Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Την Παρασκευή που μας πέρασε ήμουν προσκαλεσμένος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης για να δώσω μια διάλεξη στους φοιτητές του Μεταπτυχιακού «Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία. Διδακτική της Γλώσσας». Νομίζω πως η διάλεξη πήγε πολύ καλά, κυρίως όσον αφορά την προσέλευση και τη συμμετοχή των φοιτητών, παρόλο που ήταν στο τέλος της εβδομάδας, απόγευμα Παρασκευής.

Στην ομιλία μου ασχολήθηκα με ένα θέμα που το έχω επανειλημμένα θίξει στο ιστολόγιο, αλλά δεν του έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο: τη χρονολόγηση της πρώτης εμφάνισης λέξεων. Ενδεικτικός είναι και ο τίτλος της ομιλίας: Τα ληξιαρχεία της γλώσσας: Αναζητώντας την πρώτη εμφάνιση λέξεων και φράσεων.

Τα περισσότερα παραδείγματα που ανέφερα τα έχουμε συζητήσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά όχι κάτω από αυτή τη σκοπιά.

Δυστυχώς, από δικη μου αμέλεια δεν ηχογραφήθηκε η ομιλία κι έτσι θα αρκεστούμε στο γραπτό κείμενο -από το οποίο βέβαια ξέφυγα μερικές φορές. Δεν θα παραθέσω ολόκληρο το κείμενο αλλά περίπου τα δύο τρίτα του, που αφορούν τη χρονολόγηση λέξεων. Αφήνω δηλαδή απέξω τη χρονολόγηση φράσεων, που είναι θέμα πιο γνωστό στους αναγνώστες του ιστολογίου, καθώς και τον επίλογο της ομιλίας -η οποία έτσι εμφανίζεται να τελειώνει απότομα.

Τη φωτογραφία την έβγαλε φίλος του ιστολογίου -πριν αρχίσει η ομιλία, να εξηγούμαστε.

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Καλησπέρα σας, θέλω να ευχαριστήσω το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και την κυρία Ευγενία Μαγουλά για την τιμητική πρόσκληση που μου έκαναν να με προσκαλέσουν να μιλήσω απόψε στο μεταπτυχιακό σας, και σας ευχαριστώ κι εσάς που μου κάνατε την τιμή να έρθετε εδώ.

Θα μιλήσουμε λοιπόν για τα Ληξιαρχεία της γλώσσας. Υπάρχουν όμως τέτοιες υπηρεσίες; Και τι κάνουν;

Πριν από λίγο καιρό, χρειάστηκα μια ληξιαρχική πράξη γεννήσεως. Πήγα λοιπόν στο ΚΕΠ της γειτονιάς μου, έκανα την αίτηση και πήρα ένα αντίγραφο, τη φωτοτυπημένη σελίδα από ένα χοντρό βιβλίο, όπου είχε καταχωρηθεί, χειρόγραφα, από τον ληξίαρχο Αθηνών κ. Μητσόπουλο, η δήλωση της γέννησής μου.

Με τους ανθρώπους έτσι γίνεται και είναι εύκολο να αποδείξει ο καθένας πώς λέγεται και πού και πότε γεννήθηκε, αν και βέβαια τυχαίνει κάποτε τα αρχεία αυτά να χαθούν ή να καταστραφούν -πολλές ληξιαρχικές εγγραφές χάθηκαν σε πολεμικές περιόδους, όταν τα κτίρια κάηκαν και μαζί τους και τα αρχεία. Αλλά αυτό είναι η εξαίρεση.

Με τις λέξεις, τα πράγματα δεν είναι και τόσο εύκολα. Οι λέξεις γεννιούνται κι αυτές, αλλά είναι μάλλον σπάνιο να τις “δηλώσει στο ληξιαρχείο” ο δημιουργός τους. Άλλωστε, στη συντριπτική τους πλειοψηφία (ή πλειονότητα, αν προτιμάτε) οι λέξεις είναι αγνώστου μητρός και πατρός.

Καμιά φορά βέβαια συμβαίνει και αυτό και θα αναφέρω δύο περιπτώσεις. Ο κύριος που βλέπετε στη διαφάνεια είναι ο φλαμανδός γιατρός Γιαν βαν Χέλμοντ (1570-1644), που πιο σωστά θα τον λέγαμε ιατροχημικό, αφού έκανε σπουδαιότατες παρατηρήσεις για τα αέρια και τους ατμούς. Ο βαν Χέλμοντ ήταν μπροστά από την εποχή του: πνεύμα ανήσυχο, πέρασε πολλά χρόνια στις φυλακές της Ιεράς Εξέτασης. Σε ένα έργο του που δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του, γράφει για ένα αέριο που έβγαινε από την καύση των ξύλων (το διοξείδιο του άνθρακα, που φυσικά δεν το ονόμαζε έτσι): «Αυτό το πνεύμα, το μέχρι στιγμής άγνωστο, το ονομάζω με ένα νέο όνομα, Gas. Ελλείψει άλλου ονόματος, αυτή την αναθυμίαση την ονόμασα Gas, που δεν διαφέρει και πολύ από το χάος των αρχαίων». Να θυμίσουμε ότι ήταν Φλαμανδός, οπότε το G το αρχικό το πρόφερνε χ. Πράγματι, δεν διέφερε και πολύ.

Η λέξη αυτή πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, κι έτσι ονομάζεται το αέριο γενικώς και ειδικότερα τον 19ο αιώνα το αέριο μίγμα με το οποίο ανάβει ο δημοτικός φωτισμός σε όλες τις πόλεις, κι έτσι από το γαλλικό gaz, είπαμε κι εμείς γκάζι το φωταέριο, αλλά και τη γειτονιά της Αθήνας που σφύζει από ζωή τα βράδια, γκάζι και τον μηχανισμό που ρυθμίζει την ταχύτητα του αυτοκινήτου και κατ’ επέκταση γκάζια τη μεγάλη ταχύτητα. Παιδιά του Χάους, είναι κι αυτά, από μια άποψη.

