Γκρέιπ-φρουτ, φράπες και τα υπόλοιπα εσπεριδοειδή

Kαθώς χτες το απόγευμα είχα την παρουσίαση του βιβλίου μου Οπωροφόρες λέξεις στην Κηφισιά, δεν προλάβαινα να γράψω φρέσκο άρθρο, οπότε αναδημοσιεύω σήμερα ένα κεφάλαιο από το βιβλίο αυτό, ένα κεφάλαιο που δεν έχει παρουσιαστεί στο ιστολόγιο.

Φράπα, pomelo αγγλιστί

Πρόκειται για το κεφάλαιο που αφορά τα «υπόλοιπα» εσπεριδοειδή. Σε προηγούμενα κεφάλαια του βιβλίου (και αντίστοιχα άρθρα του ιστολογίου) παρουσιάστηκαν τα πορτοκάλια, τα λεμόνια και οι φτωχοί συγγενείς τους, νεράντζια και κίτρα· σε άλλο άρθρο είπαμε και για το μανταρίνι. Όμως υπάρχουν και άλλα εσπεριδοειδή, που θα μας απασχολήσουν λιγότερο, μια και δεν κατέχουν κεντρική θέση στη ζωή μας ή στην κουλτούρα μας.

Για παράδειγμα, το γκρέιπ-φρουτ, παρόλο που τις τελευταίες δεκαετίες έχει μπει ορμητικά στη ζωή μας, ούτε ντόπιο όνομα δεν αξιώθηκε να αποκτήσει – είναι το πιο διαδεδομένο στην Ελλάδα φρούτο που έχει διατηρήσει ασυμμόρφωτο και άκλιτο το ξένο του όνομα (οι ανανάδες και οι μπανάνες κλίνονται, βλέπετε, ενώ το μάνγκο είναι πολύ λιγότερο διαδεδομένο). Λοιπόν, στα ελληνικά είναι δάνειο από το αγγλικό grape-fruit, που το είπαν έτσι επειδή οι καρποί του φυτρώνουν σε τσαμπιά στις άκρες των κλαδιών.

Αν δεν βρίσκετε πολύ εύστοχη την αγγλική ονομασία, δεν είστε ο μόνος· μάλιστα διαβάζω ότι έχουν γίνει επανειλημμένες προσπάθειες να καθιερωθεί άλλο όνομα, αλλά απέτυχαν, γιατί έχει πια ριζώσει.

Στις Αντίλλες, που είναι η πατρίδα του, και συγκεκριμένα στα νησιά Μπαρμπάντος, το είπαν αρχικά «απαγορευμένο καρπό», πράγμα που αντανακλάται και στο βοτανικό του όνομα, Citrus paradisi. Ωστόσο, το γκρέιπ-φρουτ προέκυψε από διασταύρωση ανάμεσα στο πορτοκάλι και στη φράπα, που είναι καρπός ιθαγενής της Νοτιοανατολικής Ασίας. Κάπως τα μπλέξαμε τα πράγματα, οπότε ας τα πάρουμε με τη σειρά, όσο κι αν είναι μπερδεμένα.

Το δέντρο της φράπας είναι το μεγαλύτερο εσπεριδοειδές: φτάνει τα 15 μέτρα ύψος, κι αυτό αντανακλάται στο βοτανικό του όνομα, Citrus maxima. Οι πρώτοι Ευρωπαίοι που το γνώρισαν ήταν οι Ολλανδοί, στην Ιάβα της σημερινής Ινδονησίας, και ονόμασαν τον καρπό pompelmoes, που μάλλον δεν προέρχεται από κάποια ντόπια γλώσσα, της Ιάβας ή της Κίνας, αλλά προέκυψε από την ολλανδική λέξη «pompoen», κολοκύθι, και την πορτογαλική «limoes», λεμόνι. Κολοκυθολέμονο δηλαδή. Η φράπα έχει λιγοστόν χυμό και όχι ιδιαίτερα εύγευστο· χρησιμοποιείται κυρίως στη ζαχαροπλαστική. Επειδή όμως είναι καρπός μεγάλος και εξαιρετικά λείος, μας χάρισε τη φράση «μάγουλο σαν φράπα», δηλαδή αφράτο, λείο, χωρίς ρυτίδες, για κάποιον που σφύζει από υγεία και ιδίως για κάποιον που κοιμήθηκε καλά και πολύ.

Από την ολλανδική λέξη «pompelmoes» προέκυψε η γαλλική pamplemousse και πιθανώς η αγγλική pomelo ή pummelo, όπως λέγεται η φράπα στις γλώσσες αυτές. Η φράπα λοιπόν μεταφέρθηκε από τον πλοίαρχο Shaddock στις Αντίλλες, γι’ αυτό και αρχικά οι αντιλέζικες ποικιλίες ονομάζονταν shaddock στα αγγλικά, αν και σήμερα η ονομασία αυτή έχει υποχωρήσει. Από διασταύρωση της φράπας με πορτοκάλι γεννήθηκε το γκρέιπ-φρουτ, που είχε πολύ μεγαλύτερη διάδοση από τη φράπα, κι έτσι στα γαλλικά σφετερίστηκε και το όνομα της φράπας και πολλές φορές θα δείτε να το λένε pamplemousse.

