Λεξιλογώντας με τον Αστερίξ λεγεωνάριο

Το σημερινό άρθρο είναι το έβδομο της «λεξιλογικής» παρουσίασης που κάνω στις περιπέτειες του Αστερίξ. Μπορείτε να το θεωρήσετε και χριστουγεννιάτικο δώρο του ιστολογίου, μια και δημοσιεύεται παραμονή των Χριστουγέννων.

Όπως έχω πει, με μια δόση υπερβολής βέβαια, οι 24 τόμοι του Αστερίξ (εννοώ την κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχα πει ότι θα αρχίσω να παρουσιάζω στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο (και εφόσον δεν κάνω παρασπονδίες, όπως τον Αύγουστο), θα μας πάρει τέσσερα χρόνια.

Ξεκινήσαμε πέρσι τέτοιον καιρό, τον Οκτώβριο του 2014, με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών». Τέλη Ιουνίου παρουσιάστηκε Ο αγώνας των αρχηγών, η πέμπτη περιπέτεια της σειράς, αλλά στα τέλη Αυγούστου δεν είχαμε περιπέτεια για τεχνικούς λόγους. Οπότε, ο κύκλος συνεχίστηκε στα μέσα Οκτωβρίου με τον Αστερίξ στην Κορσική.

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν σε αυτοτελείς τόμους στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που (νομίζω πως) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο.

Εγώ έχω γαλουχηθεί με τις μεταφράσεις του Ψαρόπουλου, και ομολογώ πως τις βρίσκω καλύτερες, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τις έχω συνηθίσει. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου. Ένα σταθερό χαρακτηριστικό των παρουσιάσεων που κάνω εδώ είναι η σύγκριση των δύο ελληνικών μεταφράσεων, Ψαρόπουλου και Μαμούθ. Η κυρία Ιρένε Μαραντέι, που έχει κάνει τις μεταφράσεις της σειράς Μαμούθ, μάς έκανε την τιμή να σχολιάσει εδώ.

Την περιπέτεια, όπως εκδόθηκε από τον Ψαρόπουλο, τη σκανάρισε ο φίλος του ιστολογίου Κώστας Γ. Την ανέβασα σε έναν ιστότοπο φιλοξενίας, απ’ όπου μπορείτε να την κατεβάσετε ή να τη διαβάσετε ονλάιν.

Ο Αστερίξ λεγεωνάριος είναι η δέκατη κατά σειράν από τις 24 περιπέτειες του Αστερίξ από το δίδυμο Γκοσινί-Ουντερζό. Παρουσιάστηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Πιλότ το 1966-67 και σε αυτοτελή τόμο το 1967. Είναι μια από τις «ταξιδιωτικές» περιπέτειες, ωστόσο διαφέρει από τις άλλες ανάλογες διότι εδώ οι δυο ήρωες δεν επισκέπτονται μια ξένη χώρα ή μάλλον ταξιδεύουν σε ξένη χώρα αλλά χωρίς να έρθουν σε επαφή με τον αντίστοιχο λαό.

Καλύτερα όμως να διηγηθώ σύντομα την πλοκή. Ο Οβελίξ ερωτεύεται μια όμορφη νεαρή συγχωριανή του, τη Φραμπάλα, αλλά ντρέπεται θανάσιμα και δεν εκδηλώνει τα αισθήματά του. Εκείνη την ώρα έρχεται η είδηση ότι ο Τραγικομίξ, ο αρραβωνιαστικός της Φραμπάλας, στρατολογήθηκε με το ζόρι στις λεγεώνες του Καίσαρα και φεύγει για την Αφρική (όπου συνεχιζόταν ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στον Καίσαρα και στον Μέτελο Σκιπίωνα). Πνίγοντας τον καημό του, ο Οβελίξ δείχνεται ανώτερος και δηλώνει ότι θα πάνε με τον Αστερίξ να σώσουν τον αγαπημένο της Φραμπάλας.

Για να γίνει αυτό, κατατάσσονται στη ρωμαϊκή λεγεώνα μαζί με διάφορους άλλους ξένους. Εκπαιδεύονται στα γρήγορα, περνάνε με το πλοίο στην Αφρική, όπου προσπαθώντας να βρουν τον Τραγικομίξ επιταχύνουν τη σύγκρουση ανάμεσα σε Καίσαρα και Σκιπίωνα και κατά κάποιο τρόπο χαρίζουν τη νίκη στον Καίσαρα, ο οποίος σε αντάλλαγμα τους αφήνει να πάρουν τον Τραγικομίξ και να επιστρέψουν σώοι και αβλαβείς στο γαλατικό χωριό.