Μια άλλη περίπτωση όπου ο δημιουργός ενός νεολογισμού φρόντισε να το δηλώσει ρητά, είναι μια λέξη που εξάπτει τα πάθη -όχι για το περιεχόμενό της αλλά για τον τρόπο που γράφεται. Εννοώ τη λέξη ορθοπ*δικός -με αι τη γράφετε ή με ε;

Η λέξη πλάστηκε στα γαλλικά, ως orthopédie, από τον γιατρό Nicolas Andry (1658-1742), καθηγητή στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων, ο οποίος το 1741 στο έργο του Traité d’orthopédie ou l’art de prévenir et corriger dans les enfants les difformités du corps (Πραγματεία περί «ορθοπαιδίας» ή προλήψεως και θεραπείας των σωματικών δυσπλασιών στα παιδιά) έπλασε αυτό τον όρο για να αποδώσει την προσπάθεια διόρθωσης των σωματικών δυσπλασιών ειδικά των παιδιών. Όπως λέει ο ίδιος ο Andry στον πρόλογό του : «Όσο για τον τίτλο, τον έπλασα από δύο ελληνικές λέξεις, ορθός και παιδίον» (Quant au titre, je l’ai formé de deux mots grecs, à savoir d’ Orthos, qui signifie droit, exempt de difformité, qui est selon la rectitude, et Paidion, qui signifie Enfant). Γι’ αυτό άλλωστε και χρησιμοποιεί é, με οξεία, που αποδίδει στους ελληνογενείς όρους το ελληνικό αι, π.χ.  pédagogie = παιδαγωγική, péderastie = παιδεραστία κ.ά.

Για να φέρουμε και ένα ελληνικό παράδειγμα, η λέξη “λογοτεχνία” δεν είναι αρχαία. Πλάστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, για να αποδώσει το γαλλικό littérature. Στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, πιθανολογείται ότι πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο ο Ιωάννης Πανταζίδης, σε άρθρο με τίτλο “Φιλολογία, γραμματολογία, λογοτεχνία”, στο περιοδικό Εστία το 1886.

Οι λόγιοι του 19ου αιώνα έπλασαν πολλές λέξεις ενώ επίσης ανέσυραν από τη λήθη πάρα πολλές λέξεις της αρχαίας ελληνικής, τις οποίες τις ανάστησαν και τις επιστράτευσαν για να αναλάβουν νέα υπηρεσία, συχνά αλλάζοντάς τους νόημα. Για παράδειγμα, η λέξη “πολιτισμός” υπήρχε στην αρχαία ελληνική, με διάφορες σημασίες, ας πούμε στα ελληνιστικά χρόνια σήμαινε τον κομψό τρόπο συμπεριφοράς, αλλά την ανάστησε το 1804 ο Αδαμάντιος Κοραής και της έδωσε τη σημασία που έχει σήμερα, για να αποδώσει το γαλλικό civilisation.

Αυτό συνεχίζεται ως τις μέρες μας, και οι μεταφραστικές υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου εργάζομαι, έχουν εμπλουτίσει τα ελληνικά με εκατοντάδες ίσως νέους όρους -θα θυμάστε, ας πούμε, την “αειφόρο ανάπτυξη”, που είναι ανάσταση αρχαίου όρου. Στον καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη πιθανότατα οφείλουμε νεολογισμούς όπως Διαδίκτυο ή πολυμέσα.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, έχουμε γέννηση νέου όρου από τους λογίους, και έτσι, όταν είμαστε τυχεροί, μπορούμε να εντοπίσουμε με ασφάλεια τη στιγμή της γέννησης της νέας λέξης. Όμως τις περισσότερες λέξεις, τις συντριπτικά περισσότερες, δεν τις γεννούν οι λόγιοι αλλά ο λαός -και κανείς δεν απαθανατίζει τη στιγμή της γέννησής τους.

Εδώ, η δουλειά του γλωσσικού ληξίαρχου γίνεται πολύ πιο δύσκολη -αντί να κάθεται στο γραφείο του και να περιμένει τους ευτυχείς γονείς να έρθουν να δηλώσουν τη γέννηση του παιδιού τους, πρέπει να πάρει τους δρόμους ή μάλλον να αρχίσει να σκαλίζει τα κείμενα για να βρει όχι πια τη στιγμή της γέννησης αλλά την πρώτη ανεύρεση της αναζητούμενης λέξης. Και συχνά σε αυτή την αναζήτηση δεν διαφέρει πολύ από ντετέκτιβ.

Υπάρχουν, ευτυχώς, βοηθήματα. Πρώτα και κύρια τα λεξικά. Αν μια λέξη περιλαμβάνεται σε ένα λεξικό που εκδόθηκε το 1880 μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι τότε υπήρχε· το αντίστροφο δεν ισχύει δυστυχώς: η απουσία μιας λέξης από το λεξικό μπορεί να οφείλεται σε χίλιους-δυο λόγους, διότι τα λεξικά δεν περιλαμβάνουν το σύνολο των λέξεων μιας γλώσσας. Ιδίως οι λαϊκές και αργκοτικές λέξεις παλιότερα δεν ήταν εύκολο να περάσουν τους φραγμούς της ευπρέπειας και να λεξικογραφηθούν.

Οπότε, πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί στο να βγάλουμε συμπεράσματα από την απουσία μιας λέξης από το λεξικό. Για παράδειγμα, πότε μπήκε στην ελληνική γλώσσα η λέξη “φρούτο”; Δεν τη βρίσκω σε μεσαιωνικά κείμενα του TLG, αλλά ούτε και στον Δουκάγγιο (έκδοση 1678). Τη βρίσκω όμως στον Σομαβέρα, ο οποίος την περιλαμβάνει και στο ελληνοϊταλικό και στο ιταλοελληνικό τμήμα του λεξικού του, όπου την ιταλική λέξη «la frutta» την εξηγεί ως: τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια. Η τελευταία λέξη μάς είναι άγνωστη σήμερα, είναι τουρκικής αρχής -αλλά τη λεξιπενία αυτή μην περιμένετε να την καταδικάσει κανείς. Ο Σομαβέρας εκδόθηκε το 1709 αλλά θα παραπήγαινε να συμπεραίναμε πως η λέξη μπήκε στη γλώσσα μας ανάμεσα στο 1678 και το 1709 (που θα σήμαινε ότι την έφεραν στον Μοριά οι Βενετοί όταν τον κατέκτησαν το 1687). Δεν αποκλείεται να συνέβη αυτό, αλλά εξίσου πιθανό είναι να υπήρχε η λέξη και να μην την κατέγραψε ο Δουκάγγιος.

Όπως επισημαίνει σε μια εργασία της η φίλη Ιώ Μανωλέσσου, το διάστημα ανάμεσα στο 1669, που σταματάει το Μεσαιωνικό λεξικό Κριαρά ως το 1800, που από τότε αρχίζει να καταγράφει λέξεις το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας, είναι το πιο αχαρτογράφητο στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας.

