Λεξιλογώντας για τον Αστερίξ στην Κορσική

Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο της «λεξιλογικής» παρουσίασης που κάνω στις περιπέτειες του Αστερίξ.

Όπως έχω πει, με μια δόση υπερβολής βέβαια, οι 24 τόμοι του Αστερίξ (εννοώ την κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχα πει ότι θα αρχίσω να παρουσιάζω στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο (και εφόσον δεν κάνω παρασπονδίες, όπως τον Αύγουστο), θα μας πάρει τέσσερα χρόνια.

Ξεκινήσαμε πέρσι τέτοιον καιρό, τον Οκτώβριο του 2014, με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών». Τέλη Ιουνίου παρουσιάστηκε Ο αγώνας των αρχηγών, η πέμπτη περιπέτεια της σειράς, αλλά στα τέλη Αυγούστου δεν είχαμε περιπέτεια για τεχνικούς λόγους. Οπότε, ο κύκλος ξαναπιάνει με τη σημερινή, έκτη δημοσίευση.

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που (νομίζω πως) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο.

Εγώ έχω γαλουχηθεί με τις μεταφράσεις του Ψαρόπουλου, και ομολογώ πως τις βρίσκω καλύτερες, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τις έχω συνηθίσει. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου. Ένα σταθερό χαρακτηριστικό των παρουσιάσεων που κάνω εδώ είναι η σύγκριση των δύο ελληνικών μεταφράσεων, Ψαρόπουλου και Μαμούθ. Η κυρία Ιρένε Μαραντέι, που έχει κάνει τις μεταφράσεις της σειράς Μαμούθ, μάς έκανε την τιμή να σχολιάσει εδώ.

Όπως λέει και ο τίτλος, «Ο Αστερίξ στην Κορσική» είναι μια από τις ταξιδιωτικές περιπέτειες, δηλαδή οι δυο ήρωες ταξιδεύουν σε μια κοντινή ή μακρινή χώρα και το γέλιο σε μεγάλο ποσοστό βγαίνει από ευρήματα που έχουν να κάνουν με τις ιδιομορφίες του άλλου λαού. Εδωπέρα υπάρχει μια κόντρα-ιδιομορφία, ότι το ταξίδι γίνεται στην Κορσική, που ανήκει στη Γαλλία, αλλά που έχει μακρά ιστορία εθνικιστικών (κατά τη γαλλική ορολογία) κινημάτων. Πάντως, είναι από τις πιο πλούσιες σε χιούμορ και πρόσωπα περιπέτειες του Αστερίξ -υποθέτω πως αν κάναμε δημοψήφισμα, αρκετοί θα την κατέτασσαν στην πρώτη τριάδα.

Ο συγκεκριμένος τόμος έχει και άλλες δυο ιδιομορφίες. Η πρώτη είναι ότι στη δεύτερη σελίδα, αντί για τον καθιερωμένο χάρτη του γαλατικού χωριού που είναι περικυκλωμένο από τα τέσσερα ρωμαϊκά στρατόπεδα, βρίσκουμε χάρτη της Κορσικής, με δεκάδες ρωμαϊκά στρατόπεδα στην παραλία (πιο μέσα δεν τολμάνε να προχωρήσουν οι Ρωμαίοι, λέει ο Κορσικανός αρχηγός).

Φυσικά τα ονόματα των στρατοπέδων είναι λογοπαίγνια, είτε με λατινικές λέξεις που έχουν περάσει στη γαλλική γλώσσα (ultimatum, auditorium, maximum) είτε με γαλλικές λατινοφανείς (tartopum αντί για tarte aux pommes, μηλόπιτα).

