Από τη Μπουμπουνίστρα στα Ρούλια Αμπέλια

Το σημερινό άρθρο είναι κι αυτό παρμένο από την ομιλία που είχα κάνει πριν από δεκαπέντε μέρες στην ξενάγηση-περίπατο στο κέντρο της Αθήνας με τη δημοτική παράταξη Ανοιχτή Πόλη και τον υποψήφιο δήμαρχο Γαβριήλ Σακελλαρίδη. Έχω δημοσιέψει κι άλλα άρθρα παρμένα από αυτή την ομιλία, που ήταν άλλωστε πολύ μεγάλη για να χωρέσει σε ένα μόνο άρθρο του ιστολογίου και γι’ αυτό, όπως έγραψα, «σαν κάτι πανεπιστημιακούς που κατατέμνουν σοφά τα αποτελέσματα της έρευνάς τους ώστε να φτουρήσουν και να δώσουν και τρία, και πέντε και δέκα πέιπερ», έσπασα κι εγώ την ομιλία μου σε τέσσερα άρθρα, από τα οποία το σημερινό είναι το τέταρτο και τελευταίο. Να θυμίσω ότι έχει προηγηθεί ένα άρθρο για τις μετονομασίες δρόμων και πλατειών της Αθήνας, ένα για τις παλιές πολυκατοικίες που τις λέγαν και οκέλες, και ένα για τα λεξιλογικά της πόλης και του δήμου. Ίσως στο σημερινό άρθρο να υπάρχουν κάποιες επικαλύψεις με τα προηγούμενα, αλλά ελπίζω όχι πολλές.

Πόσο απέχει η Μπουμπουνίστρα από τα Ρούλια Αμπέλια; Γύρω στο ενάμιση χιλιόμετρο, αν δεν κάνω λάθος. Βέβαια, τότε που τα λέγαν έτσι εκείνα τα μέρη, η απόσταση μπορεί να ήταν λίγο μικρότερη, διότι μπορούσες να πας ευθεία γραμμή, ενώ σήμερα, που όλος ο τόπος έχει χτιστεί, δεν μπορείς να κόψεις δρόμο. Και τα δυο τοπωνύμια γκουγκλίζονται, βέβαια, οπότε όποιος αδημονεί μπορεί να μάθει με ποια σημερινά αντιστοιχούν, αλλά εγώ θα σας τα αποκαλύψω στη ροή της αφήγησης, το πρώτο σχετικά νωρίς, το δεύτερο στο τέλος, αφού πρώτα κάνουμε ένα ταξίδι στην ιστορία της Αθήνας και των τοπωνυμίων της.

Η Αθήνα δεν είναι η πρώτη πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους, αφού ο τίτλος αυτός ανήκει στην Αίγινα, που διετέλεσε έδρα της κυβέρνησης από το 1826 έως το 1828, πριν παραδώσει τη σκυτάλη στο Ναύπλιο. Ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα στις 18.9.1834, ενώ η μεταφορά των κυβερνητικών υπηρεσιών έγινε τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου. Συνηθίζουμε να λέμε πως όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα ήταν «ένα μικρό χωριό», αλλά η έκφραση αυτή μόνο ως ποιητική άδεια μπορεί να γίνει αποδεκτή, αφού η πόλη είχε τότε 10-12.000 κατοίκους, αριθμό κάθε άλλο παρά ασήμαντο για τα δεδομένα της εποχής· βέβαια, είχε πάθει μεγάλες καταστροφές από τις πολεμικές επιχειρήσεις μέσα στην πόλη, ενώ και οι Τούρκοι παρέμειναν, βάσει συνθήκης, έως το 1833, κάτι που άλλωστε καθυστέρησε τη μεταφορά της πρωτεύουσας.