Κάτι που δεν είναι πολύ γνωστό, είναι ότι ο Γκοσινί εμπνεύστηκε την πλοκή από μια ταινία μικρού μήκους του Χοντρού και του Λιγνού, το Beau Hunks, στο οποίο ο Χοντρός και ο Λιγνός κατατάσσονται στη Λεγεώνα των Ξένων για να ξεπεράσουν μια ερωτική απογοήτευση του Χοντρού (η ταινία εδώ).

Οι βασικοί ήρωες

* Η όμορφη συγχωριανή λέγεται στα γαλλικά Falbala, που είναι το διακοσμητικό τελείωμα σε ένα φόρεμα. Η ελληνική μετάφραση, Φραμπάλα, είναι αναμενόμενη, αφού στα ελληνικά το στόλισμα αυτό λέγεται «φραμπαλάς». Στην έκδοση του Μαμούθ διατηρήθηκε το ίδιο όνομα.

* Ο όμορφος νεαρός αρραβωνιαστικός της, ο Tragicomix, αποδόθηκε φυσικά Τραγικομίξ από τον Χιόνη και Τραγικωμίξ από την Μαραντέι. Τα χαρακτηριστικά του είναι εμπνευσμένα από τον Γάλλο ηθοποιό Ζαν Μαραί (Jean Marais, 1913-1998), που τον βλέπετε δίπλα. Όσο βρίσκονται στη λεγεώνα και τον αναζητούν, ο Οβελίξ εκνευρίζεται όταν ακούει άλλους λεγεωνάριους να τον λένε «όμορφο» -ε, όχι και ομορφόπαιδο, λέει!

* Ο Ρωμαίος εκπαιδευτής που αναλαμβάνει να μετατρέψει τον Οβελίξ, τον Αστερίξ και τους άλλους νεοσύλλεκτους σε πειθαρχικούς λεγεωνάριους, λέγεται Belinconnus, λογοπαίγνιο με το Bel inconnu (ωραίος άγνωστος). Ο Χιόνης τον απέδωσε Δραμαπουνόβιους και η Μαραντέι Τάφτυσους. Ο εκπαιδευτής προσπαθεί να σπάσει τον τσαμπουκά των νεοσύλλεκτων με εξαντλητικές πορείες αλλά το σχέδιο αποτυγχάνει όταν ο Αστερίξ κι ο Οβελίξ κουβαλάνε τα σακκίδια όλης της διμοιρίας για πιο γρήγορα.

* Ούτε ο εκατόνταρχος Ξενοδόχιους κατορθώνει να επιβάλει την τάξη στους ατίθασους λεγεωνάριους, που βιάζονται να φτάσουν μια ώρα αρχύτερα στην Αφρική. Στα γαλλικά Hotelterminus (συνηθισμένο όνομα ξενοδοχείων το Terminus, τέρμα) που το κρατάει η Μαραντέι: Οτελτερμινους.

* Ανάμεσα στους μισθοφόρους που έρχονται να καταταγούν στη λεγεώνα είναι και ένας Έλληνας, ο Plazadetoros, που βέβαια είναι ισπανικά, είναι η λέξη για την αρένα της ταυρομαχίας (Plaza de toros) -αλλά ταίριαζε για ελληνικό όνομα αφού τελειώνει σε -ος. Ο Χιόνης το αποδίδει Καραβανόπουλος, ενώ η Μαραντέι «Καραβανίων».

Είναι ο πρώτος Έλληνας που εμφανίστηκε σε περιπέτεια του Αστερίξ (Ο Αστερίξ Ολυμπιονίκης κυκλοφόρησε αργότερα), έχει ελληνική κατατομή, η ομιλία του αποδίδεται με αρχαιοπρεπή γραμματοσειρά και κάνει ατέλειωτα παζάρια για τον μισθό του.

* Ένας άλλος λεγεωνάριος είναι ο Βρετανός Faupayélatax, δηλαδή faut payer la taxe (πρέπει να πληρώσουμε τον φόρο), που η Μαραντέι τον αποδίδει κάπως πιστά «Φοροεξωφλητάξ» ενώ ο Χιόνης προτιμά το βρετανοπρεπές Ωντιαρμάξ.

Στο πρώτο γεύμα που τρώνε οι νεοσύλλεκτοι, όλοι είναι εξαγριωμένοι με τον χυλό που τους σερβίρουν (πλιγούρι, λαρδί και τυρί βρασμένα όλα μαζί για να κερδίζουν χρόνο). – Αυτό είναι φαϊ για Γότθους, λέει ο Βέλγος. – Στην πατρίδα μου σε κάνουνε κιμά για κάτι τέτοιο, λέει ο Γοτθος (στα γαλλικά: Chez nous, on en a ecartelé pour moins que ça, κατά λέξη, Σε μας, έχουνε τεμαχίσει κόσμο για μικρότερο σφάλμα). Ωστόσο, ο Βρετανός το βρίσκει νοστιμότατο, προς γενική κατάπληξη. Αλλά αμέσως μετά, ο Οβελίξ και ο Αστερίξ επισκέπτονται τον μάγειρα και αμέσως τον πείθουν να αλλάξει το σιτηρέσιο και να υιοθετήσει καινούργιο με βάση το αγριογούρουνο.