Η δεύτερη ιδιομορφία είναι ότι στην τρίτη σελίδα υπάρχει πρόλογος του Γκοσινί και του Ουντερζό, όπου λένε πολλά καλά λόγια για τους Κορσικανούς και την Κορσική. «Και γιατί τα λέμε όλα αυτά;» καταλήγουν με ρητορική ερώτηση. «Επειδή», συνεχίζουν, «οι Κορσικανοί εκτός από ατομιστές, φιλόξενοι, τίμιοι, πιστοί φίλοι, θαρραλέοι και δεμένοι με την πατρίδα τους, είναι και κάτι ακόμα: Είναι ευερέθιστοι». Παναπεί, για να μην ενοχληθούν οι Κορσικανοί από τη σάτιρα του Γκοσινί στα στερεότυπα σχετικά με τον εθνικό τους χαρακτήρα (όσο νερό κι αν σηκώνει αυτός ο όρος – παραδείγματα θα δούμε πιο κάτω). Τέτοια προειδοποίηση σε πρόλογο μόνο άλλη μια φορά είχαν κρίνει σκόπιμο να βάλουν οι Γκοσινί και Ουντερζό: στην περιπέτεια με τους Βρετανούς, αλλά και πάλι μόνο στην αγγλική έκδοση.

Να σταθούμε εδωπέρα στη λέξη «ευερέθιστοι», όπως αποδίδει ο Χιόνης τον γαλλικό όρο susceptibles. Η Μαραντέι, στο Μαμούθ, προτιμάει την απόδοση «ευέξαπτοι». Ο άγγλος μεταφραστής, touchy. Βέβαια, αν δεν κάνω λάθος, ο susceptible είναι ευερέθιστος αλλά με κάτι που λες γι’ αυτόν, δηλαδή παραξηγιάρης ή ίσως μυγιάγγιχτος. Κι επειδή η περιπέτεια αυτή έχει και μια τρίτη ιδιομορφία, δηλαδή είναι μια από τις λίγες αστεριξοπεριπέτειες που έχουν μεταφραστεί σε ελληνική διάλεκτο, και συγκεκριμένα στα κρητικά από τον Μιχάλη Πατεράκη, με τίτλο Ο Αστερικάκης στην Κορσική, να πούμε ότι η κρητική λέξη είναι «ρεφουλιάρηδες».

Ο φίλος μας ο Cyrus Monk προσφέρθηκε να σκανάρει την περιπέτεια αυτή και καναδυό ακόμα (και με απάλλαξε από τον κόπο). Την έχω ανεβάσει σε έναν ιστότοπο και μπορείτε να την κατεβάσετε ή να την διαβάσετε ονλάιν. Να πω με την ευκαιρία πως ένα πρόβλημα που υπήρχε με την προηγούμενη περιπέτεια (Ο Αγώνας των αρχηγών) και ίσως σας είχε εμποδίσει να την κατεβάσετε λύθηκε, κι έτσι κι αυτήν μπορείτε να την διαβάσετε εδώ ή να την κατεβάσετε από εδώ .

Σύνοψη: Η υπόθεση της περιπέτειας είναι η εξής: Πλησιάζει η επέτειος της μάχης της Ζεργκόβιας (νίκη των Γαλατών επί των Ρωμαίων) και οι Γαλάτες έχουν έθιμο να γιορτάζουν κάνοντας επιθέσεις στα γειτονικά ρωμαϊκά στρατόπεδα. Τούτη τη φορά, έχουν καλέσει φίλους και συμπολεμιστές από άλλες χώρες (που τους έχουμε γνωρίσει σε προηγούμενες περιπέτειες, π.χ. Βρετανούς, Ελβετούς, Ισπανούς ή Γαλάτες από άλλα μέρη). Οι Ρωμαίοι ενός γειτονικού στρατόπεδου το ξέρουν αυτό και ετοιμάζονται να πάνε για ασκήσεις ώστε να αποφύγουν τις σφαλιάρες. Για κακή τύχη όμως του εκατόνταρχου, την τελευταία στιγμή καταφθάνει απεσταλμένος του Καίσαρα με έναν πολύ σημαντικό Κορσικανό κρατούμενο, που του τον εμπιστεύεται για τη νύχτα. Φτάνουν οι Γαλάτες, πέφτουν οι φάπες, απελευθερώνουν τον κρατούμενο και αναλαμβάνουν να τον συνοδέψουν στην Κορσική -κατά σύμπτωση με το καράβι των πειρατών. Ο διεφθαρμένος Ρωμαίος έπαρχος της Κορσικής ετοιμάζεται να αναχωρήσει για τη Ρώμη με τους θησαυρούς που έχει συγκεντρώσει από τη φορολογία, αλλά οι Κορσικανοί (μαζί με τους δυο Γαλάτες) κάνουν επίθεση και κατατροπώνουν τους Ρωμαίους, ενώ στο τέλος ο Αστερίξ συμφιλιώνει δυο αρχηγούς που τα σόγια τους έχουν προαιώνια βεντέτα.

