Ποιες λέξεις είναι πραγματικά ελληνικές; (του Σπύρου Αρμοστή)

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου γλωσσολόγου Σπύρου Αρμοστή, που και άλλες φορές τον έχω αναφέρει στο ιστολόγιο, κατά σύμπτωση δε μόλις την Κυριακή επειδή είχε τη γλωσσική επιμέλεια στο μυθιστόρημα της Λ. Παπαλοΐζου «Το βουνί» από το οποίο δημοσιεύσαμε αποσπάσματα.

Το άρθρο αρχικά δημοσιεύτηκε στο Παράθυρο, το πολιτιστικό ένθετο της εφημερίδας και του ιστότοπου Πολίτης της Κύπρου και το ανέφερε εδώ, σε κάποιο σχόλιο, κάποιος φίλος. Μου άρεσε και αποφάσισα να το αναδημοσιεύσω επειδή, αν και είναι σχετικά σύντομο, δίνει αρκετά εναύσματα για συζήτηση πάνω σε θέματα που τα έχουμε συζητήσει πολλές φορές και στο ιστολόγιο και αλλού.

Ας πούμε, θέτει το ερώτημα «γιατί το ακρώνυμο ΑΕΚ το προφέρουμε άεκ, ενώ το ΑΕΛ το προφέρουμε αέλ;» Και το ενδιαφέρον είναι πως (υποθέτω, αν και δεν το λέει ρητά) ότι η ΑΕΚ και η ΑΕΛ του Αρμοστή δεν είναι οι ελληνικές ομάδες (ΑΕΚ και Λάρισα) αλλά είναι η ΑΕΚ Λάρνακας και η ΑΕ Λεμεσού. Η ΑΕΚ Λάρνακας ιδρύθηκε το 1994 με συγχώνευση του Πεζοπορικού και της ΕΠΑ Λάρνακας, και το Κ στο ΑΕΚ δεν σημαίνει, βέβαια, Κωνσταντινουπόλεως αλλά Κίτιον.

Θίγει επίσης το θέμα «ποιες είναι ελληνικές λέξεις» ή μάλλον το ερώτημα που πολύ συχνά εμφανίζεται σε γλωσσικές ομάδες του Φέισμπουκ, «πώς λέμε στα ελληνικά το σι-ντι» ή κάποιο άλλο καθιερωμένο δάνειο. Συχνά στις ερωτήσεις αυτές κι εγώ απαντώ όπως ο Αρμοστής στο άρθρο, δηλαδή «το σιντί στα ελληνικά το λέμε σιντί», για τους λόγους που, πιο καλά από μένα, εκθέτει ο συντάκτης του άρθρου.

Αυτό που εννοεί εκείνος που ρωτάει «πώς λέμε στα ελληνικά το σι-ντί» είναι «πώς μπορούμε να το αποδώσουμε / πώς έχει αποδοθεί με όρο ελληνικής ετυμολογίας». Και ενώ δεν είμαι αντίθετος με την αναζήτηση «αυτοχθόνως ελληνικών» όρων, πρέπει να κρίνουμε πότε έχει ελπίδα να καθιερωθεί εγχώριος όρος και πότε είναι προτιμότερο να δεχτούμε το δάνειο, ενδεχομένως προσαρμόζοντάς το στο τυπικό της γλώσσας.

Παρεμπιπτόντως, ο Αρμοστής θέτει και το θέμα της προφοράς των δανείων. Όταν προφέρουμε ελληνικά, το σάντουιτς ή το μοντάζ το προφέρουμε ελληνοπρεπώς, με τα ελληνικά φωνήεντα και σύμφωνα. Όσοι το προφέρουν αγγλο/γαλλοπρεπώς προκαλούν κωμική εντύπωση και, αν δεν ζουν πολλά χρόνια στο εξωτερικό, φανερώνουν ότι το κάνουν για φιγούρα.