Τα λεξικά πάντως, αν δεν είναι ιστορικά λεξικά, δεν ασχολούνται με την πρώτη εμφάνιση λέξεων και πολύ περισσότερο φράσεων. Από τα μεγάλα ελληνικά λεξικά που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή στην αγορά, δηλ. ΛΚΝ, Λεξικό Μπαμπινιώτη και Χρηστικό Λεξικό Ακαδημίας, μόνο το λεξικό Μπαμπινιώτη αναφέρει την πρώτη εμφάνιση λέξεων και μόνο για μικρό τμήμα του λημματολογίου του (ενώ το Χρηστικό της Ακαδημίας αναφέρει ενίοτε την πρώτη εμφάνιση των ξένων λέξεων από τις οποίες προήλθε με δάνειο η ελληνική λέξη). Όλες οι χρονολογικές επισημάνσεις του λεξικού Μπαμπινιώτη είναι αντλημένες από ένα παλαιότερο βοήθημα, στο οποίο θα αναφερθώ τώρα, αν μη τι άλλο για να αποτίσω φόρο τιμής στον πρώτο Έλληνα γλωσσικό ληξίαρχο, αλλά και για να επισημάνω τους περιορισμούς του έργου του.

Πρόκειται για τον Στέφανο Κουμανούδη, έναν λόγιο του 19ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1818 στην Αδριανούπολη, έζησε αρκετά χρόνια στη Σερβία και στην Κεντρική Ευρώπη όπου σπούδασε, ήταν κλασικός φιλόλογος και αρχαιολόγος, καθηγητής των λατινικών στο Καποδιστριακό, έγραψε ποιήματα, και ιδίως στις δυο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του (πέθανε το 1899) ασχολήθηκε με τη συλλογή αθησαύριστων λέξεων, “νεολογισμών” θα λέγαμε σήμερα.

Το έργο του, που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, έχει τον μακροσκελή τίτλο Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της αλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων. Είναι ένας τόμος με περισσότερες από 1100 σελίδες σε δίστηλο, με δεκάδες χιλιάδες λήμματα.

Να προσεχτεί το “υπό των λογίων”. Ο Κουμανούδης δεν καταγράφει λαϊκές λέξεις, όμως δεν περιφρονεί τα παράγωγά τους, όταν αυτά χρησιμοποιηθούν σε εφημερίδες. Έτσι, ενώ δεν λημματογραφεί τη “ρεκλάμα”, καταγράφει τα παράγωγα ρεκλαμομανής, ρεκλαμόπληκτος και ρεκλαμοφόρον, λέξεις που όλες εμφανίστηκαν την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Βλέπετε, την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμα επικρατήσει η “αυτόχθων” λέξη διαφήμιση, που την καταγράφει και αυτήν ως νεολογισμό ο Κουμανούδης στη συναγωγή του, καθώς και τον ανταγωνιστικό όρο διαφημισμός, που τελικά δεν επικράτησε. Σήμερα η διαφήμιση έχει ολοσχερώς επικρατήσει και, καθώς η φύση απεχθάνεται τα εντελώς συνώνυμα, αλλά και επειδή οι δάνειες λέξεις εύκολα παθαίνουν δείνωση, ρεκλάμα λέμε πλέον όχι την κάθε λογής διαφήμιση αλλά κυρίως την αντιδεοντολογική διαφήμιση, π.χ. στην εκπομπή της κάνει συνέχεια ρεκλάμα για τα βιβλία του άντρα της.

Το έργο του λεξικογράφου, και ειδικά του “γλωσσικού ληξίαρχου” μπορεί να είναι άχαρο κατά καιρούς, και ο Κουμανούδης είχε συνείδηση αυτής της πραγματικότητας. Σε κάποιο σημείο, υιοθετεί ένα παλιότερο δίστιχο του Κ. Ασωπίου:

όστις γονείς εφόνευσεν, όστις Θεόν υβρίσει
λεξικογράφος ας γενεί, ίν’ άφεσιν ελπίσει!

Ο Κουμανούδης έκανε εξαιρετική δουλειά για την εποχή του. Ωστόσο, να μην ξεχνάμε ότι δούλευε με τα μέσα της εποχής του, που ήταν, να μη διστάσουμε να το πούμε, πρωτόγονα σε σύγκριση με τα σημερινά. Εκείνος αποδελτίωνε καθημερινά δεκάδες έντυπα, αφιερώνοντας πολλές ώρες στο έργο αυτό, εμείς σήμερα μπορούμε με δυο κλικ στον υπολογιστή μας να βελτιώσουμε τα ευρήματά του, δηλαδή να ανεβάσουμε κατά μία, δύο ή πολλές δεκαετίες την πρώτη εμφάνιση λέξεων στην ελληνική γλώσσα.

Σε ανακοίνωση της φίλης Γεωργίας Κατσούδα παρατίθενται πολλές τέτοιες αναχρονολογήσεις, το ίδιο και σε ανακοίνωση της φίλης Ιώς Μανωλέσσου, από όπου πήρα το δείγμα πίνακα που βλέπετε εδώ, που έχει λέξεις από το Δ, καθώς αυτές αφορούσε ο 6ος τόμος του Ιστορικού Λεξικού.

Δίκαια λοιπόν συμπεραίνει η Κατσούδα ότι “η χρονολόγηση της πρώτης εμφάνισης χρήζει εκ νέου έρευνας και … η αποκλειστική παραπομπή στο λεξικό Κουμανούδη πρέπει να γίνεται με πολλή προσοχή”.

Σαν παράδειγμα αναχρονολόγησης θα αναφέρω μια έρευνα που έκανα εγώ πριν από μερικά χρόνια. Ας δούμε την ιστορία της λέξης γρίπη, μια λέξη που θα τη λέγαμε και επίκαιρη, αφού συνήθως χτυπάει τώρα τον Νοέμβρη.

Η ‘γρίπη’ είναι λέξη δάνεια· τα λεξικά θα μας πουν ότι προέρχεται από το γαλλικό grippe, από το ρήμα gripper που θα πει «αρπάζω» και που έχει γερμανική προέλευση. Οι αγγλομαθείς θα αναγνωρίσουν το αγγλικό grip, οι γερμανομαθείς το γερμανικό greifen, που και τα δυο σημαίνουν «αρπάζω, πιάνω».

Η λέξη grippe είναι παλιότερη στα γαλλικά, αλλά με τη σημασία της ασθένειας μαρτυρείται από το 1743, όταν ξέσπασε μια πανευρωπαϊκή επιδημία, και δόθηκε προφανώς επειδή η ασθένεια μάς αρπάζει απότομα, μάς κυριεύει ξαφνικά. Φαίνεται πως η επιδημία του 1743 διέδωσε τη λέξη ‘γρίπη’ σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Πάντως, στην αρχή του Πόλεμος και ειρήνη ο Τολστόι παρατηρεί ότι η λέξη ‘γκριπ’ στα ρωσικά ήταν καινούργια στην Πετρούπολη το 1800 και την χρησιμοποιούσε μόνο η ελίτ.

