Ποιος πήρε το πρωτάθλημα Βαυαρίας στο σκάκι το 1890;

Ίσως σκέφτεστε ότι παραφρόνησα κυριακάτικα να ρωτάω απίθανα πράγματα, όμως ο σκακιστής για τον οποίο σας ρωτάω δεν είναι κάποιος άγνωστος Δρ Φριζενμπίχλερ αλλά ένα ακόμα αρκετά γνωστό και οικείο μας όνομα που κατέχει ξεχωριστή θέση στη λογοτεχνία μας και στην ιστορία της γλώσσας μας. Δόκτορας ήταν βέβαια κι αυτός, και όταν κέρδισε στο τουρνουά, που έγινε στο Ρέγκενσμπουργκ, είχε μόλις πάρει το διδακτορικό του. Ο πίνακας των αποτελεσμάτων του τουρνουά τον αναφέρει ως Dr. Greco, που είναι ψευδώνυμο -σε ποιον ανήκει άραγε;

Δεν είναι δύσκολη η απάντηση του γρίφου, πολύ περισσότερο που γκουγκλίζεται. Ο μυστηριώδης Δρ. Γκρέκο ίσως φανερωθεί πιο εύκολα αν σας πω πως έγραφε ποιήματα και κυρίως σονέτα, πως ήταν από τους πρωτοπόρους του δημοτικισμού και ότι σε λίγες μέρες γιορτάζουμε τα 100 χρόνια από τον θάνατό του. Τον ηρωικό του θάνατο, να προσθέσω, μια και ο Λορέντζος Μαβίλης, γιατί αυτός ήταν ο πρωταθλητής Βαυαρίας του 1890 (δεν γράφω «Βαβαρίας» για να μη μου κόψει την καλημέρα μια εκλεκτή φίλη) βρήκε τον θάνατο στην κορυφή του Δρίσκου, στις 28 Νοεμβρίου 1912, στο ηπειρώτικο μέτωπο του πρώτου βαλκανικού πολέμου, όπου συμμετείχε ως εθελοντής, λοχαγός των Γαριβαλδινών. Σε αντίθεση με τον πόλεμο στη Μακεδονία, όπου τα ελληνικά στρατεύματα προέλασαν ταχύτατα, στην Ήπειρο ο αγώνας ήταν πολύ περισσότερο αμφίρροπος και τα Γιάννενα κράτησαν ως τον Φεβρουάριο του 1913.

Παίρνω αφορμή για τον Μαβίλη (1860-1912), επειδή διαβάζω ένα άρθρο του φίλου σκακιστή Παναγή Σκλαβούνου, Ο «παιγνιδιάρης» Μαβίλης και η επίδοσή του στο σκάκι, που δημοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος των Κερκυραϊκών χρονικών, και είναι η εισήγηση του συγγραφέα στο συνέδριο για τον Μαβίλη που έγινε την άνοιξη στην Κέρκυρα. Για τεχνικούς λόγους δεν μπορώ να ανεβάσω το άρθρο του Σκλαβούνου, αλλά σας παραπέμπω σε ένα παλιότερο, πολύ πιο σύντομο, κείμενό του, ενώ σήμερα το απόγευμα γίνεται στη Booze Cooperativa (Κολοκοτρώνη 59) ο 9ος διαγωνισμός λύσης σκακιστικών προβλημάτων, αφιερωμένος στη μνήμη του Μαβίλη, και εκεί ο Π. Σκλαβούνος θα κάνει μια σύντομη παρουσίαση (με εικόνες) της σκακιστικής πορείας του Μαβίλη, ο οποίος είχε πολύ καλές επιδόσιες και στο καλλιτεχνικό σκάκι, δηλ. τη σύνθεση και λύση σκακιστικών προβλημάτων (είχε πάρει και πρωτάθλημα Γερμανίας το 1889 στη λύση προβλημάτων).