Με την ευκαιρία, θυμάμαι κι ένα αστείο στιγμιότυπο σε πρωινάδικο, όπου ο καλεσμένος (ή η καλεσμένη), όταν ρωτήθηκε τι δουλειά κάνει, απάντησε «Make-up artist».

— Πώς το λέμε αυτό στα ελληνικά; ρώτησε η παρουσιάστρια

— Χμμ… Μακιγιέρ (ή μακιγιέζ, δεν θυμάμαι) απάντησε ο καλεσμένος (ή η καλεσμένη.

Και είχε δίκιο.

Πολλά είπα, το άρθρο του Σπύρου Αρμοστή:

Πρόσφατα σε μια διαδικτυακή συζήτηση τέθηκε το ερώτημα γιατί κάποια ακρωνύμια, όπως «ΑΕΚ», τονίζονται στην παραλήγουσα, ενώ κάποια άλλα, όπως «ΑΕΛ», τονίζονται στη λήγουσα. Ειδικά με αφορμή το ζεύγος «ΑΕΚ vs ΑΕΛ», διατυπώθηκε η υπόθεση πως ίσως το τελικό «Λ» να «ελκύει» τον τόνο. Απάντησα πως η υπόθεση αυτή ίσως έχει κάποια βάση, αφού εάν ψάξουμε τις ελληνικές λέξεις που λήγουν σε «-λ», θα δούμε ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία τονίζονται στη λήγουσα (π.χ. Ισραήλ, Ραφαήλ, αλκοόλ, τηλεκοντρόλ, Βαβέλ, νορμάλ, μπανάλ κ.ά.), ενώ είναι λίγες εκείνες που τονίζονται αλλού (π.χ. Άβελ, πάνελ, σίριαλ, σνίτσελ κ.ά.). Επομένως, ψυχογλωσσολογικά μιλώντας, το μυαλό μας ενδεχομένως να έχει συσχετίσει στατιστικά το ληκτικό «-λ» με τον τονισμό στη λήγουσα· αν ισχύει όντως αυτό, συνεπάγεται πως αν πλάσω μια καινούργια ελληνική λέξη που να λήγει σε «-λ», όπως ένα καινούργιο ακρωνύμιο, τότε θα ενεργοποιηθεί αυτή η συσχέτιση και θα τονιστεί το ακρωνύμιο στη λήγουσα. Ίσως και να υπάρχει κάποια καλύτερη ερμηνεία από αυτήν που προτείνω. Αυτό όμως που έκανε τη συζήτηση ακόμη πιο ενδιαφέρουσα ήταν η (αναμενόμενη) ένσταση που διατυπώθηκε στη συνέχεια: «μα αυτές δεν είναι ελληνικές λέξεις».

Τι σημαίνει όμως «ελληνική λέξη»; Ο κόσμος ταυτίζει την έννοια «ελληνική λέξη» με την έννοια «λέξη ελληνικής καταγωγής», κάτι που σημαίνει πως οι δάνειες λέξεις δεν θεωρούνται ελληνικές. Έλα όμως που οι προαναφερθείσες λέξεις που λήγουν σε «-λ» υπάρχουν στο νοητικό μας λεξικό και -εάν η υπόθεσή μου ευσταθεί- ασκούν επίδραση στον σχηματισμό νέων ακρωνυμίων σε «-λ»! Μάλλον λέξεις όπως η αγγλική until («μέχρι»), η γαλλική appel («κλήση»), η τουρκική bakkal («μπακάλης») κ.ά. δεν επηρεάζουν την προαναφερθείσα συσχέτιση με τον ίδιο τρόπο όπως οι λέξεις Ισραήλ και τηλεκοντρόλ. Γιατί; Επειδή δεν είναι κοινό κτήμα των ελληνοφώνων, παρά μόνο όσων έχουν μάθει αγγλικά, γαλλικά, τουρκικά κ.λπ. ως ξένες γλώσσες. Ενώ λέξεις όπως το αλκοόλ είναι κοινό κτήμα και βρίσκονται σε ευρεία χρήση. Επομένως, η λέξη appel δεν είναι ελληνική, αλλά ξένη (γαλλική συγκεκριμένα), ενώ η λέξη νορμάλ είναι ελληνική (με γαλλική καταγωγή). Άρα άλλο οι ξένες λέξεις και άλλο ο δάνειες: οι μεν δεν ανήκουν στο λεξιλόγιό μας, οι δε ανήκουν. Αν πω την πρόταση «είδα ένα εντυπωσιακό demolition» αντιλαμβάνομαι ότι άλλαξα γλώσσα ενώ μιλούσα, ενώ θα καταλάβεις ότι μιλούσα για κατεδάφιση μόνο εάν γνωρίζεις αγγλικά. Αν πω όμως «ο Ραφαήλ λατρεύει το σνίτσελ και το αλκοόλ», τότε ούτε νιώθω ότι άλλαξα τέσσερις γλώσσες μέσα σε μια πρόταση, ούτε χρειάζεται να γνωρίζεις εβραϊκά, γερμανικά και γαλλικά για να καταλάβεις το περιεχόμενό της: χρειάζεται να ξέρεις μόνο ελληνικά, διότι όλες οι λέξεις της πρότασης είναι ελληνικές.