Στα ελληνικά τη γράφαμε με δύο πι, γρίππη, επειδή όμως –και σωστά– τις δάνειες λέξεις η σημερινή ορθογραφία τις γράφει όσο το δυνατόν απλούστερα, εδώ και αρκετά χρόνια έχει καθιερωθεί η γρίπη. Η ‘γρίπη’ είναι βέβαια δάνεια λέξη, αλλά είναι πλήρως ενσωματωμένη στο ελληνικό τυπικό και έχει δώσει αρκετά παράγωγα: γριπούλα, γριπιασμένος ή γριπωμένος, αντιγριπικός, ακόμα και το λόγιο γριπώδης.

Πότε όμως μπήκε στην ελληνική γλώσσα η ‘γρίπη’; Το λεξικό Μπαμπινιώτη μάς λέει ότι ο όρος ‘γριπώδης’ μαρτυρείται από το 1889, μια πληροφορία που την αντλεί από τη Συναγωγή του Στέφανου Κουμανούδη. Πράγματι, τόσο ο όρος ‘γρίπη’ όσο και ο όρος ‘γριπώδης’ έχουν αποδελτιωθεί από τον Κουμανούδη σε ιατρικό άρθρο του 1889.

Καλός ο Κουμανούδης, αλλά όπως είπαμε στη σημερινή εποχή έχουμε κι άλλα εργαλεία. Αν κάνουμε τη δική μας έρευνα στα ψηφιοποιημένα σώματα του Διαδικτύου, θα βρούμε παλιότερες ανευρέσεις της λέξης ‘γρίπη’.

Στον Ασκληπιό, σύγγραμμα περιοδικόν της εν Αθήναις Ιατρικής Εταιρείας, και συγκεκριμένα στο τεύχος του Ιουλίου 1857, βρίσκω μια πραγματεία για κάποια φαινόμενα «αποτελούντα την ούτω δη καλουμένην γριππώδη επιδημίαν». Και στο τεύχος του Ιουλίου-Αυγούστου 1858 του ίδιου συγγράμματος βρίσκω αναφορά με τίτλο «Ο εν Λοκρίδι επιδήμιος κατάρρους (Γρίππη)». Καθώς ο γιατρός του 1858 χρησιμοποιεί επεξηγηματικά τον όρο ‘γρίππη’ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν νεολογίζει αλλά χρησιμοποιεί έναν όρο καθιερωμένο από αρκετά χρόνια και το ίδιο συμπεραίνω από το “την ούτω δη καλουμένην”. Και πράγματι, μπορούμε να πάμε ακόμα πιο πίσω: σε σύγγραμμα “Ιπποθεραπευτική” του Νικ.Κοδρικά, που εκδόθηκε το 1853, γίνεται λόγος για κάποια αρρώστια των αλόγων, η οποία “ομοιάζει με την επιδημίαν την καλουμένην γρίππην και έχει τα αυτά σχεδόν με εκείνην συμπτώματα”. Καταφέραμε λοιπόν να ανεβάσουμε 36 ολόκληρα χρόνια τη χρονολόγηση του Κουμανούδη –είδατε πόσο εξελιγμένα είναι τα σύγχρονα εργαλεία;

Θα μου πείτε: Και τι μας ενδιαφέρει η πρώτη εμφάνιση μιας λέξης; Για τους ανθρώπους, έχουμε βάσιμους λόγους να ενδιαφερόμαστε για την ημερομηνία γεννήσεώς τους, αν μη τι άλλο για να τους ξεχωρίζουμε από άλλους συνονόματους -θυμάμαι ότι είχα κάποιο μπλέξιμο με την εφορία της περιοχής μου όταν χρειάστηκε να αποδείξω πως δεν είχα εγώ, το 1972, σε ηλικία 13 ετών αυτοκίνητο, αλλά ο συνονόματος παππούς μου. Για τις λέξεις όμως;

Τον απλό άνθρωπο δεν τον ενδιαφέρει ίσως η “χρονολογία γέννησης” μιας λέξης. Αλλά τον ετυμολόγο και τον ιστορικό της γλώσσας τον ενδιαφέρει πολύ. Καταρχάς, για λόγους τάξεως, for the record, που λέμε, για να έχουμε την πλήρη ταυτότητα της λέξης. Αλλά αυτό το πολύ σημαντικό στοιχείο θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε πράγματα για τη λέξη: πιθανώς το από πού μπήκε στη γλώσσα μας, γιατί μπήκε στη γλώσσα μας (αν είναι από την τάδε ή δείνα γλώσσα, αν είναι δικό μας εφεύρημα ή κόπια από τους ξένους, αν ανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο πνευματικό ρεύμα, π.χ. διαφωτισμός, δημοτικισμός, αν είναι προϊόν σκόπιμου γλωσσικού προγραμματισμού ή αν ξεπήδησε από «το στόμα του λαού», και ίσως και ποια είναι η ετυμολογία της, αν είναι σκοτεινή, τι ανάγκες ήρθε να εξυπηρετήσει κλπ).

Ακόμα, η χρονολόγηση της λέξης μπορεί να καταρρίψει μια θεωρία για την ετυμολογία μιας λέξης, που κατά τα άλλα φαίνεται πειστική. Με το θέμα αυτό θα ασχοληθώ εκτενώς στη συνέχεια, μια και είναι ένα θέμα γοητευτικό, αλλά θα σας δώσω μια γεύση από τώρα.

Ξέρετε τη λέξη τζιμάνι, που τη λέμε επαινετικά για κάποιον πολύ ικανό άνθρωπο, που καταπιάνεται με όλα και τα καταφέρνει όλα, συνήθως μάλιστα λέμε “είναι παιδί τζιμάνι”. Όλα τα λεξικά μας ετυμολογούν τη λέξη από το αμερικανικό g-man, σύντμηση του government man, που δινόταν συνθηματικά στους πράκτορες του FBI. Ωστόσο, η λέξη τζιμάνι εμφανίζεται σε ρεμπέτικα τραγούδια ήδη από τη δεκαετία του 1930, “παιδί τζιμάνι μάγκες μου μα κάνει καβγαδάκια” λέει ο Νίκος ο Τρελάκιας το 1936, που είναι κάπως νωρίς για απευθείας είσοδο αγγλικών/αμερικανικών λέξεων στα ελληνικά, εκτός αν πρόκειται για ναυτικούς όρους. Επιπλέον, ο αγγλικός όρος G-man εμφανίζεται πρώτη φορά σε κείμενα το 1928, κάτι που καθιστά ακόμα πιο απίθανη τη σχέση του με τον ελληνικό όρο.