Το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας, των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 1833 και διαπνεόταν από το πνεύμα του νεοκλασικισμού. Τοποθετούσε τα ανάκτορα στη σημερινή πλατεία Ομονοίας. Επειδή το κόστος των απαλλοτριώσεων ήταν υπέρογκο και οι ιδιοκτήτες γης αντιδρούσαν, το 1834 τροποποιήθηκε από τον Λέο φον Κλέντσε, προς το λιγότερο φιλόδοξο. Η τοποθεσία οικοδόμησης των Ανακτόρων μεταφέρθηκε κάπου στον Κεραμεικό. Πολλοί Έλληνες της διασποράς, θέλοντας να κερδοσκοπήσουν, αγόρασαν μεγάλες εκτάσεις στο σημερινό Μεταξουργείο και στην αρχή της οδού Πειραιώς· τελικά όμως, οι τοποθεσίες αυτές απορρίφθηκαν για λόγους υγιεινής και επειδή γειτόνευαν με φτωχογειτονιές, και προκρίθηκε η περιοχή της σημερινής πλατείας Συντάγματος, το Εξέχωρο όπως ονομαζόταν (έξω από τη Χώρα!) ή Μπουμπουνίστρα (επειδή στη σημερινή λεωφ. Αμαλίας, στο ύψος της Όθωνος, υπήρχε μια βρύση που έκανε πολύ θόρυβο). Το μέρος εκείνο λοιπόν ήταν σαφώς υγιεινότερο, αφού τα αέρια ρεύματα από τον Υμηττό καθάριζαν την περιοχή και το κοντινό ποτάμι, ο Ιλισός, δεν είχε τη στασιμότητα του Κηφισού. Ο θρύλος λέει ότι οι Βαυαροί όρισαν τέσσερις υποψήφιες θέσεις, και για να επιλέξουν την περιοχή έβαλαν από ένα κομμάτι κρέας επάνω σε έναν στύλο, σε κάθε θέση, και πρόσεξαν σε ποια περιοχή διατηρήθηκε περισσότερο το κρέας· και αυτή ήταν η σημερινή πλατεία Συντάγματος.

Αυτό δεν ξέρω αν αληθεύει, αλλά το βέβαιο είναι πως η περιοχή του Συντάγματος γειτόνευε με τα αρχοντικά της βορειοανατολικής Πλάκας (Μπενιζέλοι, Καλλιφρονάδες κτλ.) όπου κατοικούσαν οι παλιοί αριστοκράτες της οθωμανικής Αθήνας, παράγοντας που ασφαλώς μέτρησε για την επιλογή της θέσης των Ανακτόρων.

Είπαμε «Πλάκα». Το τοπωνύμιο αυτό θα μπορούσε να προέρχεται από την επίπεδη μορφολογία του εδάφους, αλλά δεν είναι επίπεδη η περιοχή, είναι ανηφορική. Οπότε, πειστικότερη φαίνεται η εκδοχή του Κ. Μπίρη, σύμφωνα με την οποία το όνομα Πλάκα είναι αρβανίτικο και εμφανίστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή αρβανίτες από την Τροιζηνία. Στα αρβανίτικα, πλακ σημαίνει παλιός, ήταν λοιπόν η «παλιά» χώρα, η παλιά Αθήνα (η λέξη πλιάκος υπάρχει και στην ηπειρώτικη διάλεκτο, σημαίνει ‘παλιός, γέρος’). Στην Πλάκα, ως την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας, κατοικούσαν κυρίως αρβανίτες.

Μια και πιάσαμε την Πλάκα, όπου έμεναν οι «γκάγκαροι Αθηναίοι», δηλαδή οι γηγενείς Αθηναίοι, ας πούμε και για την ετυμολογία της λ. γκάγκαρος. Αν και δεν ομοφωνούν όλοι οι μελετητές, η πειστικότερη εκδοχή λέει πως η λ. γκάγκαρος προέρχεται από το γκάγκαρο, που ήταν το ξύλο που ασφάλιζε εσωτερικά την πόρτα. Η λέξη είναι ιταλικό δάνειο (ganghero) που προέρχεται από το αρχαίο κάγχαλος, η λέξη είναι δηλαδή αντιδάνειο. Αν η εκδοχή αυτή είναι σωστή, για να ασφαλίζει κανείς την πόρτα του πρέπει να έχει κάτι να φυλάξει, άρα είναι παλιός νοικοκύρης.

Τα Αναφιώτικα δεν είναι και τόσο παλιά γειτονιά όσο η υπόλοιπη Πλάκα, αφού χτίστηκαν στη βόρεια πλαγιά του βράχου της Ακρόπολης από μάστορες που είχαν έρθει από την Ανάφη και άλλα νησιά των Κυκλάδων για να εργαστούν στην οικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας, και που δεν μπορούσαν να αγοράσουν οικόπεδα νομίμως. Πότε λαθραία και πότε με την ανοχή των αρχών, ιδίως στην περίοδο της μεσοβασιλείας (από την έξωση του Όθωνα ως τον ερχομό του Γεωργίου Α’) η «αυθαίρετη» γειτονιά χτίστηκε και εδραιώθηκε.

