Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (1918-2017)

Παρόλο που χαριτολογώντας λέγαμε ότι «θα μας θάψει όλους», ο επίτιμος αρχηγός της ΝΔ Κωνσταντίνος Μητσοτάκης επλήρωσε κι αυτός προχτές το κοινό χρέος, όπως ευφημιστικά έλεγε το παλιό κλισέ -εύλογα λοιπόν του αφιερώνεται το σημερινό άρθρο. Για τη ζωή και τη σταδιοδρομία του εκλιπόντος έχουν ήδη γραφτεί πάρα πολλά, οπότε εμείς εδώ θα εστιαστούμε σε πτυχές που έχουν να κάνουν με το χιούμορ και τη γλώσσα.

Παρόλο που τα βιογραφικά στοιχεία του Κ. Μητσοτάκη είναι γενικώς γνωστά, διάλεξα να παραθέσω το μεγαλύτερο μέρος από ένα συνοπτικό βιογραφικό του γραμμένο από τον συγγραφέα Γιώργο Αλεξάτο, από σαφώς αριστερή οπτική:

Από αστική οικογένεια πολιτικών της Κρήτης, με συγγενικούς δεσμούς με τον Ελευθέριο Βενιζέλο (ο οποίος φρόντισε με κληροδότημα για τις σπουδές του), ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης υπήρξε τυπικός εκπρόσωπος των συμφερόντων της τάξης του.

Στον δημόσιο βίο εμφανίστηκε σε νεαρή ηλικία, ως ηγετικό στέλεχος της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης, συμμετέχοντας στην Αντίσταση κατά των γερμανών κατακτητών, σε συνεργασία με το ΕΑΜ. Έχοντας συλληφθεί από τους Γερμανούς, απελευθερώθηκε με μυστική αγγλογερμανική συμφωνία, με την ταυτόχρονη απελευθέρωση αιχμαλώτων γερμανών αξιωματικών, χάρη στη δεδομένη αγγλοφιλία του και την κοινωνική του θέση.

Βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων από το 1946, υπουργός στις κεντρώες κυβερνήσεις στα 1951-52, είχε τη φήμη του σταθερού αλλά μετριοπαθούς αντικομμουνιστή. Η εικόνα της μετριοπάθειας ενισχύθηκε ιδιαίτερα το 1955, όταν στη Βουλή υπερασπίστηκε τον Νίκο Καζαντζάκη από τις επιθέσεις της Εκκλησίας και της Δεξιάς, όπως και το 1962, όταν, με δημόσια δήλωσή του, τάχθηκε υπέρ της νομιμοποίησης του ΚΚΕ.

Έχοντας ταχθεί ανεπιφύλακτα υπέρ του Ανένδοτου Αγώνα που κήρυξε η Ένωση Κέντρου στα 1961-63, στα 1963-65 υπήρξε υπουργός Οικονομικών στις κυβερνήσεις του Γεώργιου Παπανδρέου και τότε ήταν που ήρθε σε σύγκρουση με τη ριζοσπαστική πτέρυγα του κόμματος, την οποία εξέφραζε ο Ανδρέας Παπανδρέου.
Η αντιπαράθεση είχε και προσωπικά κίνητρα, καθώς η ανάδειξη του Ανδρέα παρεμβλήθηκε ως εμπόδιο στη φιλοδοξία του να διαδεχθεί τον Γεώργιο Παπανδρέου στην κομματική ηγεσία. Είχε όμως και ιδεολογικοπολιτική βάση. Ο Μητσοτάκης αντιτασσόταν στην προοπτική της μετατόπισης της Ένωσης Κέντρου σε μια κατεύθυνση κεντροαριστερή, με χαρακτηριστικά σοσιαλδημοκρατικά, όπως και στη διατάραξη των σχέσεων της Ελλάδας με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, που διέρχονταν κρίση λόγω του Κυπριακού.

Κρίσιμη στιγμή στην πολιτική του διαδρομή υπήρξε ο Ιούλιος 1965, όταν πρωτοστάτησε στην αποστασία, στηρίζοντας το βασιλικό πραξικόπημα που ανέτρεψε την κυβέρνηση Παπανδρέου και συμμετέχοντας στις κυβερνήσεις των αποστατών. Αναλαμβάνοντας, έτσι, τεράστιες ευθύνες για την πολιτική κρίση που οδήγησε, τελικά, στην επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας το 1967.