Ακόμα πιο παλιός είναι ο παράλληλος τύπος “τζιμάλι”, που απαντά σε διήγημα του Τραυλαντώνη από το 1895 καθώς και σε γλωσσικό υλικό συγκεντρωμένο από διάφορες περιοχές της χώρας. Ήδη,    η χρονολόγηση στα 1895 αποκλείει εξ ορισμού την αγγλική προέλευση -και πράγματι, όπως έχει γράψει ο Κ. Καραποτόσογλου, πρόκειται για δάνειο από την τουρκική λέξη cemal = κάλλος, ομορφιά, χάρη.

Παρομοίως, η λέξη “μέγκλα” που τη λέμε για κάποιο πράγμα εξαιρετικής ποιότητας, αποκλείεται να προέρχεται από το made in England, όπως το θέλει μια ευρέως διαδεδομένη άποψη, για τον απλούστατο λόγο ότι εμφανίζεται σε κείμενα ήδη από τον 19ο αιώνα και αυτό αποκλείει σχεδόν σίγουρα την αγγλική προέλευση.

Πριν προχωρήσουμε, να πούμε ότι η ανεύρεση μιας λέξης σε ένα κείμενο δεν δίνει βέβαια τη “χρονολογία γέννησης” της λέξης, δίνει το χρονικό όριο πριν από το οποίο εμφανίστηκε η λέξη, το terminus ante quem όπως λένε στα λατινικά. Και φυσικά είναι η παλαιότερη εμφάνιση “μέχρι αποδείξεως του εναντίου”, δηλαδή μέχρι να βρεθεί μια ακόμα παλιότερη.

Κάποιες φορές καθώς αναδιφούμε παλαιά κείμενα βρίσκουμε ενδείξεις που μας πληροφορούν πως μια δεδομένη λέξη είχε μόλις εμφανιστεί στη γλώσσα.

Τέτοιες πληροφορίες μπορεί να αντλήσουμε από συγγραφείς: ο Μπαλζάκ μάς λέει ότι (στην Εξαδέλφη Μπέτη) ότι το 1845 είχαν μόλις αρχίσει να χρησιμοποιούν στα γαλλικά την ιταλική λέξη brio, ενώ στις “Χαμένες ψευδαισθήσεις” έχει ολόκληρη ανάλυση για την εμφάνιση του όρου chantage από το ρήμα chanter=τραγουδώ με τη σημασία “εκβιασμός”. Όπως είπα και πιο πάνω, ο Τολστόι στην αρχή του Πόλεμος και ειρήνη μάς πληροφορεί ότι η ρωσική λέξη γκριπ, δάνειο από τα γαλλικά είχε μόλις (το 1800) αρχίσει να χρησιμοποιείται στην Πετρούπολη.

Για να μη ζηλέψουμε, θα αναφέρω κι ένα εγχώριο παράδειγμα όπου ένας λογοτέχνης μάς πληροφορεί για την πρόσφατη άφιξη μιας λέξης στη γλώσσα μας -αν και όχι σε μυθιστόρημά του παρά σε χρονογράφημα.

Πότε λέτε ότι μπήκε η λέξη “μπλόφα” στην ελληνική γλώσσα; Ο Δημητράκος έχει τη λέξη στο λεξικό του, ενώ το λεξικό της Πρωίας, που κυκλοφόρησε το 1933 δεν την έχει, ούτε βέβαια ο Κουμανούδης. Να υποθέσουμε τάχα ότι η λέξη μπήκε στη γλώσσα μετά το 1933 και πριν το 1938 -ασφαλώς όχι, μια και πρόκειται για λαϊκή λέξη. Η μπλόφα υπήρχε το 1933, απλώς οι λεξικογράφοι της Πρωίας δεν θεώρησαν ότι έχει επίσημο ένδυμα ώστε να συμπεριληφθεί στο λεξικό τους.

Μάλιστα, μπορούμε με αρκετή δόση βεβαιότητας να προσδιορίσουμε ότι η λέξη «μπλόφα» ήρθε στη γλώσσα μας τα πολύ πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, γύρω στο 1903. Πώς είμαι τόσο βέβαιος; Διότι έτυχε να περιπολεί ένας γλωσσικός συνοριοφύλακας με κοφτερό μάτι, ασκημένο αυτί και οξυμένο γλωσσικό αισθητήριο, που την είδε σχεδόν να περνάει τα (γλωσσικά) σύνορά μας: ήταν ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο οποίος δίνει την πρώτη (μέχρι αποδείξεως του εναντίου) καταγραφή της λέξης στη γλώσσα μας, σε χρονογράφημά του, δημοσιευμένο στην εφημ. Εμπρός τον Οκτώβριο του 1904, με τίτλο, ακριβώς, «Η μπλόφα».

Η χρονολόγηση γύρω στο 1903 συνάγεται από τη μαρτυρία του Κονδυλάκη ότι τον Οκτώβριο του 1904 η μπλόφα ήταν μεν καινούργια λέξη, αλλά είχε προλάβει να αποκτήσει παράγωγα.

Η ΜΠΛΟΦΑ

— Άκουσε, μπλόφες σ’ εμένα δεν περνάνε!

Την φράσιν αυτήν ήκουσα χθες ν’ απευθύνη κάποιος κύριος προς ένα άλλον εις την οδόν Σταδίου, ενώ ανέβαινον φιλονικούντες ζωηρώς.

— Μπλόφες; Γιατί μπλόφες; Δεν συνηθίζω εγώ να μπλοφάρω, είπεν ο άλλος, και σε παρακαλώ να προσέχης τα λόγια σου!

Ιδού μία ξένη λέξις, την οποίαν συλλαμβάνομεν εισχωρούσαν χωρίς προειδοποίησιν εις την γλώσσαν μας. Οι δύο εκείνοι κύριοι την μετεχειρίζοντο με τρόπον εμφαίνοντα ότι δεν την μετεχειρίζοντο πρώτην φοράν και ότι έχει προς την ακοήν και το αίσθημα αυτών οικειότητα καθημερινής χρήσεως. Έλαβε μάλιστα καιρόν εις το στόμα των και να τεκνογονήση. Από την «μπλόφαν» έγινε και ρήμα «μπλοφάρω»· και αφού έγινεν η αρχή, δεν υπάρχει κανείς λόγος να μη σχηματίση ολόκληρον οικογένειαν παραγώγων η άποικος ανετώτερον εγκαθισταμένη εις το γλωσσικόν έδαφος της Ελλάδος.

Επειδή ο Κονδυλάκης ήταν μανιώδης παίκτης του πόκερ μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι θα αντελήφθη την είσοδο της λέξης στη γλώσσα αμέσως μετά τον ερχομό της.

