Η ουρά του γαϊδάρου (και της καμήλας)

Πολύς θόρυβος έγινε στη μπλογκόσφαιρα με την παροιμία που χρησιμοποίησε ο πρωθυπουργός στο τέλος της ομιλίας του στο Ινστιτούτο Μπρούκινγκς, στην Ουάσινγκτον, της τελευταία μέρα της πενθήμερης επίσκεψής του στις ΗΠΑ. Αρχικά είχα σκεφτεί να το αφήσω για τ’ αυριανά μεζεδάκια, μετά όμως είδα ότι έχει αρκετό ψαχνό για κανονικό άρθρο, οπότε και το παρουσιάζω.

Λοιπόν, στο τέλος της συζήτησής του με τους δημοσιογράφους στο Μπρούκινγκς, και απαντώντας στην τελευταία ερώτηση, που είχε να κάνει με τη θέση του ΔΝΤ στο ελληνικό πρόγραμμα, ο Αλέξης Τσίπρας, αφού είπε ότι η Ελλάδα έχει εκπληρώσει το 80% των υποχρεώσεών της, οπότε δεν έχει τίποτα να φοβάται, συνέχισε:

There is an expression in Greece, “We have already eaten the camel, now we have the queue».

Μπορείτε να το ακούσετε κι εσείς, στο βίντεο αυτής της σελίδας, στο 1.12.00.

Προφανώς, κάτι δεν πάει καλά: η φράση του πρωθυπουργού έχει πρόβλημα, και μάλιστα διπλό, ένα μεταφραστικό κι ένα περιεχομένου.

Όπως όλοι ξέρουμε, η έκφραση (ή παροιμία, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τους δεν είναι καθόλου καθαρή και ειδικά τούτη εδώ στέκεται ιππαστί πάνω στη διαχωριστική γραμμή) είναι: Φάγαμε τον γάιδαρο και μας απόμεινε η ουρά.

Όπως σωστά λέει ο φίλος μου ο Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία (συμπέσαμε στο θέμα, οπότε σε μεγάλο βαθμό λέμε τα ίδια) υπάρχουν κάμποσες παραλλαγές στην έκφραση. Μπορεί ας πούμε να διατυπωθεί ως ερώτηση, που εμπεριέχει και προτροπή: Εδώ φάγαμε τον γάιδαρο, στην ουρά θα κολλήσουμε; Υπάρχουν επίσης παραλλαγές όπου αντί για τον γάιδαρο εμφανίζεται το βόδι: Φάγαμε το βόδι και μας έμεινε η ουρά.

Να προσθέσω ότι στα κιτάπια μου βρίσκω και παραλλαγές όπου το μικρό εμπόδιο (η ουρά) ματαιώνει το συνολικό εγχείρημα: «όλο το γομάρι τόφαγε και στην ουρά απόστασε» ή «έφαγε το γάιδαρο και κόμπωσε στην ουρά του». Ωστόσο, δεν βρίσκω πουθενά παραλλαγή με καμήλα.

Σε αντίθεση με κάποια σχόλια που έγιναν, θα έλεγα ότι η καμήλα παροιμιολογικώς δεν είναι εξωτικό ζώο. Αν και δεν θέλω να εξαντλήσω το θέμα, υπάρχουν αρκετές παροιμίες και εκφράσεις με καμήλες, όπως «το βαστάει σαν την καμήλα» (είναι μνησίκακος) ή «πουλιέται η καμήλα για ένα άσπρο -και που’ναι τ’άσπρο;» (όταν δεν έχουμε δυνατότητα να εκμεταλλευτούμε μια καλή ευκαιρία) ή «κάνει τον ψύλλο καμήλα» (μεγαλοποιεί τα πράγματα -την έκφραση τη χρησιμοποιεί ο Π. Πικρός στο Τουμπεκί). Βλέπετε, στα οθωμανικά χρονια η καμήλα ήταν πολύτιμο μεταφορικό μέσο και οικείο και στα μέρη μας, όπως μαρτυράει άλλωστε και η Καμήλα του καρναβαλιού. Υπάρχει επίσης και η διεθνής νεοπαροιμία με το καραβάνι που προχωρεί ενώ τα σκυλιά γαβγίζουν, για την οποία έχουμε γράψει, όπου οι καμήλες δεν αναφέρονται ρητά αλλά υπονοούνται σαφώς.