Ο Μαβίλης βέβαια είναι γνωστός και σαν μαχητικός δημοτικιστής, ιδίως δε για τη φράση του «Δεν υπάρχει χυδαία γλώσσα, υπάρχουν χυδαίοι άνθρωποι», που την απεύθυνε στη Βουλή το 1911 (ήταν βουλευτής Κέρκυρας) στους οπαδούς της καθαρεύουσας που αποκαλούσαν «χυδαία» τη δημοτική. Βέβαια, όπως θα διαβάσετε στο παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, δεν την είπε ακριβώς έτσι. Για μια ακόμα φορά, η υπεράσπιση της δημοτικής έγινε σε (απλή, για τα μέτρα της εποχής) καθαρεύουσα: Όχι μόνον δια το ανελεύθερον θα ήτο αναξιοπρεπής η πρότασις, αλλά διότι εν τω συνεδρίω τούτω ένεκα αυτής της προτάσεως χαρακτηρίζεται ατιμωρητί η γλώσσα, την οποίαν ομιλεί ο Ελληνισμός ολόκληρος από άκρου εις άκρον, από Κερκύρας μέχρι του Καυκάσου, χαρακτηρίζεται ως χυδαία. Χυδαία γλώσσα δεν υπάρχει· υπάρχουσι χυδαίοι άνθρωποι, και υπάρχουσι πολλοί χυδαίοι άνθρωποι ομιλούντες την καθαρεύουσαν. Πάντως, στο άρθρο του Σκλαβούνου επισημαίνεται ότι την ίδια ιδέα είχε διατυπώσει νωρίτερα και ο Ν. Κονεμένος, ένας παραγνωρισμένος αλλά πολύ γερός συγγραφέας και δημοτικιστής (και σκακιστής), το 1873: Χυδαιότης και απρέπεια δεν υπάρχει σε καμιά γλώσσα. Χυδαιότης και απρέπεια μπορεί να υπάρχη μόνον στην ιδέα ή στον τρόπον εκφράσεως της ιδέας.

Στα ποιήματά του βέβαια, ο Μαβίλης έγραφε στρωτή και εξαιρετικά πλούσια δημοτική. Διότι, πέρα από πολεμιστής, σκακιστής, δημοτικιστής και βουλευτής, ο Λορέντζος Μαβίλης ήταν ποιητής και ήταν ο κατεξοχήν Έλληνας σονετίστας (ή σονετογράφος;). Ουσιαστικά ο Μαβίλης είσαξε (σικ) το σονέτο στην ελληνική ποίηση, έστω κι αν υπάρχουν και πριν απ’ αυτόν λίγα σονέτα από λίγους, κυρίως επτανήσιους.  Ο Μαβίλης όμως καλλιέργησε το είδος αυτό με περισσή τέχνη και το καθιέρωσε, δίνοντας ποιήματα που ακόμα και σήμερα είναι πολύ γνωστά, όπως τη Λήθη, την Ελιά, την Καλλιπάτειρα. Στην ίδια σελίδα θα βρείτε και το σονέτο του «Φάληρο», γραμμένο τον Ιούνιο του 1911 (του το ενέπνευσε μια κοντέσσα κεφαλονίτισσα έγραψε στον Κ. Πασαγιάννη) που πρέπει να είναι το πρώτο ελληνικό ποίημα που περιέχει τη λέξη «αυτοκίνητο», όπως και τη λέξη «μπαρ»:

Eίχε όλα της τα μάγια η νύχτα· μόνη
εσύ έλειπες. Aργά κινάω να φύγω,
μα ξάφνου στη μπασιά του μπαρ ξανοίγω
αυτοκίνητο να γοργοζυγώνει.

Ο Μαβίλης γεννήθηκε το 1860 στο Θιάκι (την Ιθάκη που λέμε σήμερα) όπου ο πατέρας του Παύλος ήταν δικαστικός, αλλά η οικογένειά του ήταν κερκυραϊκή και λίγο αργότερα επέστρεψαν στην Κέρκυρα. Βέβαια, ο πατέρας του πατέρα του ήταν Ισπανός, πρόξενος στην Ιόνιο πολιτεία, που αγάπησε την Κέρκυρα και παντρεύτηκε Κερκυραία κι έμεινε στο νησί. Το όνομα Μαβίλης άλλωστε είναι εξελληνισμένο ισπανικό, αλλά ομολογώ ότι δεν ξέρω ποιο ήταν το αρχικό ισπανικό. Ίσως υπήρχε ll, γιατί ο ποιητής όταν έγραφε το όνομά του με το λατινικό αλφάβητο, το έγραφε Mabillis. Από έφηβος συμμετείχε στις δραστηριότητες της Αναγνωστικής Εταιρείας, γνωρίστηκε με τους κορυφαίους της κορφιάτικης πνευματικής κίνησης (Πολυλά, Μαρκορά, Καλοσγούρο, Κογεβίνα, Κονεμένο). Εκεί έμαθε και σκάκι. Ξεκίνησε φοιτητής στην Αθήνα, αλλά έναν χρόνο αργότερα έφυγε για τη Γερμανία, όπου σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία. Έμαθε και σανσκριτικά και μετέφρασε ένα κομμάτι από τη Μαχαμπαράτα.