Η Πλάκα ήταν το παλιό κέντρο της Αθήνας με κεντρική αρτηρία της την οδό Αδριανού, που ήταν ο πρώτος δρόμος της Αθήνας που πλακοστρώθηκε, το 1835. Το Σύνταγμα και η Ομόνοια ήταν χωράφια και αμπέλια και οι πρώτοι μεγάλοι δρόμοι που χαράχτηκαν δεν ήταν η Πανεπιστημίου και η Σταδίου, αλλά η Αιόλου, η Αθηνάς και η Ερμού. Η οδός Αιόλου ή Αιολική οδός ονομάστηκε έτσι επειδή ξεκινάει από τους Αέρηδες, το Ωρολόγιον του Κυρρήστου. Η οδός Αθηνάς που χαράχτηκε το 1835 και λιθοστρώθηκε το 1838 προβλεπόταν να οδηγεί στα Ανάκτορα (στην σημερινή πλατεία Ομονοίας) και να είναι δενδροφυτευμένο βουλεβάρτο. Και επειδή το κέντρο της πόλης ήταν το Μοναστηράκι, η αρίθμησή της ξεκινάει από το Μοναστηράκι.

Το Μοναστηράκι ονομάζεται έτσι από το μοναστήρι της Παντάνασσας που υπήρχε εκεί και από το οποίο σώζεται σήμερα μόνο η ομώνυμη εκκλησία πάνω στην πλατεία. Η σημερινή πλατεία η αυλή του μοναστηριού, ενώ τα βοηθητικά του κτίρια κατεδαφίστηκαν για να χτιστεί ο σταθμός.

Κοντά στο Μοναστηράκι, εκεί που βρίσκεται σήμερα η αρχαία Αγορά, υπήρχαν μία ή περισσότερες λαϊκές γειτονιές, το Βρυσάκι, η Βλασαρού, οι Άγιοι Απόστολοι και ο Άγιος Φίλιππος, που τις είχαν γνωρίσει (και είχαν γράψει γι’ αυτές) ο Παπαδιαμάντης, ο Μητσάκης και ο Ροΐδης –αλλά που απαλλοτριώθηκαν στη δεκαετία του 1930 από την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή, που κατεδάφισε περίπου 400 νεότερα κτίσματα, σε έκταση 120 στρεμμάτων.

Προχωρώντας την περιήγηση στα αθηναϊκά τοπωνύμια φτάνουμε στου Ψυρρή, που προέρχεται από το κτητορικό επώνυμο της εκκλησίας της Αγίας Αθανασίας του Ψυρή. Σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη, το επώνυμο Ψυρής είναι τοπωνυμικό και σημαίνει τον κάτοικο των Ψαρών, από την παλαιότερη ονομασία τους (Ψύρα, Ψυρίη).

Λίγο πιο κάτω είναι το Μεταξουργείο, στο οποίο, όπως είπαμε, αρχικά είχαν αγοράσει κτήματα και είχαν χτίσει μέγαρα αρκετοί πλούσιοι της διασποράς, υπολογίζοντας ότι με την εγκατάσταση των Ανακτόρων στον Κεραμεικό η γη τους θα αποκτούσε αξία. Ένας από αυτούς ήταν ο πρίγκιπας Γ. Καντακουζηνός, ο οποίος είχε αναθέσει στον αρχιτέκτονα Χάνσεν το 1833 να χτίσει ένα συγκρότημα καταστημάτων και κατοικιών. Μόλις όμως αποφασίστηκε να χτιστούν τα Ανάκτορα στην σημερινή πλατεία Συντάγματος, το άφησε ημιτελές. Στο κτίριο αυτό λειτούργησε από το 1854 ως το 1875 το εργοστάσιο μεταξουργίας του Αθανάσιου Δουρούτη, και από αυτό ονομάστηκε Μεταξουργείο όλη η περιοχή, που ήταν μία από τις πρώτες περιοχές που άρχισε να αναπτύσσεται εκτός ιστορικού κέντρου.

Μια άλλη περιοχή που αναπτύχθηκε νωρίς έξω από το ιστορικό κέντρο ήταν η… Νεάπολη (βέβαια σήμερα μας φαίνεται εντελώς εντός κέντρου), όπως άλλωστε δείχνει και το όνομά της: Νέα Πόλη. Άρχισε να χτίζεται στα μέσα του 19^ου αιώνα από Κυκλαδίτες οικοδόμους, για τους οποίους τα εντός σχεδίου οικόπεδα ήταν απρόσιτα –ίδια περίπτωση με τα Αναφιώτικα. Ο νέος αυτός οικισμός ονομάστηκε Προάστιο, και ο κεντρικός του δρόμος οδός Προαστίου: πρόκειται για τη σημερινή Εμμανουήλ Μπενάκη (η μετονομασία έγινε το 1928). Κάποια από τα στενά και λοξά δρομάκια της περιοχής (Κιάφας, Σουλίου, Ζαλόγγου, Γραβιάς, Μαυροκορδάτου κτλ.) μας δίνουν να καταλάβουμε πώς ήταν αρχικά η Νεάπολη, που βέβαια σήμερα έχει φτάσει ως τη λεωφ. Αλεξάνδρας.