Ωστόσο, αυτό δεν εξηγεί για ποιο λόγο ο Τσίπρας έβαλε την καμήλα στη θέση του γαϊδάρου, μια και η κανονική μορφή της έκφρασης είναι πασίγνωστη. Ίσως ήταν η κούραση, μια και επρόκειτο για την τελευταία ερώτηση μιας πολύ απαιτητικής συζήτησης ή ίσως κάποιος συνειρμός που δεν μπορώ να τον φανταστώ. Καποιοι πρότειναν πιθανό συνειρμό με τον κώνωπα που διυλίζεται και την κάμηλο που καταπίνεται -δεν ξέρω. Πάντως, και σε άλλες γλώσσες όπου έψαξα από περιέργεια δεν βρήκα παροιμία για την ουρά της καμήλας.

Αλλά αν ήταν απλώς αυτό, δεν θα το συζητούσαμε σήμερα. Το θέμα είναι ότι ο πρωθυπουργός θέλοντας να αναφερθεί στην ουρά της καμήλας, είπε «the queue» και όχι, όπως θα έπρεπε «the tail». Η ουρά των ζώων είναι tail, το queue είναι ουρά κι αυτό, αλλά άλλου είδους ουρά -είναι η σειρά προσέλευσης, η ουρά που σχηματίζεται στη στάση του λεωφορείου (λέμε τώρα) ή στην είσοδο του κινηματογράφου από όσους θέλουν να βγάλουν εισιτήριο -και σε εφαρμογές πληροφορικής θα βρούμε ουρές (queue, όχι tail) και διαχείρισή τους.

Εμείς έχουμε την ίδια λέξη και για τις δυο ουρές, των ζώων και αυτές που φτιάχνονται από ανθρώπους. Οι Άγγλοι διαφοροποιούν σε tail και queue, οπότε οι περισσότεροι στο ακροατήριο του Αλ. Τσίπρα θα απόρησαν. Οι Γάλλοι, πάλι, είναι σαν κι εμάς, έχουν την ίδια λέξη, queue, και για την ουρά του γαϊδάρου και για την ουρά του σινεμά (που όμως μπορεί να την πούν και file, file d’attente).

Προφανώς, η αγγλική λέξη είναι δάνειο από τη γαλλική, η οποία με τη σειρά της ανάγεται στο λατινικό (και ιταλικό, θαρρώ) coda, που επίσης θα πει ουρά και θα πει και κάτι άλλο στη μουσική που θα μας το πουν οι φιλόμουσοι. Στα παλιά αγγλικά, queue ήταν επίσης η ουρά, και η σημασία έχει απομείνει στην εραλδική, τον κλάδο δηλαδή που μελετάει θυρεούς και εμβλήματα βασιλέων και αρχόντων, όπου queue είναι η ουρά. Η περιγραφή που έχει το συμπαθέστατο λιονταράκι αριστερά, που το δανείστηκα από τη Λεξιλογία, είναι: A lion rampant double queued -με διπλή ουρά. Αυτά όμως, μόνο στην εραλδική.

Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι η ουρά του γαϊδάρου έχει κι άλλη παρουσία στην παροιμιογραφία μας, αφού εμφανίζεται και στον παροιμιόμυθο «σιγά μη στάξει η ουρά του γαϊδάρου!».