Στη Γερμανία, ο Μαβίλης έζησε έντονη φοιτητική ζωή, αλλά ασχολήθηκε και με το σκάκι. Τα πρώτα χρόνια φαίνεται πως δεν υπήρχε σύλλογος σκακιστών στο Μόναχο όπου πήγε, κι έτσι ασχολήθηκε πιο πολύ με το να λύνει σκακιστικά προβλήματα από διάφορα περιοδικά δοκιμάζοντας χαρά όταν δημοσίευαν το όνομά του, όπως εδώ στο αγγλικό περιοδικό Illustrated London News του 1879 (η εικόνα όπως και όλες οι σχετικές με το σκάκι πληροφορίες είναι παρμένες από το άρθρο του Π. Σκλαβούνου):

Τρεις αράδες από το τέλος βλέπουμε L. Mabillis (Corfu). Αλλού έδινε ψευδώνυμο, όπως το αγαπημένο του L. Greco.

Καθώς είχε οικονομική άνεση, οι σπουδές του τράβηξαν σε μάκρος και συνεχίστηκαν σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας, όπου γινόταν μέλος σε φοιτητικά σωματεία και συμμετείχε σε κάμποσες μονομαχίες με ξίφος, που του άφησαν και μια ουλή στο μάγουλο, που την έκρυβε αφήνοντας γένεια.

Φυσικά, όπως όλοι οι Έλληνες φοιτητές που σπούδαζαν τότε στη Γερμανία (και ήταν πολλοί), περνούσε κάμποσες ώρες και στις μπιραρίες και γλυκοκοίταζε τις κελνερίνες, παναπεί τις σερβιτόρες. Για μιαν από αυτές, κάποια Μίννα, έγραψε το 1884 και το εξής ωραίο ποίημα (σονέτο πάντοτε):

Τι με γνοιάζει πως είναι κελνερίνα
Αν μ’ όλη την καρδιά της μ αγαπάει,
Αν τα στήθη της είναι σαν κρίνα,
Αν σαν τα Χερουβίμ χαμογελάει;

Σαν ο τυφλός που ξάφν’ ουράνι’ αχτίνα
Το μαύρο σκότος γύρω του σκορπάει,
Όμοια κι εγώ θαμπώνομαι από εκείνα
Τα δυο της μαύρα μάτια αν με τηράει.

Άμε χάσου, ξερή Φιλολογία,
Γριά φτιασιδωμένη, άσχημη, κρύα,
Που ώς τώρα το μυαλό μου έχεις τυφλώσει.

Την εμορφιά την κλασική σπουδάζω,
Όταν γλυκά τη Μίννα μου αγκαλιάζω
Όταν η Μίννα ένα φιλί μού δώσει.

Και σε ένα έμμετρο γράμμα από το Μόναχο, ο Μαβίλης πάλι αναφέρει τη Μίννα:

Με συγχωρείς Ανδρέα μου αν τόσο αργά σου γράφω
εκείνη που εβασίλευε έναν καιρό στην Πάφο
δεν έφταιξε, δεν έφταιξεν η Kneipe όπως νομίζεις
ούτε η πολλή μου ντεμπελιά· τα αισθήματα γνωρίζεις
που στην καρδιά θρέφω για σε και, πίστευσε, ούτε η Μίννα
εκείν’ η τόσο αγαπητή κι έμορφη Κελνερίνα
ούτε της μπίρας το χρυσό κι αστέρφευτο ποτάμι
δεν θα μπορούσε, όχι, ποτέ, πίστευ’ το, να με κάμει
να λησμονήσω τη λαμπρή παντοτινή φιλία
που δένει του περιοδικού την άφοβη οχτανδρία.