Προς βορρά έχουμε το Κολωνάκι, που ήταν μια αραιοκατοικημένη περιοχή ως το 1880, με αμπέλια και αγρούς. Πήρε το όνομά του από μια μικρή κολώνα-ορόσημο, που αρχικά βρισκόταν στην πλατεία Δεξαμενής και μετά τοποθετήθηκε στην πλατεία Φιλικής Εταιρείας (πλ. Κολωνακίου). Πάνω από τη Δεξαμενή, η περιοχή ήταν ακατοίκητη, είχε μόνο καλύβες και στάνες τσοπάνων, που κατάγονταν από το Λιδωρίκι, και εφοδίαζαν την περιοχή με γάλα από τις κατσίκες τους, εξού και το τοπωνύμιο «Στα Κατσικάδικα». Οι νεαροί λόγιοι της Ελλάδας (Βάρναλης κτλ.) συχνάζανε στη Δεξαμενή στις αρχές του 20ού αιώνα, πλάι σε κορυφές όπως ο Βλαχογιάννης, ο Κονδυλάκης και βέβαια ο Παπαδιαμάντης, που εκεί άλλωστε έβγαλε τη μία από τις δύο φωτογραφίες στη ζωή του, χάρη στην επιμονή του Παύλου Νιρβάνα.

Νότια από τη Νεάπολη θα πάμε στα Εξάρχεια, γειτονιά που πήρε το όνομά της περί το 1900 από το επώνυμο ενός ηπειρώτη παντοπώλη, του Έξαρχου, ο οποίος είχε το μπακάλικό του στη γωνία των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού. Λίγο πιο πέρα, ο Λόφος του Στρέφη. Πήρε το σημερινό όνομά του από τον ιδιοκτήτη του, στον οποίο περιήλθε περί το 1850. Παλιότερα ονομαζόταν «Λόφος Πινακωτών». Το μεσαιωνικό τοπωνύμιο Πινακωτά, για τον λόφο και τη γύρω περιοχή, προέρχεται από τα κτήματα κάποιου που είχε το επώνυμο Πινακωτάς, που είναι επαγγελματικό επώνυμο: ο Πινακωτάς είναι αυτός που φτιάχνει πινακωτές, δηλαδή τις θήκες μέσα στις οποίες πήγαιναν τα ψωμιά στο φούρνο για ψήσιμο. Άλλωστε, η σημερινή Χαριλάου Τρικούπη έως το 1906 ονομαζόταν «οδός Πινακωτών». Όπως έγραφε στα τεύχη του Ρωμηού ο Γ. Σουρής: «Του Ρωμηού μας το γραφείον όλο μέτρα και ρυθμός / στων Πινακωτών τον δρόμον, δεκαπέντε αριθμός».

Να πούμε δυο λόγια για τους λόφους και τα βουνά της Αθήνας. Ένα μεγάλο πρόβλημα που αντιμετώπισαν οι περιηγητές ήδη από τον 18^ο αιώνα, και μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους οι λόγιοι, ήταν να ταυτίσουν τα αρχαία ονόματα των λόφων, που παραδίδονται από τους συγγραφείς, με τα βουνά και τους λόφους που έβλεπαν μπροστά τους. Έτσι, για παράδειγμα, ο Λυκαβηττός δεν ονομαζόταν έτσι, αλλά λόφος του Αγ. Γεωργίου, και αρχικά του έδωσαν το όνομα Αγχεσμός, ένα όνομα βουνού που παραδίδεται σε αρχαίους συγγραφείς, ενώ Λυκαβηττό ονόμασαν τον σημερινό λόφο των Νυμφών (ή Αστεροσκοπείου). Το 1832 ο Φόρσχάμερ, Γερμανός αρχαιοδίφης, απέδειξε ότι το όνομα Λυκαβηττός πρέπει να δοθεί στο σημερινό βουνό, αλλά επειδή ο Αθηναίος λόγιος Διονύσιος Σουρμελής πίστευε ότι στην αρχαιότητα το βουνό είχε δύο ονόματα, Λυκαβηττός και Αγχεσμός, έπεισε την δημοτική αρχή να ονομάσει οδό Αγχεσμού τη σημερινή οδό Βουκουρεστίου και οδό Λυκαβηττού την παράλληλή της.

Το όνομα Αγχεσμός δόθηκε και στα Τουρκοβούνια, αλλά έχει πια αποδειχθεί πειστικά ότι τα Τουρκοβούνια είναι ο αρχαίος Βριλησσός. Πιθανώς ο αρχαίος Αγχεσμός να είναι απλώς ο λόφος του Στρέφη, αφού, σύμφωνα με τον Παυσανία είναι «όρος … ου μέγα».