Ονόματα ηρώων: Τα ονόματα είναι πολλά και θα περιοριστώ στα πιο σημαντικά πρόσωπα. Οι Κορσικανοί έχουν ονόματα γαλατοπρεπή, που τελειώνουν σε -ιξ, παρόλο που δεν είναι γαλατικός (κέλτικος) λαός.

* Ο Κορσικανός αρχηγός λέγεται… Ωκαταρινεταμπελατσιτσίξ. Αυτό είναι υπαινιγμός για ένα πασίγνωστο προπολεμικό τραγούδι του Κορσικανού Τίνο Ρόσι, που έλεγε στο ρεφρέν «Ω Καταρινέτα μπέλα» κι έκανε τσι-τσι με τη γλώσσα (κι ο τίτλος άλλωστε του τραγουδιού είναι Tshi, tshi:

Φυσικά, το όνομα αυτό το κάνουν λάθος συνεχώς οι άλλοι -ας πούμε, ο Αστερίξ, μόλις το ακούει, το λέει Ωμαρινέλλα, που είναι άλλο τραγούδι του Τίνο Ρόσσι. Στην ίδια σκηνή παραλίγο να γίνει καβγάς με τον Οβελίξ:

Ο διάλογος στα Κρητικά:
– Ειντά’ναι η Κορσική;
– Ο βραχνάς τω Ρωμαίω μαθές είναι η Κορσική. Κατάλαβες ντουλούφουνα;
– Δεν είμαι ντουλούφουνας κι είμαι κι εγώ βραχνάς τω Ρωμαίω. – Είσαι ασίκης, μπεγεντίζω σε.

* Άλλοι Κορσικανοί είναι:
ο Caféolix, ταβερνιάρης στη Μασσαλία (λογοπαίγνιο με το café au lait, καφές με γάλα), Καφεγαλατίξ στην απόδοση του Χιόνη και Καφεολίξ στη Μαραντέι

ο Carferrix, ζηλιάρης αδερφός (car-ferry το φεριμπότ), που αποδόθηκε Καραγωγίξ από τον Χιόνη και Φεριμποτίξ από τη Μαραντέι

0 Figatellix (τα figatelli είναι κορσικάνικα λουκάνικα με συκώτι) που ο Χιόνης τον είπε Φιλαληθίξ και η Μαραντέι το κράτησε.

* Ο Ρωμαίος εκατόνταρχος του Μπαμπαόρουμ λέγεται Gazpachoandalous, δηλαδή ανδαλουσιανό γκαθπάτσο. Ο Χιόνης τον είπε Καλοπερασόπουλους, η δε Μαραντέι Ανδαλουσιανόσουπους. Αξίζει να πούμε ότι πρόκειται για καρικατούρα του γνωστού τότε (και τώρα) τηλεορασάνθρωπου Πιέρ Τσερνιά, και όπως βλέπετε εδώ του μοιάζει. Ο εκατόνταρχος έχει μια αγαπημένη γάτα, και κατά την επίθεση των Γαλατών στο στρατόπεδο ο Ιντεφίξ την παίρνει στο κυνήγι.

