, και bâtiment είναι το κτίριο.

Είναι όμως bâtiment στα σημερινά γαλλικά και το πλοίο, ιδίως του πολεμικού ναυτικού, και με αυτή τη σημασία είχαμε και στα ελληνικά του 18ου-19ου αιώνα τη λέξη «μπαστιμέντο», που τη βρίσκουμε σε κείμενα του Εικοσιένα, και που βέβαια εμείς την πήραμε από τα ιταλικά.

Έτσι, σε επιστολή από Μεσολόγγι διαβάζουμε: «Χθες το πρωί έν μπαστιμέντον τούρκικον ερρίφθη από άγνοιαν εις τα ξηρά του στόματος του ποταμού Φίδαρος» ενώ, σε αναφορά του ο καπετάν Χατζη-Αντώνης Βισβίζης διαμαρτύρεται ότι οι πρόκριτοι της Άνδρου «διά να φυλάξουν και τες φαμίλιες τους από τους Αγαρηνούς Καρυστιανούς, έπεμψαν επιτρόπους τους εις Πάρον και με επερικάλεσαν να έλθω εδώ με το μπαστιμέντο μου οπού το είχα καλά αρματωμένο διά να με ναυλώσουν οι προεστοί» αλλά δεν του πλήρωσαν τα συμφωνημένα.

Από την ίδια ρίζα έχουμε και τη Βαστίλλη, Bastille στα γαλλικά.

Να γυρίσουμε στα Ραφάλ. Είχαμε γράψει και στο παλιότερο άρθρο (του 2020) ότι «με μια τόσο μεγάλη αγορά η Ελλάδα εξασφαλίζει όχι μόνο τη στρατιωτική ισχύ που παρέχουν αυτά τα αεροπλάνα αλλά και την πολιτική υποστήριξη της Γαλλίας», αλλά έχουμε δει, και το είδαμε και στο μεσοδιάστημα, ότι οι Ευρωπαίοι εταίροι μας δεν έχουν κανέναν ενδοιασμό ή αναστολή να πουλάνε εξίσου ισχυρά οπλικά συστήματα και στην Τουρκία, που παρά την τραγική οικονομική της κατάσταση σε αυτή τη συγκυρία δεν παύει να είναι μια πανίσχυρη οικονομία.

Όσο για το προχτεσινό πανηγύρι, για μια ακόμα φορά είδαμε κάμποση κομματική εκμετάλλευση από το κυβερνών κόμμα, που έβαλε μέχρι και τον λογότυπό του στο βίντεο της υποδοχής, λες και τα Ραφάλ τα αγόρασε η (καταχρεωμένη, μην ξεχνιόμαστε) Νέα Δημοκρατία από τον δικό της, κομματικό προϋπολογισμό.

Πρόσεξα επίσης το ελαφρώς μεγαλομανές τουίτ του πρωθυπουργού προς τον Μακρόν, ότι: This is the next generation of aircraft, for a future vision of European Defence, and a new chapter in Greece’s regional capability. Thanks to my friend EmmanuelMacron for helping me strengthen our strategic partnership. Ξαναρχόμαστε στις εποχές του l’état c’est moi, για να το πω στα γαλλικά.

Έδωσαν επίσης τα Ραφάλ την αφορμή και για μερικά γραφικά στιγμιότυπα, σαν αυτό της φωτογραφίας (δεν είναι φωτοσοπιά), που μου ενέπνευσε την ατάκα ότι μπορεί τα Ραφάλ να είναι εισαγόμενα, αλλά τουλάχιστον τα βλήματα είναι ντόπια.

Όπως είπα, αφού τα πληρώνουμε, τουλάχιστον ας το διασκεδάσουμε, πολύ περισσότερο που σήμερα είναι Παρασκευή, αρχή τριημέρου, έστω κι αν προμηνύεται με κακοκαιρία.

Κλείνω λοιπόν με ένα καινούργιο τραγούδι, που ανέβασε στον τοίχο του στο Φέισμπουκ ο έξοχος τραγουδοποιός Δημήτρης Μητσοτάκης (ναι, έτσι λέγεται):

Τώρα που ήρθαν τα Ραφάλ

θα πάω ν’ ανοίξω ένα μπουκάλ

να το γιορτάσω.

Τώρα που ήρθαν τα Ραφάλ

και κάποιοι τρων με δυο κουτάλ

θε να τα σπάσω.

Τώρα που ήρθαν τα Ραφάλ

δεν θα ‘μαστε τόσο μπανάλ

και τόσο βήτα

τώρα που ήρθαν τα Ραφάλ

απ’ το χοντρό μας το κεφάλ

φυτρώνουν βλίτα.

Τώρα που ήρθαν τα Ραφάλ

ο Τούρκος θα μας πει χαλάλ

και θα την κάνει,

θα πάει στην Αμερική

και θα ψωνίσει χοντρική

το «γιαταγάνι»…

Δημήτρης Μητσοτάκης

19.1.22