Έχοντας διωχθεί από τη δικτατορία, ήταν ο πρώτος πολιτικός που μίλησε, ήδη το 1968, για «λύση Καραμανλή», ο οποίος, όμως, δεν τον συμπεριέλαβε στην κυβέρνηση που σχημάτισε τον Ιούλιο του 1974.

Αποτυγχάνοντας να εκλεγεί ανεξάρτητος βουλευτής στα Χανιά το 1974, εκλέχτηκε το 1977 ως επικεφαλής του Κόμματος Νεοφιλελευθέρων και ένα χρόνο αργότερα εντάχθηκε στη Νέα Δημοκρατία και ανέλαβε το υπουργείο Εξωτερικών.
Επί των ημερών του έγινε η επανένταξη στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ και υιοθετήθηκε η πολιτική της συνδιαλλαγής με την Τουρκία για το Κυπριακό. Τότε ήταν που αναφερόμενος στην Κύπρο τη χαρακτήρισε «οδαλίσκη της ανατολικής Μεσογείου».

Πρόεδρος της Ν.Δ. από το 1984, ως ο ιστορικός αντίπαλος του Ανδρέα Παπανδρέου, θα συνεργαστεί το 1989 με τον ενιαίο τότε Συνασπισμό της Αριστεράς στην κυβέρνηση Τζανετάκη. Μια συνεργασία που θα αξιοποιηθεί από τη Δεξιά για την αποκάθαρσή της από το στίγμα του ακραίου αντικομμουνισμού, πόσο μάλλον όταν επαναλήφθηκε αμέσως μετά με την Οικουμενική Κυβέρνηση Ζολώτα.

Πρωθυπουργός στα 1990-93, ο Μητσοτάκης θα εφαρμόσει μια πολιτική βαθιά αντιλαϊκή, βασισμένη στον νεοφιλελευθερισμό, και όπως ήταν αναμενόμενο θα χάσει τις επόμενες εκλογές, οπότε θα αποσυρθεί και από την ηγεσία της Ν.Δ., ανακηρυσσόμενος επίτιμος πρόεδρός της.

Καλώς ή κακώς, δίκαια ή άδικα, για πολύ κόσμο, κομβικό σημείο στην πολιτική σταδιοδρομία του Κ. Μητσοτάκη είναι ο πρωταγωνιστικός του ρόλος στην Αποστασία του 1965 -δεν θα είναι υπερβολή να πούμε ότι αν δεν ήταν ο Μητσοτάκης το βασιλικό πραξικόπημα θα είχε αποτύχει. Από αυτή την άποψη, είναι κατά τη γνώμη μου άτοπο το ότι η κρατική τηλεόραση μίλησε για «έντονες εσωκομματικές διαφωνίες», αποφεύγοντας ακόμα και τη λέξη «αποστασία».

Εδώ βλέπουμε μία γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη και δύο του Κ. Μητρόπουλου από τον Ιούλιο του 1965. Να σημειωθεί πάντως ότι ο Μητσοτάκης δεν έγινε τόσο πολύ στόχος του λαϊκού χιούμορ (όπως ο Νόβας με το Γαργάλατα ή ο Τσιριμώκος με τους κατεψυγμένους) όσο της λαϊκής οργής (Μητσοτάκη κάθαρμα, ήταν το σύνθημα που ακουγόταν τις μέρες εκείνες).

Στάθης Σταυρόπουλος, Νέα, 01-07-93

Το δεύτερο κομβικό σημείο στη σταδιοδρομία του Κ. Μητσοτάκη είναι βέβαια η περίοδος της πρωθυπουργίας του, από τον Απρίλιο του 1990 έως τον Οκτώβριο του 1993.

Έγραψαν πολλοί ότι «δεν τον άφησαν να ολοκληρώσει το έργο του», αποσιωπώντας ότι η κυβέρνηση Μητσοτάκη έπεσε εξαιτίας της αποστασίας του Αντώνη Σαμαρά και των προσκείμενων σε αυτόν βουλευτών -ίσως θυμάστε το όνομα «Συμπιλίδης»: έτσι λεγόταν ο βουλευτής (Κιλκίς) που με την ανεξαρτητοποίησή του προκάλεσε τις πρόωρες εκλογές.

Ο Κ. Μητσοτάκης πρέπει να έχει το ρεκόρ της μακρότερης παρουσίας στη Βουλή των Ελλήνων, αφού διετέλεσε βουλευτής από το 1946 έως το 1967 και από το 1977 έως το 2004 -δηλαδή 48 χρόνια!