* Ο άπληστος πραίτορας της Κορσικής λέγεται στα γαλλικά Suelburnus, λογοπαίγνιο από τη φράση «suer le burnous», κατά λέξη «ιδρώνω το μπουρνούζι», δηλαδή δουλεύω σκληρά (λέμε κι εμείς ‘ιδρώνω τη φανέλα’, κυρίως για αθλητές). Στα ελληνικά αποδόθηκε Λυκόρνεους από τον Χιόνη (αλλά Σουελμπουρνούς από τη Μαραντέι την πρώτη φορά που εμφανίζεται το όνομα!) και Χνουδωτόμπουρνους από τη Μαραντέι.

Στερεότυπα:

Ο Γκοσινί ειρωνεύεται διάφορα στερεότυπα για τους Κορσικάνους: την αγάπη για τον τόπο τους και τις μυρωδιές του (ακόμα και οταν είναι πολύ δυνατές, όπως στο εκρηκτικό κορσικάνικο τυρί), την απαράβατη συνήθειά τους να κάνουνε σιέστα, τις βεντέτες και τη χαλαρή στάση τους απέναντι στο ωράριο και την εργατικότητα (ο Έλληνας αναγνώστης θα σκεφτεί αφενός Κρητικούς και αφετέρου Καριώτες). Για παράδειγμα, ο δρυίδης μαζευει γκι ξαπλώνοντας κάτω από το δέντρο (και περιμένει να πέσει).

Ο μοναδικός Κορσικανός που κατατάχτηκε λεγεωνάριος εκατόνταρχος (επειδή έπεσε από μια καστανιά και χτύπησε στο κεφάλι), ο Σαλαμίξ, θέλει να πάρει για μια αγγαρεία τους καταδίκους που φτιάχνουν (εδώ και χρόνια) τη ρωμαϊκή οδό.

– Έι, σας έχω μια δουλειά.

– Δεν είσαι μόνο αποστάτης, αλλά λες και μεγάλα λόγια από πάνω!

Αυτό μεταφραστικά θαρρώ πως δεν είναι ακριβές, αλλά ταιριάζει πολύ. Στα γαλλικά gros mots είναι τα κακά λόγια, οι χυδαιότητες και ο τεμπέλης θεωρεί χυδαιότητα τη δουλειά, αλλά νομίζω ότι ο Χιόνης εσκεμμένα το απέδωσε «μεγάλα λόγια» δίνοντας μιαν άλλη, επίσης βάσιμη, διάσταση.

Το ίδιο έκανε και η Μαραντέι (Όχι μόνο είσαι προδότης, αλλά λες και μεγάλες κουβέντες). Ο Πατεράκης που έκανε τη μετάφραση στα κρητικά έμεινε πιστός στο γαλλικό: δεν είσαι μόνο μουζεβίρης, μα κακολογάς κι απο πάνω.

Όμως το αποκορύφωμα των αστείων μοτίβων είναι οι τέσσερις γέροι που κάθονται σε έναν κορμό δέντρου και σχολιάζουν ό,τι αξιοπερίεργο βλέπουν.

Στη μετάφραση του Χιόνη:
– Για δες! Έμειναν περισσότερο απ’ όσο περίμενα.
– Ηταν τυχεροί. Όσοι ήρθαν τόσοι φεύγουνε.
– Πολύ τρέξιμο, πολλή κίνηση.- Κι ύστερα παραξενεύονται που πεθαίνουν νέοι.

Περιττό να πω ότι η τελευταία ατάκα είχε γίνει παροιμιώδης στα φοιτητικά μου χρόνια.

Επίσης οι Κορσικανοί παρουσιάζονται παθολογικά ζηλιάρηδες με τις αδελφές τους και απαθείς, με βλέμμα ατσαλένιο, που δεν αφήνει να φαίνονται τα συναισθήματά τους.

Εδώ ο Καραγωγίξ τα βάζει με έναν Ρωμαίο λεγεωνάριο που μίλησε στην αδερφή του.