Πάντως, η οδός Βουκουρεστίου, σήμερα δρόμος με πολυτελή καταστήματα, κάποτε ήταν ρέμα, που λεγόταν Χεζοπόταμο, ενώ παράλληλα μ’ αυτό, στη σημερινή οδό Λυκαβηττού, έρρεε άλλο ρέμα, όχι πολύ πιο ευώνυμο, ο Βοϊδοπνίχτης.

Μια και είπαμε δυο λόγια για τα ρέματα, που είχε πολλά η Αθήνα, να πούμε δυο λόγια και για τα ποτάμια. Σήμερα η Αθήνα έχει ένα μόνο ποτάμι, κι αυτό χωρίς νερό (όπως και το νεοπαγές κόμμα που μας έφτιαξαν σαν ανάχωμα), τον Κηφισό. Το άλλο ποτάμι της Αθήνας, ο Ιλισός, άρχισε να σκεπάζεται στη δικτατορία του Μεταξά («Θάπτομεν τον Ιλισόν», ανακοίνωνε με στόμφο ο δικτάτορας), και σήμερα έχει σκεπαστεί από τις οδούς Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρρόης, αν και σε ένα σημείο, στη συμβολή της Βασιλέως Κωνσταντίνου με την Βουλιαγμένης, μπορεί κανείς ακόμη να δει ένα μικρό ακάλυπτο τμήμα του Ιλισού.

Όσο υπήρχε ο Ιλισός, είχε και γέφυρες για να τον περνάνε πεζοί και οχήματα· η πιο επίσημη ήταν στο Στάδιο, μαρμάρινη και τρίτοξη, και χτίστηκε το 1874 με χρήματα από το κληροδότημα του Ζάππα. Λίγο πριν από το Ζάππειο η κοίτη του Ιλισού διχαζόταν, και ανάμεσα στα δύο σκέλη υπήρχε ένα χαμηλό νησί· από το νησί αυτό και από τα πάμπολλα βατράχια που υπήρχαν, ονομάστηκε η γειτονιά αυτή Βατραχονήσι, μια λαϊκή γειτονιά κάποτε, γεμάτη με ταβέρνες και μαγέρικα. Πάρε με Αντριάνα μου να σε βοηθώ στην πλύση / και να σου κουβαλώ νερό απ’ το Βατραχονήσι, έλεγε ένα αδέσποτο τραγούδι.

Πιο πέρα, έχουμε το Μετς, τη μοναδική απ’ όσο ξέρω γειτονιά της Αθήνας που πήρε το όνομά της από μια δυτικοευρωπαϊκή πόλη. Πιο σωστό βέβαια είναι να πούμε ότι η γειτονιά πήρε το όνομά της από ένα κέντρο διασκέδασης, που χτίστηκε εκεί λίγο μετά τον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870-71 και ονομάστηκε Μετς επειδή ήταν νωπές οι αναμνήσεις από την οχυρή πόλη της Γαλλίας που είχε διαδραματίσει καίριο ρόλο στον πόλεμο (και που προσαρτήθηκε στη Γερμανία μετά την ήττα των Γάλλων).

Ο Ιλισός έδωσε πάντως το όνομά του σε μια γειτονιά της Αθήνας, στα Ιλίσια. Νονά, κατά κάποιο τρόπο, ήταν μια μορφή της παλιάς Αθήνας, η δούκισσα της Πλακεντίας, η οποία είχε ονομάσει «Βίλα Ιλίσια» το μέγαρό της, που βρισκόταν κοντά στον Ιλισό, που είναι το σημερινό Βυζαντινό Μουσείο. Να πούμε εν παρόδω ότι η δούκισσα της Πλακεντίας ήταν γαλλικής καταγωγής πλούσια Αμερικανίδα που αγάπησε την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα μετά την απελευθέρωση, ενώ αυτό το κάπως αστείο Πλακεντία δεν είναι παρά η καθαρευουσιάνικη εκφορά της ιταλικής πόλης Πιατσέντσα, δούκας της οποίας ήταν ο σύζυγος της δούκισσας (με τον οποίο χώρισαν νωρίς, αν και χωρίς διαζύγιο).

Τα Ιλίσια βρίσκονται στις παρυφές της Αθήνας· η περιοχή Κουπόνια που ανήκει στον Δήμο Ζωγράφου στο μεγαλύτερο τμήμα της, δεν πήρε το όνομά της, όπως θέλει ο επεξηγηματικός μύθος, από κάποια κλήρωση οικοπέδων, που τάχα έγινε μεταξύ των οθωμανών στην τουρκοκρατία. Η παλιότερη ονομασία ήταν Καμπούνια και μετά Καπούνια, Κουπούνια, Κουπόνια. Καμπούνια, δηλαδή υψώματα, σαν το καμπούνι, το πρόστεγο των πλοίων.