(Οχτώ νεαροί λόγιοι έβγαζαν ένα περιοδικό).

Το 1884 γύρισε για έναν χρόνο στην Κέρκυρα, αλλά μετά επέστρεψε στη Γερμανία. Ίσως για να μη γκρινιάζουν οι γονείς του, στα σκακιστικά τουρνουά έπαιρνε μέρος με διάφορα ψευδώνυμα. Για παράδειγμα, το 1889 έπαιξε στο παγγερμανικό πρωτάθλημα στο τότε Μπρεσλάου (σήμερα Βρότσλαβ και πολωνικό) και ήρθε έβδομος. Μεταξύ άλλων αντιμετώπισε τον νεαρό τότε Εμάνουελ Λάσκερ, που αργότερα επρόκειτο να αναδειχτεί παγκόσμιος πρωταθλητής. Στον προκριματικό γύρο ήρθαν ισόπαλοι, ενώ στον τελικό ο Λάσκερ νίκησε τον… Sillibam, διότι αυτό ήταν το ψευδώνυμο με το οποίο αγωνίστηκε ο Μαβίλης στο Μπρεσλάου (αν προσέξετε είναι το όνομά του γραμμένο ανάποδα). Μετά πήρε το πολυπόθητο ντοκτορά, νίκησε και στο πρωτάθλημα Βαυαρίας ως Dr Greco και κατέβηκε στην Κέρκυρα όπου έμαθε ότι τον έχουν καλέσει στον στρατό και πήγε να καταταχτεί. Τα επόμενα χρόνια, η σκακιστική του δραστηριότητα γίνεται δι’ αλληλογραφίας με σκακιστικά περιοδικά, όπου στέλνει προβλήματα ή συμμετέχει σε διαγωνισμούς.

Πολλοί έχουν παραλληλίσει τα ποιήματα με το σκάκι, ενώ ο Σκλαβούνος παραλληλίζει τα σονέτα του Μαβίλη με σκακιστικό πρόβλημα, με την έννοια ότι τα δυο πρώτα τετράστιχα είναι σαν να θέτουν το πρόβλημα και τα δύο τρίστιχα που ακολουθούν είναι σαν να το λύνουν. Ωστόσο, ο Μαβίλης παρόλο που πολύ αγάπησε το σκάκι και ήθελε να τον αποκαλούν «σκακιστή», δεν έγραψε, αν δεν κάνω λάθος, ποίημα για το σκάκι, όσο κι αν στα σκακιστικά του τεφτεράκια βρίσκονται και σχεδιάσματα ποιημάτων, που τα δούλευε και τα ξαναδούλευε. Ποιητική συλλογή δεν έβγαλε όσο ζούσε, τα ποιήματά του τα δημοσίευε σε περιοδικά. Όταν έπεσε στον Δρίσκο, στις 28 Νοεμβρίου 1912, βρήκαν επάνω του ένα σονέτο, μάλιστα σε δυο χωριστά φύλλα, που το είχε ήδη δημοσιεύσει αλλά το ξαναδούλευε:

ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
[Γραμμένο στο ίδιο πλοίο]

Σου αρέσαν τα σονέτα μου και αγάλι
αγάλι εψυχοπόνεσες κι εμένα
κι εχάρισές μου, ομορφομάτα, μ’ ένα
φίλημα, την καρδιά σου τη μεγάλη.

Ποιος ερράγισε τ’ άλικο ανθογυάλι
και αντίς αίμα νερά θωρώ χυμένα
και τ’ άνθια της αγάπης μαραμένα;
Είχε ο γιαλός της γλύκας γυρογυάλι;

Μισοκρύβεται έν’ άχαρο βιβλίο
σκονισμένο, παλιό, στο ύστερο ράφι·
το εδιάβασες μια μέρα σ’ ένα πλοίο

και δεν καλοθυμάσαι ούτε τί γράφει.
Μα μια στάλα ζωής πιωμένη σο ‘χει
κι ακόμα δεν το παραρρίχνεις, όχι.