Στην Κορσική δεν υπάρχουν αγριογούρουνα, αλλά άγρια γουρούνια. Οι αρχηγοί των οικογενειών, καθώς πλησιάζουν στο λημέρι των ηρώων μας, προαναγγέλλουν τον ερχομό τους βγάζοντας ήχους που μοιάζουν με τις φωνές των γουρουνιών, το γκρόινκ. Ο Οκαταρινετακτλ. ξεχωρίζει από το κάθε γκρόινκ ποιος αρχηγός έρχεται. – Κι αυτός ποιος είναι; ρωτάει ο Οβελίξ ακούγοντας ένα τελευταίο γκρόινκ. – Αυτό είναι γουρούνι, απαντάει ο Οκαταρινετακτλ. Κι επειδή οι Κορσικανοί είναι παραξηγιάρηδες:

Από τη χλωρίδα της Κορσικής ρόλο στην περιπέτεια παίζουν τα κάστανα, που χρησιμοποιούνται σε μερικές φράσεις -ας πούμε στο αμετάφραστο λογοπαίγνιο ενός γέρου, που βλέποντας τους νεότερους να ετοιμάζονται για την επίθεση στην πρωτεύουσα, λένε:

 

– Je crois que les Romains vont faire une cueillette de châtaignes.

Αυτό κατά λέξη σημαίνει «οι Ρωμαίοι θα μαζέψουνε κάστανα», αλλά το châtaigne σημαίνει επίσης «μπουνιά». Ο Χιόνης μεταφράζει «Θαρρώ πως οι Ρωμαίοι θα φάνε κάστανα καυτά», ενώ η Μαραντέι «Νομίζω πως οι Ρωμαίοι θα βγάλουν πάλι τα κάστανα απο τη φωτιά». Ο Πατεράκης αποδίδει το νόημα και παραιτείται από το λογοπαίγνιο: Θαρρώ πως δα τσ’ αρπάξουνε οι Ρωμαίοι.

Τέλος, υπάρχουν πολλές αναφορές στον (Κορσικανό, βέβαια) Ναπολέοντα. Για παράδειγμα, σε κάποιο σημείο ο Οκαταρινετακτλ. λέει ότι οι Κορσικανοί δεν θα παραδεχτούν κανέναν αυτοκράτορα αν δεν είναι Κορσικανός. Ο ίδιος βλέποντας τον στρατό του λέει ότι είναι une grande armée (όπως του Ναπολέοντα), και επειδή οι πολεμιστές έχουν ως ιαχή τη φωνή του γουρουνιού, το Γκρόινκ, τους αποκαλεί grognards, γκρινιάρηδες, όπως δηλαδή τους φαντάρους του Ναπολέοντα.

Κι έπειτα, ένας από τους πολέμαρχους είναι ο Οστερλίξ, λογοπαίγνιο με το Αούστερλιτς, τη μεγάλη νίκη του Ναπολέοντα (που προφέρεται Οστερλίτς στα γαλλικά). Ο Οστερλίξ αργεί να σηκωθεί το πρωί, και ο Οκαταρινέτακτλ. λέει ότι είναι ονομαστός ο ύπνος του Οστερλίξ (le sommeil d’Osterlix), λογοπαίγνιο με τη φράση le soleil d’Austerlitz (Ο ήλιος του Αούστερλιτς) επειδή η μάχη του Αούστερλιτς είχε ξεκινήσει με την ανατολή του ηλίου κι επειδή ο ήλιος του Αούστερλιτς έχει μείνει παροιμιώδης -όπως δείχνει και η εικόνα).  Στα κρητικά: Είντα νάμι έχει επαέ τ’ αργοξύπνημα του Οστερλικάκη;

Κι άλλα πολλά θα μπορούσα να γράψω για τη θαυμάσια αυτή περιπέτεια, αλλά φοβάμαι πως σας κούρασα -υπάρχουν άλλωστε και τα σχόλια.

Και σε δυο μήνες, ελπίζω να προχωρήσω στην επόμενη ιστορία.