Υπάρχει ακόμα ένας Αιγύπτιος λεγεωνάριος, που νομίζει πως βρίσκεται σε οργανωμένο ταξίδι και που όταν φτάνουν στο στρατόπεδο του Καίσαρα (που το νομίζει ότι είναι είδος χωριού διακοπών, σαν αυτά που οργανώνει το Κλαμπ Μεντιτερανέ στον καιρό μας) αρχίζει να περιφέρεται εδώ κι εκεί, καταφέρνοντας να εξοργίσει τον Καίσαρα που τον πέρασε για ανιματέρ!

– Ποιος είσαι και πώς τολμάς να μπαίνεις στη σκηνή του Καίσαρα; ρωτάει ο Ιούλιος έξαλλος. Ο Αιγύπτιος απαντάει με… ιερογλυφικά. Και ο διερμηνέας ζεματισμένος εξηγεί: «Θέλει να μάθει αν είσαστε ένας από τους οργανωτές, από τους υπεύθυνους για την ψυχαγωγία των τουριστών»! (Με τον ίδιο τρόπο το αποδίδουν και οι δυο ελληνικές μεταφράσεις. Στα γαλλικά, το gentil organisateur είναι ο τίτλος των ανιματέρ στα χωριά του Κλαμπ Μεντιτερανέ).

Ο Αιγύπτιος λέγεται Courdetenis (γήπεδο τένις, να θυμίσουμε ότι όλοι οι Αιγύπτιοι του Αστερίξ έχουν ονόματα που τελειώνουν σε -ις), που αποδίδεται στα ελληνικά Διχτυτενις.

Ο κύριος όγκος της περιπέτειας εκτυλίσσεται στη λεγεώνα -και εκεί βγαίνει και το περισσότερο γέλιο. Ιστορίες του στρατού, θα λέγαμε. Το ανατρεπτικό εδώ είναι ότι ο Αστερίξ και ο Οβελίξ όχι απλώς γελοιοποιούν την αυστηρή στρατιωτική πειθαρχία, αλλά -με τη βοήθεια του μαγικού φίλτρου βεβαίως- υπερθεματίζουν στα καψόνια των αξιωματικών. Ο καπετάνιος της ρωμαϊκής γαλέρας ελπίζει ότι ύστερα από κάμποση ώρα κωπηλασία οι λεγεωνάριοι θα έχουν λιγότερη διάθεση για πλάκες, αλλά ο Αστερίξ ζητάει από τον τυμπανιστή να δώσει γρηγορότερο τέμπο.

Και βέβαια, συναντούν τους πειρατές στο διάβα τους, με τη γνωστή κατάληξη:

Η εικόνα της σχεδίας είναι πιστό αντίγραφο του πίνακα «Στη σχεδία της ‘Μέδουσας‘» του Ζερικό. Ο αρχικουρσάρος το δηλώνει υπαινικτικά λέγοντας Je suis médusé, που σημαίνει «έμεινα άναυδος» (αφου όσοι αντίκριζαν τη Μέδουσα μαρμάρωναν). Ο Χιόνης μεταφράζει «Είδα τη Μέδουσα». Η Μαραντέι, κάπως άσχετα, «Ήταν όλα προσχεδιασμένα».

* Ένα λογοπαίγνιο στο οποίο οι μεταφραστές τα πηγαν καλά, κατά την άφιξη των λεγεωναρίων στο στρατόπεδο του Καίσαρα:

Ενώ ο Αιγύπτιος νομίζει ότι βρίσκονται σε τουριστικό χωρό, ο Αστερίξ λέει στον Οβελίξ ότι θα βρουν τον Τραγικομίξ και θα γυρίσουν αμέσως στη Γαλατία. Ο Οβελίξ απαντάει «Oh, oui, j’ai le scarabée» που είναι λογοπαίγνιο με την έκφραση «J’ai le cafard». Cafard είναι ο κοριός, ενώ scarabée ο σκαραβαίος, ιερό έντομο των Αιγυπτίων, αλλά η έκφραση σημαινει «έχω τις μαύρες μου» και εδώ θέλει να πει ότι νοστάλγησε το χωριό.

Στη μετάφραση, ο Χιόνης και η Μαραντέι αποδίδουν «Το σκαραβαιάστηκα» υποσημειώνοντας ότι «σήμερα θα λέγαμε ‘το ψυλλιάστηκα'».