Μια και πλησιάσαμε στην περιοχή, δεν μπορώ να αποφύγω το τοπωνύμιο «Γουδί». Στον προφορικό λόγο δεν φαίνεται, αλλά εννοώ «το Γουδί», με γιώτα, κι όχι «του» ή «στου» Γουδή, με ήτα, όπως τροποποιήθηκε το ιστορικό τοπωνύμιο πριν από καμιά δεκαριά χρόνια, υποτίθεται προς αναγνώριση της «αρχικής» ονομασίας του, ότι τάχα είχε ονομαστεί «Γουδή» (με ήτα) από τα χτήματα μιας οικογένειας Γουδή των Σπετσών που πρόσφερε πολλά στην επανάσταση του 1821. Η άποψη αυτή είναι μύθος: δεν έχει βρεθεί κανένα παραχωρητήριο εκτάσεων προς την οικογένεια Γουδή, η οποία ήταν όντως μεγάλη εφοπλιστική οικογένεια του 19^ου και του 20ού αιώνα, αλλά είναι μάλλον βέβαιο ότι το τοπωνύμιο ανάγεται σε παλιότερη οικογένεια, μεσαιωνική, αφού σε χοτζέτια πριν από την επανάσταση, του 1773 ας πούμε, βρίσκουμε αναφορές στη μεσαιωνική εκκλησία «Παναγία Γουδί». Παρεμπιπτόντως, σε αυτή την εκκλησία παντρεύτηκε ο Κωστής Παλαμάς το 1887 και η Ακρόπολις έγραψε:

Χθες ετελέσθησαν εν τω ποιητικωτάτω αγροτικώ εκκλησιδίω του Γουδίου οι γάμοι του εκ των συντακτών της “Εφημερίδος” και πρωτοτυπωτάτου ποιητού μας Κωστή Παλαμά μετά της λατρευομένης της καρδίας του Μαρίας Βάλβη.

Τα χτήματα των μεσαιωνικών Γουδήδων λοιπόν έδωσαν το τοπωνύμιο «Γουδή» (με ήτα) που τράπηκε σε Γουδί (με γιώτα), ο φαινόμενο της μετατροπής από ανθρωπωνύμια γενικής πτώσης σε τοπωνύμια ονομαστικής πτώσης με παράλληλη αλλαγή γένους δεν περιορίζεται βέβαια στο Γουδί. Υπάρχουν αφθονότατα ανάλογα παραδείγματα. Για να περιοριστούμε στην Αθήνα και στην Αττική, το Γαλάτσι ονομάστηκε έτσι από τα χτήματα κάποιου Γαλάκη (βοήθησε και ο τσιτακισμός των παλιών Αθηναίων), το Κουκάκι από το σπίτι του εργοστασιάρχη Κουκάκη (θα το δούμε παρακάτω), το Περιστέρι από τα τσιφλίκια της οικογένειας Περιστέρη, το Τατόι από τον αλβανοβλάχο φύλαρχο Τατόη, παρόμοια και το Κουτσικάρι από τα χωράφια του δήμαρχου Κουτσικάρη, το Καπανδρίτι από τον Καπανδρίτη ή το Χαλκούτσι από τον Χαλκούτση. Καμιά φορά η αλλαγή γένους γίνεται στο θηλυκό (η Γαργαρέτα από τα χτήματα του Γαργαρέτα), πάντα όμως στην κατεύθυνση της εξομάλυνσης και της προσαρμογής στο κλιτικό σύστημα της νεοελληνικής. Θέλω να πω, η αλλαγή “Γουδή -> Γουδί” και όλες οι ανάλογες δεν είναι καθόλου παραφθορά όπως αγλωσσολόγητα υποστηρίζουν κάποιοι, αλλά λογικότατη ένταξη του ονόματος στο σύστημα των ουδετέρων σε –ι, όπως έγινε με τα απαρέμφατα ‘φαγείν’ και ‘φιλείν’, που έδωσαν τα ουσιαστικά ‘φαγί’ και ‘φιλί’. Ώρες είναι τώρα να εμφανιστούν και τίποτα απόγονοι του φυλάρχου Τατόη ή του βιομήχανου Κουκάκη και να ζητάνε αλλαγή και των «δικών τους» τοπωνυμίων!

Γι’ αυτό το λόγο, το μοναδικό ρουσφέτι που προσωπικά θα ζητήσω από τον δήμαρχο της Αριστεράς, όταν εκλεγεί, θα είναι να συστήσει μια επιτροπή που θα επανεξετάσει την ορθογραφία του ιστορικού τοπωνυμίου.