Άρα η καταγωγή μιας λέξης δεν είναι το κριτήριο για το εάν μια λέξη είναι ελληνική ή όχι. Η χρήση το ορίζει. Ούτε αποτελεί πραγματικά κριτήριο το εάν οι λέξεις είναι άκλιτες ή κλιτές: π.χ. το σάντουιτς είναι ξένη λέξη, αλλά το σαντουιτσάδικο είναι ελληνική; …ή ντεμί ελληνική; Αν και η προσαρμογή στην ελληνική κλιτική μορφολογία είχε προταθεί στο παρελθόν ως κριτήριο διαχωρισμού ελληνικών και ξένων λέξεων, είναι κι αυτό προβληματικό. Η λέξη εξελληνίζεται ούτως ή άλλως: αν όχι μορφολογικά (π.χ. τουρκικό top → ελληνικό τόπι), σίγουρα φωνολογικά, ενώ μπορεί στα ελληνικά να έχει ξεχωριστό σημασιολογικό περιεχόμενο: π.χ. το ελληνικό ρετιρέ προέρχεται από το γαλλικό retiré αλλά δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα. Όσον αφορά τη φωνολογική προσαρμογή, η λέξη σάντουιτς για παράδειγμα είναι στα ελληνικά τρισύλλαβη περιέχοντας τα φωνήεντα [a], [u] και [i], ενώ το τελευταίο σύμφωνο είναι το [ʦ]· το αγγλικό sandwich από την άλλη είναι δισύλλαβο, ενώ περιέχει μη ελληνικούς φθόγγους: τα φωνήεντα [æ] και [ɪ], το ληκτικό σύμφωνο [ʤ] ή [ʧ] (αναλόγως διαλέκτου), και το ημίφωνο [w] (άσε που το σύμφωνο [d] μπορεί και να μην προφερθεί).

Το πραγματικό κριτήριο για την ελληνικότητα μιας λέξης είναι εν τέλει η χρήση. Αν στο ταμείο πεις «Ένα [sændwɪʧ] παρακαλώ», τότε θα θεωρήσουν πως μάλλον έχεις μεγαλώσει σε αγγλόφωνη χώρα ή το παίζεις αγγλομαθής. Αλλά θα σε δουν με πολύ πιο παράξενο ύφος εάν ζητήσεις αμφίψωμο, την υποτιθέμενη ελληνική εκδοχή του σάντουιτς: αν το κριτήριο για την ελληνικότητα της λέξης είναι η χρήση, τότε η αχρησιμοποίητη λέξη αμφίψωμο δεν ανήκει στο ελληνικό λεξιλόγιο. Γι’ αυτό όποτε με ρωτούν ποια είναι η ελληνική λέξη για το σάντουιτς, απαντώ: «Μα το σάντουιτς φυσικά: είναι ήδη ελληνική λέξη».

Advertisement