* Μια σκηνή που επαναλαμβάνεται κάμποσες φορές στην περιπέτεια είναι να κλαίει ένας άντρας στον ώμο ενός άλλου. Στην αρχή το κάνει ο ερωτευμένος Οβελίξ όταν διαψεύδονται οι ελπίδες του, αλλά μετά ο εκπαιδευτής των λεγεωναρίων ή ο καπετάνιος της γαλέρας, που δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα με τους καινούργιους λεγεωνάριους.

– Κατά τη γνώμη μου, είναι ερωτευμένος, αποφαίνεται ο Οβελίξ.

* Ένα άλλο μοτίβο που επαναλαμβάνεται είναι η «ευγένεια» (amabilité στο πρωτότυπο). Καθώς, στην αρχή της περιπέτειας, οι δυο ήρωες βρίσκονται στην πόλη Κονδάτη (Ρεν) και αναζητούν πληροφορίες για τον Τραγικομίξ, ο Οβελίξ καταχεριάζει έναν Ρωμαίο και ο Αστερίξ τον μαλώνει, λέγοντάς του ότι με την ευγένεια πετυχαίνει κανείς περισσότερα. Λίγο αργότερα όμως, κι ο ίδιος ο Αστερίξ δέρνει έναν ξεροκέφαλο Ρωμαίο. Πικαρισμένος ο Οβελίξ, κάθε φορά που δέρνει Ρωμαίο στη συνέχεια λέει «να μην ξεχνάμε την ευγένεια» ή ρωτάει τον Αστερίξ αν πρέπει να φανεί ευγενικός -δηλαδή να δείρει κάποιον.

* Πολύ γέλιο βγάζει και το μπλέξιμο των δύο ηρώων με τη στρατιωτική γραφειοκρατία, πριν αποφασίσουν να καταταγούν λεγεωνάριοι, όταν προσπαθούν να μάθουν πού βρίσκεται ο Τραγικομίξ.

Τελικά ο γραμματέας του στρατολογικού, που λέγεται Processus (διαδικασία) και έχει αποδοθεί στα ελληνικά Προόδους τόσο από τον Χιόνη όσο και από τη Μαραντέι, αναλαμβάνει να ψάξει το όνομα του Τραγικομίξ στις καταστάσεις που έχει αντιγράψει σε 12 αντίγραφα. Avec T, comme Timeo Danaos et dona ferentes? ρωτάει; Η Μαραντέι διατηρεί τη λατινική φράση και τη μεταφράζει σε υποσημείωση (Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας, αν και η σωστή μετάφραση είναι «Φοβούμαι…»), ενώ ο Χιόνης αποδίδει: Τραγικομίξ… Με Τ, όπως ‘Των φρονίμων τα παιδιά πριν πεινάσουν μαγειρεύουν;’

* Η μάχη ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Σκιπίωνα που περιγράφεται στην περιπέτεια έγινε πράγματι, στη Θαψό το 46 π.Χ. Οι ιστορικοί λένε ότι ο Καίσαρας δίσταζε να επιτεθεί και τελικά οι βετεράνοι του στρατού του πήραν την πρωτοβουλία και επιτέθηκαν, και στην περιπέτεια ο Καίσαρας παρουσιάζεται να διστάζει -ώσπου ο Αστερίξ και ο Οβελίξ κατά λάθος προκαλούν την επίθεση.

Η μάχη ήταν φονική στην πραγματικότητα, αλλά βέβαια όχι στο κόμικς, που παρουσιάζει την εμφύλια συγκρουση σαν ένα απερίγραπτο αλαλούμ αφού οι στρατιώτες δεν ήξεραν ποιοι είναι οι δικοί τους και ποιοι οι αντίπαλοι.

Τελικά, απαυδημένος από την ασυνεννοησία ο Σκιπίωνας δίνει στον σαλπιχτή του εντολή να σημάνει υποχώρηση.

– Διαταγές δέχομαι μονάχα από τον Καίσαρα, απαντάει ο σαλπιχτής του Καίσαρα.

– Βούλωστο, σ’ εμένα μιλάει, λέει θυμωμένα ο σωστός σαλπιχτής.

Και η περιπέτεια τελειώνει με κάτι πρωτοφανές. Από το καθιερωμένο τσιμπούσι στο τέλος, κάποιος λείπει -αλλά δεν είναι ο βάρδος, όπως συχνά συμβαίνει, παρά ο Αστερίξ, που έπεσε ερωτευμένος όταν τον φίλησε η Φραμπάλα αποχαιρετώντας τον.

Η οποία Φραμπάλα, διάβασα κάπου, είναι ζωγραφισμένη από τον Ουντερζό έτσι που να μοιάζει με τη γυναίκα του Γκοσινί, που ήταν τότε νιόπαντρος!

Αλλά πολλά είπα. Καλές γιορτές να περάσετε και σε δυο μήνες θα δούμε μιαν άλλη περιπέτεια!