Πράγματι, η μοναδική περίοδος κατά την οποία βρέθηκε μακριά από τα βουλευτικά έδρανα (εννοείται ότι δεν υπολογίζουμε την εφτάχρονη δικτατορία), ήταν από το 1974 έως το 1977.

Τότε ο Κ. Καραμανλής είχε αρνηθεί να τον συμπεριλάβει στους συνδυασμούς της Νέας Δημοκρατίας (το στίγμα της αποστασίας ήταν νωπό ακόμα) και ο Μητσοτάκης βρέθηκε πολιτικά άστεγος: επιχείρησε να εκλεγεί ως ανεξάρτητος, αλλά χωρίς να το καταφέρει (πήρε πάντως αρκετές χιλιάδες ψήφους -νομίζω ότι αν είχε θεσπιστεί το +1 θα έπιανε το εκλογικό μέτρο).

Ο Κ. Μητσοτάκης επανήλθε στη Βουλή στις εκλογές του 1977, ως αρχηγός ενός καθαρά κρητοκεντρικού κόμματος, του Κόμματος Νεοφιλελευθέρων, που συγκέντρωσε μεν μόλις το 1,08% αλλά εξέλεξε δύο βουλευτές από την πρώτη κατανομή, τον Κ. Μητσοτάκη στα Χανιά και τον Π. Βαρδινογιάννη στο Ρέθυμνο. (Την εποχή εκείνη δεν ίσχυε το όριο του 3% κι έτσι μπορούσε ένα κόμμα να εκλέξει βουλευτές και με χαμηλότερα πανελλαδικά ποσοστά).

Μια και εδώ λεξιλογούμε, ας επισημανθεί ότι ο όρος «Νεοφιλελεύθεροι» δεν πρέπει να νοηθεί με τη σημερινή του σημασία. Εντύπωσή μου είναι ότι ο Μητσοτάκης ήθελε να θυμίζει το κόμμα του όσο το δυνατόν περισσότερο την βενιζελική παράδοση, όμως ο τίτλος «Κόμμα Φιλελευθέρων» ήταν κατοχυρωμένος από τον Νικήτα Βενιζέλο, κι έτσι επιλέχθηκε ο τίτλος «Κόμμα Νεοφιλελευθέρων» -χωρις πάντως εξαγγελίες για μικρότερο κράτος κτλ. αφού, όπως βλέπετε στην αφίσα αριστερά το βασικό μέλημα του εφήμερου κόμματος ήταν να διεκδικεί μερίδιο στους διορισμούς.

Άλλωστε, είναι κοινό μυστικό ότι στην Κρήτη ο Μητσοτάκης είχε δημιουργήσει πυκνότατο και δαιδαλώδες δίκτυο πελατειακών σχέσεων με βασικό όχημα τους διορισμούς, τα ρουσφέτια και τις κάθε λογής εκδουλεύσεις -επί δεκαετίες, όποιος είχε αστική ή ποινική διαφορά με άνθρωπο του Μητσοτάκη στα Χανιά ήταν σχεδόν αδύνατο να βρει το δίκιο του. Ήταν ο τελευταίος μεγάλος πολιτικός κοτζάμπασης.

Πρέπει πάντως να αναγνωρίσουμε στον Μητσοτάκη πως είναι ο μοναδικος από τους κορυφαίους «αποστάτες» του 1965 που κατάφερε να επανέλθει στην πρώτη γραμμή της πολιτικής. Οι περισσότεροι από τους άλλους έμειναν εκτός πολιτικής ή κατάντησαν σε ακροδεξιά γκρουπούσκουλα (Γαρουφαλιάς, Στεφανόπουλος) ή, στην καλύτερη περίπτωση, περιορίστηκαν σε δευτερότερους υπουργικούς θώκους.

Με μια τόσο μακρά θητεία, δεν είναι περίεργο που ο Κώστας Μητσοτάκης, όπως επισημαίνει το slang.gr, είχε, και με μεγάλη διαφορά, τα περισσότερα προσωνύμια από κάθε άλλον πολιτικό. Θα παραθέσω μερικά, αυτά που περισσότερο έχουν αντέξει στον χρόνο, επισημαίνοντας ότι όλα είναι της μεταπολιτευτικής περιόδου, όχι παλαιότερα. Προσθέτω και μερικά που λείπανε -συμπληρώσεις ευπρόσδεκτες.