Με την μπλόφα μπορέσαμε να προσδιορίσουμε την άφιξη της νέας λέξης με ακρίβεια 1-2 χρόνων, που είναι ήδη εντυπωσιακό. Με μια άλλη λέξη, την τραγιάσκα, πετυχαίνουμε να προσδιορίσουμε τη γέννηση της λέξης με ακρίβεια λίγων ημερών –αξίζει να διηγηθούμε την ιστορία της λέξης, αλλά πρέπει να σας προειδοποιήσω ότι τέτοια ακρίβεια αποτελεί εξαίρεση.

Τραγιάσκα είναι ένα είδος καπέλου που παλιότερα το φορούσαν ιδίως οι εργάτες και οι αγρότες. Σε ορισμένα ρεμπέτικα μάλιστα η τραγιάσκα εμφανίζεται σαν σήμα κατατεθέν του φτωχού εργάτη “μην είσαι ψεύτρα δίγνωμη, μη μου μιλάς με μασκα, γιατί κι εγώ έχω καρδιά, τι κι αν φορώ τραγιάσκα” λέει ένα τραγούδι του Απόστολου Χατζηχρήστου γραμμένο το 1940.

H λέξη «τραγιάσκα» δεν ακούγεται ελληνική. Πρέπει να είναι ξένο δάνειο. Αλλά από ποια γλώσσα; Ξέρετε ή φαντάζεστε;

Στα ρουμάνικα trăïască σημαίνει `ζήτω΄, από το ρήμα a trăi, που σημαίνει «ζω, υπάρχω».

Το ΛΚΝ γράφει: Το επιφώνημα θεωρήθηκε ουσιαστικό, επειδή ζητωκραυγάζοντας πετούσαν τους σκούφους στον αέρα, σύγκρ. ρεπούμπλικα.

Πράγματι, τον καιρό που ο κόσμος φορούσε καπέλα ήταν πολύ συνηθισμένο όταν ζητωκραύγαζαν ή πανηγύριζαν, να πετάνε και τα καπέλα τους στον αέρα. Αυτό το βλέπουμε και στην έκφραση «πετάει τη σκούφια του για…» όταν κάποιος δείχνει πολύ ενθουσιασμό για ενα θέμα. Φαίνεται πως και το καπέλο τύπου ρεπούμπλικα πήρε από ανάλογους πανηγυρισμούς το όνομά του (στην Ιταλία, και μας ήρθε μαζί με το όνομα).

Όμως, πού βρέθηκαν στην Ελλάδα τόσοι ρουμανόφωνοι ώστε να πετάξουν τα καπέλα τους φωνάζοντας «τραϊάσκα» και να το ακούσουν οι Έλληνες και να το υιοθετήσουν;

Κανένα λεξικό δεν προσδιορίζει το γεγονός αυτό. Ο Μπαμπινιώτης μιλάει αόριστα για “παλαιούς Ρουμάνους εκδρομείς”, ενώ το ΛΚΝ και το Χρηστικό απλώς αναφέρουν ότι στα ρουμανικά trăïască σημαίνει `ζήτω΄.

Λοιπόν; Λοιπόν, το 1901 είχε υπογραφεί μια ελληνορουμανική Σύμβαση, είχε γίνει συνάντηση του βασιλιά Γεωργίου με τον Κάρολο της Ρουμανίας και στα πλαίσια της προώθησης της ελληνορουμανικής φιλίας έγινε μια οργανωμένη εκδρομή φοιτητών. Έτσι, στις 30/8/1901 έφτασε στον Πειραιά πολυπληθής αποστολή από 250-300 Ρουμάνους φοιτητές (και μετρημένες στα δάχτυλα φοιτήτριες), με επικεφαλής τον καθηγητή Τοτσιλέσκου. Οι επισκέπτες πήραν μέρος σε πολλές εκδηλώσεις, σε Αθήνα και επαρχία, και παντού η υποδοχή τους ήταν ενθουσιώδης, με άφθονες ζητωκραυγές, και έτσι άρχισε να ακούγεται πολύ η ζητωκραυγή «τραγιάσκα Ρουμανία» και αντιστοίχως «ζήτω η Ελλάς». Καθώς οι Έλληνες άκουγαν συνεχώς την ιαχή «τραγιάσκα» και ταυτόχρονα έβλεπαν να πετούν στον αέρα τα καπέλα των Ρουμάνων, ήταν επόμενο να συνδεθεί η λέξη με το καπέλο. Μάλιστα, όπως δείχνουν τα αποσπάσματα των εφημερίδων της εποχής, το ρουμάνικο καπέλο έγινε μόδα και αμέσως διαδόθηκε:

ΣΚΡΙΠ 8/9/1901
Οι Έλληνες έμαθον την Ρουμανικήν λέξιν «Τραγιάσκα» η οποία και διεδόθη εν ακαρεί εις όλην την Ελλάδα.

ΣΚΡΙΠ 21/10/1901
Ο Ρουμανικός κούκκος, όσο χειμωνιάζει, τόσο και διαδίδεται εις τας Αθήνας. Όλα τα κοριτσάκια φορούν κούκκον πλέον. … Τας κουκκοφορούσας ο κόσμος τας εβάπτισε «Τραγιάσκες!» Τα χαμίνια εις τον δρόμον άμα ιδούν καμμιά με κούκκον φωνάζουν: «Τραγιάσκα!»

Κι έτσι τρεις μήνες μετά την επίσκεψη των Ρουμάνων οι ελληνικές πιλοποιίες άρχισαν να κατασκευάζουν και να διαφημίζουν “κούκους τραγιάσκα” διότι ως τότε το καπέλο αυτό ανήκε στην ευρύτερη κατηγορία του “κούκου”

Είπα προηγουμένως ότι χάρη στη χρονολόγηση των λέξεων μπορούμε να ανασκευάσουμε ετυμολογίες που φαίνονται κατά τα άλλα πειστικές. Θα δώσω ένα παράδειγμα, τη λέξη τρελοκαμπέρω.

Η άποψη ότι το επίθετο «τρελοκαμπέρω» προέρχεται από τον αεροπόρο Δημήτρη Καμπέρο  αναφέρεται ως πιθανή από το Ετυμολογικό Λεξικό του Μπαμπινιώτη. Ο Καμπέρος (1883-1942) ήταν πιλότος της πολεμικής αεροπορίας από την εποχή των βαλκανικών πολέμων, και εκτελούσε συχνά παράτολμες αποστολές ή έκανε θεαματικές φιγούρες σε επιδείξεις. Έτσι, αποκλήθηκε «Τρελοκαμπέρος». Υποτίθεται λοιπόν ότι η κλητική προσφώνηση «Α ρε τρελοκαμπέρο!» στις επόμενες δεκαετίες που είχαν πια ξεχαστεί τα κατορθώματά του θα συνέβαλε στο να θεωρηθεί θηλυκού γένους η λέξη (η τρελοκαμπέρω).