Είχε, λέει, πέσει ένας γάιδαρος στο πηγάδι του χωριού κι είχε πνιγεί, και όπως τον έβγαζαν έξω με το σκοινί οι χωριάτες, κάποιος παριστάμενος συμβούλεψε «Προσέξτε μη στάξει η ουρά του γαϊδάρου» και μολύνει το νερό -συμβουλή εντελώς κωμική όταν ολόκληρο το ζώο έχει μείνει τόσες ώρες μέσα στο νερό. Τη φράση τη λέμε όταν κάποιος επιμένει σε μια εντελώς ασήμαντη λεπτομέρεια, ιδίως σε μια μικρή ζημιά όταν έχουν καταστραφεί τα πάντα.

Αλλά ας επιστρέψουμε στο πρωθυπουργικό μαργαριτάρι με το queue αντί για tail.

Eίπαν κάποιοι ότι ο Τσίπρας θα έπρεπε να μιλήσει ελληνικά με διερμηνέα, και μάλιστα κάποιοι διέγνωσαν εθελοδουλία στην απόφαση να μιλήσει αγγλικά. Δεν συμφωνώ. Στην επίσημη συνάντηση με τον Τραμπ, είπε μερικά πράγματα στην αρχή στα αγγλικά και μετά μίλησε ελληνικά με διερμηνεία. Αλλά στο Μπρούκινγκς, σε συζήτηση με δημοσιογράφους ενώπιον κοινού, ή θα μιλήσει κανείς αγγλικά ή δεν θα μιλήσει καθόλου. Ο διερμηνέας, αναγκαστικά, χαλάει τον ρυθμό και την αμεσότητα. Καλύτερα να μιλήσει κάποιος στη γλώσσα του ακροατηρίου, και ας κάνει και λάθη -οι Αμερικανοί είναι συνηθισμένοι να ακούν ξένους να μιλάνε αγγλικά με χίλια λάθη. Έτσι κι αλλιώς, ο Τσίπρας έχει βελτιώσει θεαματικά τα αγγλικά του μέσα σε 2-3 χρόνια. Σήμερα, βρίσκεται πάνω από τον μέσο όρο των ξένων επισήμων που μιλάνε αγγλικά, παρόλο που αν ελέγξουμε την ομιλία του θα βρούμε πάρα πολλά πράγματα που ο φυσικός ομιλητής της αγγλικής (αλλά ποιας αγγλικής;) θα τα πει αλλιώς.

Βέβαια, η «μετάφραση» της παροιμίας, όπως ήταν φυσικό, πυροδότησε ένα κύμα ανάλογων κατά λέξη μεταφράσεων ελληνικών εκφράσεων στα αγγλικά -από το slow the very much oil (σιγά τον πολυέλαιο, βέβαια) έως το behind has the pearess the queue (πίσω έχει η αχλάδα την ουρά -ο φίλος που το σκέφτηκε, έφτιαξε επίτηδες και ανύπαρκτο έμφυλο θηλυκό τύπο με -ess για την αχλάδα).

Προς στιγμή σκέφτηκα να προκηρύξω για σήμερα διαγωνισμό αγγλομεταφρασμένων παροιμιών, αλλά τελικά προτίμησα το σημερινό άρθρο, κι αυτό για δύο λόγους: αφενός, και το χτεσινό άρθρο ήταν άρθρο «λαϊκής συμμετοχής» και αφετέρου ήδη υπάρχει αρκετό αγγλοελληνικο υλικό συγκεντρωμένο στο slang.gr, στη σελίδα με τον μνημειώδη τίτλο We have not seen him yet, and we have removed him John ( = ακόμα δεν τον είδαμε, Γιάννη τονε βγάλαμε).

Βέβαια, κι η σελίδα του slang.gr έχει λαθάκια. Ας πούμε, τα Κολοκύθια τούμπανα δεν είναι σωστό ν’ αποδίδονται Eggplant drums, eggplant είναι οι μελιτζάνες. Με τέτοια λάθη, πώς περιμένουμε να καταλάβουν οι αγγλοσάξονες;