• Ακατονόμαστος
• Απέθαντος
• Αρχαιοκάπηλος
• Αρτέμης Μάτσας
• Αρχιαποστάτης
• Αρχιερέας της αποστασίας
• Άρχοντας των 7 καμπινέδων
• Βρικόλακας
• Δράκουλας
• Δράκουλας των Χανίων
• Δρακουμέλ
• Εθνικός γκαντέμης
• Επίτιμος
• Εφιάλτης
• Καμπινεδάρχης (των Χανίων)
• Μητσοτάκαρος
• Μητσοτάκουλας
• Μητσοτός
• Ροφός
• Ψηλός

Κάποια από τα παρατσούκλια αυτά τα έβγαλε, στη δεκαετία του 80, το Ποντίκι, όπως το «καμπινεδάρχης» το οποίο βγήκε επειδή είχε διαδοθεί ότι η βίλα του Μητσοτάκη στα Χανιά είχε εφτά WC, κάτι που την εποχή εκείνη εθεωρείτο προκλητική χλιδή.

Από τα συνθήματα που έχουν βγει για τον Μητσοτάκη, πέρα από το μυριόστομο «Μητσοτάκη κάθαρμα» των Ιουλιανών, πολύ χαρακτηριστικό είναι το «Καλύτερα παπάκι παρά τον Μητσοτάκη», το οποίο θαρρώ πως βγήκε στις εκλογές του 1985, όταν ο Κ.Μ., νεόκοπος τότε αρχηγός της ΝΔ, είχε κατέβει με σύνθημα τα φτηνότερα αυτοκίνητα. Να σημειώσουμε επίσης πως, εκτός λάθους, ο Κ. Μητσοτάκης είναι ο μοναδικός πολιτικός που έχει δικό του τραγούδι, εξαιρώντας τα ευτελή υμνητικά διάφορων τυχάρπαστων καλλιτεχνών.

Εννοώ βέβαια το Μητσοτάκ, του Σαββόπουλου. Στην πραγματικότητα, και το Διάταγμα του Ζαμπέτα έχει σπόντα για τον Μητσοτάκη («το διάταγμα το έβγαλε ο Μήτσος και ο Τάκης, ο μπρόκολας, ο σέσκουλας, ο μπάμιας κι ο σπανάκης») αλλά, όπως έχει πει ο Ζαμπέτας σε συνέντευξή του, επρόκειτο για παρεξήγηση, αφού δεν ήταν ιδεα του Μητσοτάκη να κλείνουν από τις 2 τα κέντρα διασκέδασης.

Από slang.gr

Ομολογώ πως δεν θυμάμαι πότε πρωτοακούστηκε η φήμη του Μητσοτάκη ως (εθνικού κιόλας) γκαντέμη, αλλά νομίζω πως είναι σχετικά όψιμη. Άλλωστε, όλα τα γεγονότα που αναφέρει το slang.gr για να… τεκμηριώσει το παρατσούκλι είναι από τον αιώνα μας, όχι παλιότερα. Ένα αρκετά διασκεδαστικό μιμίδιο τα τελευταία χρόνια ήταν να συνδέεται ο Μητσοτάκης με οποιαδήποτε φυσική καταστροφή («ωραία παραλία αυτή, Μαρίκα» για το φονικό τσουνάμι του 2005) ή θάνατο γνωστού προσώπου. Συνηθιζόταν επίσης, πριν από κάποιο σημαντικό γεγονός, ιδίως αθλητικό, να κυκλοφορούν φωτογραφίες του Μητσοτάκη -ή σκίτσα του, όπως αυτό- που να τον δείχνουν να χαμογελάει σαρδόνια, με λεζάντες όπως «Εύχομαι καλή επιτυχία στον αγαπημένο μου (π.χ.) Ολυμπιακό».

Προσθήκη: όπως μου επισημάνθηκε από πολλούς σχολιαστές, η φήμη είναι παλιότερη. Στον δίσκο του Χάρρυ Κλυνν «Γρανίτα από τζατζίκι» (1992) ήδη υπάρχει αναφορά «Κώστα γκαντέμη γκαφαδόρο».