Η εξήγηση αυτή είναι απόλυτα εύλογη. Θα μπορούσαμε επίσης να υποθέσουμε ότι σαν γοητευτικός νέος που ήταν ο Καμπέρος θα είχε πολλές θαυμάστριες. Κι όταν η θαυμάστρια ξεφώνιζε την ώρα που ο Καμπέρος έκανε τις ριψοκίνδυνες φιγούρες του, ο συνοδός της, ίσως και με κάποια κρυφή ζήλεια, θα την αποκαλούσε «τρελοκαμπέρω».

Και αυτή η εικασία εύλογη είναι, οπως είναι εύλογη και η αρχική εξήγηση. Μάλιστα, η άποψη ότι η λεξη «τρελοκαμπέρω» προήλθε από τον ριψοκίνδυνο Δημήτρη Καμπέρο δεν είναι καινούργια: υπήρχε και παλαιότερα, και όταν τον Μάιο του 1964 το θέατρο Μετροπόλιταν ετοίμαζε την επιθεώρηση «Τρελοκαμπέρω» του Γ. Γιαννακόπουλου, η οικογένεια Καμπέρου (οικογένεια γνωστή και με συμμετοχή στα κοινά στον Πειραιά) έκανε διάβημα στον θεατρώνη, θεωρώντας ότι διασυρεται το όνομά της και τελικά ο τίτλος της επιθεώρησης άλλαξε σε: «Η δημοκρατία χορεύει».

Εύλογη λοιπόν η εξήγηση, αλλά εύλογη δεν σημαίνει πάντοτε αληθινή. Κι εγώ την είχα δεχτεί και μου φαινόταν απόλυτα ικανοποιητική, όμως αργότερα, διαβάζοντας ένα άρθρο του Ν. Λάσκαρη, μεγάλης μορφής του ελληνικού θεάτρου προπολεμικά, για τα παρατσούκλια των παλιών ηθοποιών, είδα ότι η μεγάλη ηθοποιός Ευαγγελία Παρασκευοπούλου είχε το παρατσούκλι «καμπέρω».

Δεδομένου ότι η Παρασκευοπούλου αποσύρθηκε από τη σκηνή περί το 1910, είναι παλιότερη από τον αεροπόρο Καμπέρο, άρα δεν μπορεί να πήρε το παρατσούκλι της από αυτόν. Κι αν υπάρχει γυναικείο παρατσούκλι «καμπέρω», ήδη από το 1900, η απόσταση μέχρι την «τρελοκαμπέρω» είναι πολύ μικρή.

Τελικά, η εκδοχή του Καμπέρου αποκλείστηκε οριστικά όταν βρήκα ότι ο μεγάλος ζωγράφος Νικόλας Γύζης, το 1899, παραπονιόταν σε επιστολή του σε έναν φίλο του για την κακή υποδοχή που είχε το έργο του «Η δόξα των Ψαρών»:

«… μού την είπαν Ζουρλοκαμπέρω, παραπονιέται».

Πράγματι, σε ένα σατιρικό ποίημα ο γνωστός δημοσιογράφος και λόγιος Πολύβιος Δημητρακόπουλος (με το ψευδώνυμο Πολ Αρκάς) σατιρίζει τη γυναικεία μορφή στον πίνακα του Γύζη που περιφέρεται με ξέπλεκα μαλλιά, ότι “σουλατσάρει σαν ζουρλοκαμπέρω”.

Αφού λοιπόν η ζουρλοκαμπέρω ήταν γνωστή λέξη το 1899, όταν ο Καμπέρος ακόμα ήταν έφηβος, αποκλείεται να γεννήθηκε από τις παράτολμες φιγούρες του με το αεροπλάνο.

Και τότε; Από πού βγήκε η λέξη «τρελοκαμπέρω»; Υπάρχει η παλιότερη ετυμολογία του Ανδριώτη, που τη δέχεται και το ΛΚΝ, ότι προέρχεται από το τουρκ. kamber «αχώριστος σύντροφος, ταίρι», πιθανώς με την ειρωνική σημασία «αυτή που δεν μπορεί να λείπει», αν και δεν είναι σαφής ολόκληρη η διαδρομή και η μεταβολή των σημασιών της λέξης. Ο Κ. Καραποτόσογλου βρίσκει τη λέξη σε λευκαδίτικο γλωσσάρι και τη συνδέει με το κατωιταλικό “καμπεράριος, πρωτοκαμπέρης”, αξίωμα που προέρχεται από την κάμαρα. Καμιά από τις εξηγήσεις αυτές δεν είναι πολύ πειστική· ίσως προταθεί κάποια άλλη.

Πάντως το βέβαιο είναι πως η τρελοκαμπέρω δεν προέρχεται από τον αεροπόρο Καμπέρο.

Είδατε το κακό της απομυθοποίησης; Ανταλλάζεις μια γοητευτική σιγουριά (τον γενναίο αεροπόρο) με μια πεζή και κάπως θολή αβεβαιότητα….

Πάμε σε μια άλλη περίπτωση, όχι πολύ εύοσμη φοβάμαι -αλλά οι λέξεις δεν μυρίζουν. Τις στρατιωτικές τουαλέτες τις λένε “η Καλλιόπη” και ο όρος έχει περάσει και στις δημόσιες τουαλέτες γενικότερα.

Γιατί ονομάστηκαν έτσι; Μια εκδοχή που προβάλλεται πολύ είναι πως τον Ιούνιο του 1930, όταν στην πλατεία Ομονοίας τοποθετήθηκαν περιμετρικά τα αγάλματα των 9 Μουσών, το άγαλμα της Καλλιόπης βρισκόταν πάνω στους εξαεριστήρες του υπόγειου κι έτσι τελικά τοποθετήθηκε στο υπόγειο, πλάι στις δημόσιες τουαλέτες. Ως πηγές για την εξήγηση αυτή αναφέρονται διάφορα άρθρα εφημερίδων, που όμως κανένα δεν είναι της εποχής εκείνης· όλα είναι πολύ μεταγενέστερα.