Ένα άλλο τοπωνύμιο της Αθήνας που θεωρείται «λάθος» είναι η πλατεία Βάθης, που κάποιοι λαθοθήρες υποστηρίζουν πως πρέπει να τη λέμε «πλατεία Βάθη», τάχα ότι προέρχεται από κάποιον Βάθη. Ωστόσο, δεν είναι μαρτυρημένο καν ότι είχε κανείς Βάθης κτήματα στην περιοχή, η οποία ανέκαθεν ονομαζόταν Βάθεια ή Βάθη, πιθανώς επειδή στο σημείο αυτό το έδαφος χαμηλώνει (από εκεί περνούσε ο χείμαρρος Κυκλοβόρος, που τον σκέπασε η οδός Μάρνη), αν δεν πρόκειται για αρβανίτικη λέξη που σημαίνει «μαντρί». Σε όλα τα παλιότερα συγγράμματα η περιοχή αναφέρεται ως Βάθη, άρα και πλατεία Βάθης. Όπως λέει ένα ποίημα του Κοτζιούλα, που όταν κατέβηκε πάμπτωχος από τα Τζουμέρκα για να σπουδάσει είχε πιάσει ένα δωμάτιο στη Βάθη,

Το παιδί της Πλατανούσας
(χωριατόπουλα το νού σας!)
γράμματα ήθελε να μάθει
και κατάντησε στη Βάθη.

Για τα τοπωνυμικά της Αθήνας θα μπορούσαμε να γράψουμε βιβλίο ολόκληρο (έχουν γραφτεί άλλωστε τουλάχιστον δύο), αλλά η διάρκεια της εκδήλωσης είναι πεπερασμένη, οπότε θα αναφερθώ επιγραμματικά σε μερικά μόνο, βασικά τοπωνύμια και στην ετυμολογία τους.

Σε μερικές περιπτώσεις η ετυμολογία είναι προφανής: ας πούμε, τα Πετράλωνα ονομάστηκαν έτσι επειδή υπήρχαν αλώνια, που δημιουργήθηκαν με ισοπέδωση του βραχώδους εδάφους της ΒΔ πλευράς του Λόφου των Νυμφών. Άλλοτε, η ετυμολογία φαίνεται προφανής, όμως κρύβει εκπλήξεις. Για παράδειγμα η Κυψέλη, που δεν έχει σχέση με τη μελισσοκομία, αλλά αποτελεί μεταπλασμό των μεσαιωνικών τοπωνυμίων το Γυψέλι και το Διψέλι, που είναι άγνωστης ετυμολογίας. Για τους Αμπελοκήπους η ετυμολογία φαίνεται επίσης προφανής, αφού η περιοχή ήταν κατάφυτη από αμπέλια και περιβόλια, αλλά σε μεσαιωνικά κείμενα αναφέρεται επίσης ο τ. Αγγελόκηποι.

Το Παγκράτι πιθανώς να οφείλει το όνομά του στο ιερό του Παγκράτους Ηρακλέους, που βρισκόταν περίπου εκεί που βρίσκεται σήμερα το Στάδιο. (Αυτή είναι η επικρατούσα άποψη αν και πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί όταν προτείνονται αρχαίες ονομασίες χωρίς ισχυρή τεκμηρίωση· κάποιος μοναχός Παγκράτιος θα μπορούσε επίσης να έδωσε το όνομά του, αν και ούτε αυτός αναφέρεται πουθενά). Προβληματίζει επίσης η ετυμολογία των Πατησίων. Ο Καμπούρογλου υπέθεσε ότι τα Πατήσια θα πήραν το όνομά τους από κάποιον οθωμανό Πατίς αγά, που θα είχε κτήματα στην περιοχή· αυτό φαίνεται εύλογο, αλλά δεν έχει βρεθεί στις πηγές κανένα τέτοιο όνομα. Ο Μπίρης πάλι προτείνει προέλευση από τον αρχαίο δήμο Βατής, ο οποίος πράγματι βρισκόταν κάπου εκεί, και μάλιστα από τον επιρρηματικό τύπο Βατήσι. Να πούμε για τα Πατήσια που σήμερα είναι πυκνοκατοικημένα και βρίσκονται στην καρδιά της πόλης, ότι τον 19^ο αιώνα ήταν εξοχή και αγαπημένος τόπος εκδρομών για τους Αθηναίους, που γιόρταζαν εκεί την πρωτομαγιά στα εξοχικά κέντρα· υπήρχε μάλιστα και παροιμιώδης φράση «ψυχή μου στα Πατήσια» που δήλωνε το αποκορύφωμα της ανέμελης καλοπέρασης, απόηχος μιας εποχής όπου οι Αθηναίοι πήγαιναν για πικ-νικ και εκδρομές στα κατάφυτα Πατήσια για να ξεσκάσουν.