Και βέβαια, τα τελευταία χρόνια ο Κ. Μητσοτάκης έγινε παροιμιώδης χάρη στη μακροβιότητά του, πολύ περισσότερο που εξακολουθούσε να είναι συγκριτικά ακμαίος και να διατηρεί τις πνευματικές του δυνάμεις. Όταν πέθανε ο Φιντέλ Κάστρο πριν από μερικούς μήνες, το συνηθισμένο αστείο ήταν ότι στον τελικό (των μακρόβιων) θα συναντηθούν ο Μητσοτάκης με την Ελισάβετ της Αγγλίας. Ένα άλλο αστείο ήταν να αναφέρεται κανείς σε μακρινές χρονολογίες, π.χ. 2100, και να προσθέτει ότι τότε «μόνο ο Μητσοτάκης θα ζει». Ένας φίλος στο Φέισμπουκ που έχει ταλέντο στο να μιμείται τον Μητσοτάκη, έγραφε κατά καιρούς δήθεν συνεντεύξεις του Κ.Μ. από το μακρινό μέλλον, διανθισμένες με όλες τις χαρακτηριστικές του φράσεις, π.χ. «διατί να το κρύψωμεν άλλωστε, όπως έλεγα και στον μακαρίτη τον Παπαχελά το 2025…»

Οι συνεντεύξεις του Μητσοτάκη ήταν ενδιαφέρουσες και μεστές και μια αγαπημένη του φράση που την επαναλάμβανε συχνά ήταν το «διατί να το κρύψωμεν άλλωστε» ή «δεν σας κρύβω ότι…». Πρέπει να έχει κληροδοτήσει κάμποσες εκφράσεις στη γλώσσα μας -ας πούμε, αυτός πρώτος μίλησε για «διαπλεκόμενα». Από άλλη συνέντευξή του έχει γίνει παροιμιώδες το «είχα ένα κουτάλι στην τσέπη και έτρωγα σε τρία συσσίτια στην Κατοχή», ενώ για καιρό τον συνόδευε ο χαρακτηρισμός Unfair (Ανφέρ), άδικο, όπως είχε χαρακτηρίσει (σε συνέντευξη στο Λονδινο) το δημοψήφισμα του 1974 που μας απάλλαξε από τη βασιλεία. Από την εποχή της πρωθυπουργίας του έμεινε παροιμιώδες το «0+0=14», που συνδέεται με ένα ξεχασμένο έθιμο των αρχαίων χρόνων, τις αυξήσεις μισθών. Υποτίθεται ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι, παρόλο που θα έπαιρναν μηδενική αύξηση και στο πρώτο και στο δεύτερο εξάμηνο του χρόνου, θα έβγαιναν στο τέλος κερδισμένοι κατά 14% -χάρη στη μισθολογική ωρίμανση δηλ. τη βαθμολογική ανέλιξη, τις τριετίες κτλ. Όμως σταματώ εδώ διότι θα έχετε πολλές άγνωστες λέξεις σχετικες με τα λησμονημενα αυτά αρχαία έθιμα. Πάντως, υπαινιγμό στο 0+0=14 περιέχει το σκίτσο αριστερά, του Πετρουλάκη από την Αυγή (8.3.1992).

Παροιμιώδες, τέλος, έγινε το ρητό «Σε δέκα χρόνια θα το έχουμε ξεχάσει» που το είπε ο Μητσοτάκης ως πρωθυπουργός όταν διαφαινόταν συμβιβαστική λύση για το όνομα της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Δυστυχώς, τη μία φορά που είχε απόλυτο δίκιο, και που ήταν εφικτό να γίνει δεκτή η συμβιβαστική λύση που τώρα την παρακαλάμε και δεν τη βρίσκουμε, η προσέγγιση Μητσοτάκη τορπιλίστηκε από την προδοσία του Αντώνη Σαμαρά, που διέκρινε την ευκαιρία να χτίσει πολιτικό μέλλον πάνω στην καμπούρα μας. (Για να τα λέμε όλα, μεγάλες ευθύνες έχουν και οι άλλες πολιτικές δυνάμεις πλην ΚΚΕ, κυρίως το ΠΑΣΟΚ, με τη μικρόνοη αντιπολιτευτική τακτική τους).

Από το ανώνυμο χιούμορ που εκδηλώθηκε μόλις μαθεύτηκε η είδηση του θανάτου του Κ. Μητσοτάκη, ξεχώρισε η ατάκα «Θα κηδευτεί όπως έζησε, δημοσία δαπάνη». Ατάκα άδικη πραγματολογικά, διότι η κηδεία, όπως μαθαίνω, θα γίνει με έξοδα της οικογένειας, κατά το παράδειγμα των οικείων του Νίκου Κούνδουρου, αλλά ιστορικά δικαιολογημένη αφού ο εκλιπών ήταν στυλοβάτης του κρατικοδίαιτου νεοφιλελεύθερου χώρου.

Ας είναι ελαφρύ το χώμα που θα τον σκεπάσει. Μακάρι να φτάσουμε τα χρόνια του και να μη δούμε άλλον πρωθυπουργό με το ίδιο επώνυμο.