Το άρθρο της Βικιπαίδειας επιμένει ότι η φράπα δεν τρώγεται ωμή, αλλά αυτό δεν ισχύει για όλες τις σημερινές ποικιλίες. Στα σουπερμάρκετ της… Εσπερίας βρίσκω κάτι θηριώδεις σε μέγεθος κινέζικες φράπες, που τρώγονται κανονικότατα -έστω κι αν η γεύση τους δεν ξετρελαίνει.

Η καθαρευουσιάνικη ονομασία της φράπας είναι κιτρίον η πομπελμοσία, ενώ του γκρέιπ-φρουτ είναι πομπελμοσία η βοτρυόκαρπος (βότρυς είναι το τσαμπί, που λέγαμε). Οι κηπουροί που το καλλιέργησαν πρώτη φορά στην Αθήνα το είπαν «αγριόφραπα» (διότι τις φράπες τις ήξεραν ήδη), αλλά επειδή δεν κυκλοφόρησε τότε ο καρπός στο εμπόριο, δεν έπιασε αυτή η ονομασία.

Από πού προήλθε όμως η ονομασία «φράπα» (με την παλιά ορθογραφία φράππα); Αυτό είναι μυστήριο. Φαίνεται ιταλική η λέξη, αλλά στα ιταλικά η φράπα λέγεται pomelo ή pampaleone (παραφθορά του pamplemousse), ενώ η ιταλική λέξη «frappa» σημαίνει «κομμάτι από σκισμένο ρούχο». Μήπως επειδή η φράπα κομματιάζεται για να γίνει γλυκό, όπως προτείνει, με επιφυλάξεις, το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής; Ας πούμε ότι είναι άγνωστης ετυμολογίας, να ξεμπερδεύουμε.

Όχι άγνωστη αλλά πάντως περίεργη ετυμολογία έχει κι ένα άλλο από τα μικρά εσπεριδοειδή, το ευωδιαστό περγαμόντο. Είναι δάνειο από το ιταλικό bergamotto, μια και ο καρπός ευδοκιμεί στην Ιταλία, ιδίως στην Καλαβρία, στα παράλια του Ιονίου πελάγους, απ’ όπου προέρχεται το 80% της παγκόσμιας παραγωγής. Όμως, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, είναι τουρκικό δάνειο, παραφθορά του beg armudi, δηλαδή «αχλάδι του μπέη, του άρχοντα», στην ονομασία πρέπει να έπαιξε ρόλο και το τοπωνύμιο Bergama, η Πέργαμος δηλαδή (και όχι η ιταλική πόλη Bergamo, που βρίσκεται στον βορρά). Το περγαμόντο δεν τρώγεται, οπότε φαντάζομαι ότι η «αρχοντική» ονομασία οφείλεται όχι στη νοστιμιά αλλά στο θαυμάσιο άρωμά του. Βοτανικά, πρόκειται για διασταύρωση νεραντζιού με λεμόνι.

Πράγματι, το αιθέριο έλαιο του περγαμόντου είναι η βασική εμπορική χρήση του καρπού. Το αγγλικό τσάι Earl Grey είναι αρωματισμένο με περγαμόντο. Σύμφωνα με την ευρύτερα διαδεδομένη θεωρία, ο κόμης Τσαρλς Γκρέυ (Earl Grey), που διετέλεσε πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας από το 1830 έως το 1834, έλαβε ως διπλωματικό δώρο από έναν Κινέζο ανώτατο αξιωματούχο μια ποσότητα τσαγιού αρωματισμένη με περγαμόντο. Εδώ που τα λέμε, δεν είναι πολύ πιθανό να συνέβησαν έτσι ακριβώς τα πράγματα, διότι το περγαμόντο δεν ευδοκιμεί στην Κίνα· πάντως, η συνταγή του τσαγιού, την οποία η οικογένεια Γκρέυ έχει πουλήσει στην εταιρεία Twinings, φυλάγεται μυστική.

Από την Κίνα και το επόμενο εσπεριδοειδές, το μικρότερο της συντροφιάς. Εννοώ το κουμκουάτ, έναν θάμνο με καρπούς σε μέγεθος μεγάλης ελιάς, που μοιάζουν με πορτοκάλι στη γεύση, αλλά τρώγονται ολόκληροι, με το φλούδι, ή γίνονται φρουί γκλασέ ή γλυκό. Το κουμκουάτ ως λέξη ανάγεται (μέσω του αγγλικού kumquat) στο κινέζικο kam kwat, κατά λέξη «χρυσό πορτοκάλι». Το έφερε στην Ευρώπη ο Ρόμπερτ Φόρτσουν (Robert Fortune) της αγγλικής Βασιλικής Κηπουρικής Εταιρείας. Ο Σίδνεϋ Μέρλιν, για τον οποίο μιλήσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, καλλιέργησε πειραματικά στο κτήμα του στην Κέρκυρα τον νεόφερτο καρπό. Το πείραμα έπιασε και σήμερα το κουμκουάτ αποτελεί ένα από τα παραδοσιακά προϊόντα της Κέρκυρας. Δεν χρειάζονται χιλιετίες για να δημιουργηθεί παράδοση. Κάποτε, ένας αιώνας αρκεί.