Καλώς τονε τον Μάη με τους γλυκούς ζεφύρους,
με τα κουκιά τα φρέσκα, τους μυρωδάτους τσίρους,
με τ’ άνθη, με τα ρόδα, με τα χλωρά γρασίδια,
με μουσικές, τραγούδια, ερωτικά παιχνίδια,
γέλια, φωνές, μεθύσια…
ψυχή μου στα Πατήσια.

Λέγανε επίσης «Ψυχή μου στα Πατήσια / που πάει ο δρόμος ίσια» -και βέβαια αυτός ο «δρόμος που πάει ίσια» δεν είναι άλλος από την οδό Πατησίων, την οποία εξακολουθούμε να αποκαλούμε σχεδόν όλοι έτσι παρά το γεγονός ότι από το 1946 το αρχικό της τμήμα (έως την πλατεία Αμερικής) έχει μετονομαστεί σε 28^ης Οκτωβρίου.

Συνεχίζοντας, έχουμε τα Σεπόλια, τα οποία ήταν κάποτε το μποστάνι της Αθήνας: σε εφημερίδα του 1917 διάβασα ότι εκεί παράγονταν «τα καλύτερα μανταρίνια». Το όνομά τους πρέπει να ανάγεται στο «Εξωπόλια» διότι επί τουρκοκρατίας βρίσκονταν έξω από την πόλη. Δίπλα στα Σεπόλια είναι η Κολοκυνθού, που θα περίμενε κανείς να ετυμολογείται από τα περιβόλια, αλλά τελικά ανάγεται στην Παναγία Κολοκυνθού, που την έχτισε ο παπαΔημήτρης Κολοκύνθης, που έζησε στα μέσα του 17^ου αιώνα.

Η συνοικία Γκύζη πήρε το όνομά της αργά, μετά το 1925, όταν δόθηκε το όνομα του ζωγράφου Νικολάου Γύζη στην κεντρική οδό της. Το Κουκάκι οφείλει την ονομασία του, όπως είπα και πριν, στον εργοστασιάρχη κρεβατιών Γεώργιο Κουκάκη, ο οποίος έχτισε το σπίτι του στη γωνία Δημητρακοπούλου 89 και Γεωργ. Ολυμπίου, και έτσι αρχικά ονομάστηκε η στάση του τραμ της Καλλιθέας και μετά η γειτονιά, που ο λαός, με το σοφό γλωσσικό του αισθητήριο τη μετέτρεψε σε ουδέτερο, για να μπορεί ομαλά να κλίνεται, ενώ τη Γαργαρέτα, που είναι εκεί κοντά, την μετέτρεψε σε θηλυκό –αρχικά ήταν τα κτήματα της οικογένειας Γαργαρέτα.

Υπάρχουν και τοπωνύμια που ξεχνιούνται ή ξεχάστηκαν. Λίγοι λένε πια «Δουργούτι» τον Νέο Κόσμο, ελάχιστοι ξέρουν πού είναι το Κρυφοχώρι (πάνω απ’ του Γκύζη, προς τα Τουρκοβούνια), κι αν αρκετοί θυμούνται τα Κουντουριώτικα μόνο τα βιβλία της ιστορίας της Αθήνας καταγράφουν ακόμα τα Μαγγανάρια (πλατεία Αβησσυνίας, μαγγανάρηδες ήταν οι εργάτες του μεταξιού) ή, πολύ περισσότερο, τα Ρούλια Αμπέλια, που περιμένει να είναι κανείς σε κάποιαν εξοχή κι όμως βρίσκονται…. ή μάλλον βρίσκονταν, ήταν η περιοχή ανάμεσα στην πλατεία Κάνιγγος και την οδό Στουρνάρα. Η οποία βέβαια κακώς μετονομάστηκε άτυπα (δηλαδή με πινακίδες που πρωτομπήκαν επί χούντας) σε «Στουρνάρη», αφού Στουρνάρας λεγόταν ο ευεργέτης –δεν εννοώ βέβαια τον σημερινό υπουργό, που πολύ αμφιβάλλω αν θα χαρακτηριστεί έτσι.

Αλλά ας μην το γυρίσω στα πολιτικά. Αφού μάθαμε πού ήταν τα Ρούλια Αμπέλια το ταξίδι μας τελείωσε, από τη Μπουμπουνίστρα στα Ρούλια Αμπέλια -ή από το Σύνταγμα στην Πλατεία Κάνιγγος, δυο τσιγάρα δρόμος!

Να σημειωθεί ότι για τα τοπωνύμια συμβουλεύτηκα κυρίως το βιβλίο του Κώστα Μπίρη «Αι τοπωνυμίαι της πόλεως των Αθηνών και των περιχώρων», ενώ για κάποια ιστορικά στοιχεία το “Αθήνα 1830-2000, Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές” του φίλου Γιώργου Σαρηγιάννη, καθηγητή της Αρχιτεκτονικής.