Αγνοώ αν όντως έτσι έγινε κι αν περίσσεψε το ένα άγαλμα -μια αναδίφηση σε εφημερίδες της εποχής θα μας έδινε την απάντηση. Είναι όμως απολύτως βέβαιο ότι δεν μπορεί να ονομάστηκαν Καλλιόπη οι στρατιωτικές τουαλέτες από το περισσευούμενο άγαλμα της Μούσας στην Ομόνοια, για τον απλούστατο λόγο ότι η λέξη Καλλιόπη βρίσκεται σε συλλογή λαογραφικού υλικού στο περιοδικό Λαογραφία το 1923. Βλέπετε πώς η χρονολόγηση μπορεί να προσφέρει ακαταμάχητη απόδειξη για τη διάψευση μιας θεωρίας, αν η θεωρία αυτή περιλαμβάνει μια ακριβή χρονολογία!

Και πάλι, ξεμάθαμε κάτι αλλά δεν μάθαμε τίποτα -θέλω να πω, από πού προήλθε η ονομασία “Καλλιόπη”; Μήπως από την “καλή οπή” όπως το θέλει μια άλλη διαδεδομένη θεωρία; Δεν νομίζω, δεν φτιάχνονται έτσι οι λέξεις -αλλά δεν μπορώ να το αποκλείσω, τουλάχιστον όχι με το επιχείρημα της χρονολόγησης. Αν πάντως θέλετε τη γνώμη μου, θεωρώ πιθανό (όχι βέβαιο) να χρησιμοποιήθηκε το όνομα Καλλιόπη σαν τυπικό όνομα καθαρίστριας -οπότε, “πήγαινε κάνε την Καλλιόπη”.

Θα δούμε μια ακόμα περίπτωση όπου προτείνεται μια “χρονολογημένη” ετυμολογία -η οποία και πάλι καταρρίπτεται χάρη στην ανεύρεση μιας προγενέστερης εμφάνισης. Πρόκειται για τη λέξη “γκόμενα”, που έχει βασανίσει όχι λίγο τους ετυμολόγους.

Το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας ετυμολογεί τη λέξη από τη λακ μαλλιών Gomina, που εισήχθη στην Ευρώπη από την Αργεντινή και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στις ηθοποιούς. Λένε κάποιοι ότι η ετικέτα της λακ απεικόνιζε μιαν όμορφη γυναίκα, με τη λεζάντα Gomina, ενώ άλλοι φαντάζονται ότι οι «γκομιναρισμένες» γυναίκες ονομάστηκαν γκόμενες.

Χαρακτήρισα «ελκυστική» αυτή τη θεωρία, επειδή όντως η Gomina, αργεντίνικη λακ της οποίας το εμπορικό σήμα κατατέθηκε τον Οκτώβριο του 1926 στη Γαλλία, έκανε θραύση στην Ευρώπη του μεσοπολέμου, σε σημείο που η λέξη να περάσει στα γαλλικά (gomina) όπου μάλιστα έφτιαξε και το ρήμα se gominer, παναπεί βάζω λακ στα μαλλιά μου. Όλα αυτά όμως θα ήταν βάσιμα αν η λέξη εμφανιζόταν στη γλώσσα μας στον μεσοπόλεμο, και όχι παλιότερα.

Ωστόσο, η λέξη «γκόμενα/γκόμινα» υπάρχει στη γλώσσα πολύ νωρίτερα. Βέβαια, πρόκειται για λαϊκή λέξη, και όχι και πολύ καθώς πρέπει, δεν είναι θέλω να πω από τις λέξεις που μπορείς να τις αναφέρεις σε ένα κοσμικόν τέιον, ωστόσο υπάρχουν κάποιες παλιές ανευρέσεις της, όπως για παράδειγμα σε μετάφραση του Όλιβερ Τουίστ, του Ντίκενς, το 1878, όπου μάλιστα ο μεταφραστής είναι ο Νικόλαος Πολίτης, ο θεμελιωτής της ελληνικής λαογραφίας. Μέχρι στιγμής, η παλιότερη ανεύρεση της λέξης είναι στο μυθιστόρημα «Οι μυστηριώδεις νυκτοκλέπται», μυθιστορημα υποκόσμου γραμμένο από τον Μηνά Χαμουδόπουλο, που κυκλοφόρησε το 1870 και αφηγείται τις περιπέτειες μιας σπείρας κακοποιών στη Σμύρνη.

Σε ένα σημείο της περιπέτειας, οι κακοποιοί έχουν βάλει στο μάτι ένα αρχοντόσπιτο και στέλνουν κάποιον Βογιατζή να κάνει τα γλυκά μάτια στην υπηρέτρια του σπιτιού, διότι «είναι αψηλός και νόστιμος κι οι γκόμινες σαλιάζουνε γι’ αυτόν». Και πράγματι, τα φτιάχνει ο λεγάμενος με τη λεγάμενη και κάποια στιγμή «η γκόμινα» του λέει πως τα αφεντικά της θα λείψουν -και η συνέχεια επί της οθόνης.

Σε άλλο σημείο, ήρωας του έργου αποφαίνεται ότι «τα ζεφκάκια κι οι γκόμινες δεν αφήνουνε κανένα να κάνει μαλλί». Ζεφκάκια τα γλεντάκια, ζέφκι το γλέντι (υπάρχει και σήμερα η λέξη σε διαλέκτους της ελληνικής), δηλαδή τα ξενύχτια και οι γυναίκες δεν σε αφήνουνε να μαζέψεις λεφτά.

Οπότε, αποκλείεται η γκόμενα να προέρχεται από την αργεντίνικη πομάδα των μαλλιών. Για λόγους χρονολογικούς και άλλους, αποκλείεται να προέρχεται επίσης από το woman ή το go with men, όπως θέλουν κάποιες ευφάνταστες θεωρίες. Έχουν διατυπωθεί πολλές άλλες θεωρίες, η λέξη συνεχίζει να μας ταλαιπωρεί -όπως βλέπετε, και πάλι ξεμάθαμε κάτι χωρίς να μάθουμε κάτι σίγουρο στη θέση του.

Το μυθιστόρημα του Χαμουδόπουλου, που μόλις αναφέραμε, είναι πραγματικό μεταλλείο για τον ερευνητή της γλώσσας, καθώς στους διαλόγους του διασώζει, ίσως φιλτραρισμένη, τη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν στην πιάτσα την εποχή εκείνη.

Κατά σύμπτωση μάς παρέχει την παλαιότερη έως τώρα ανεύρεση και μιας άλλης λέξης που επίσης έχει βασανίσει πολύ τους ετυμολόγους: τη λέξη ή μάλλον την οικογένεια λέξεων ρεμπέτης – ρεμπέτικο.

Στη μελέτη του Περί της λέξεως «ρεμπέτικο» το ανάγνωσμα…, ο Πάνος Σαββόπουλος (απλή συνωνυμία με τον Διονύση) απαριθμεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, 15 θεωρίες για την προέλευση της λέξης. Ο Σαββόπουλος τις απορρίπτει και τις δεκαπέντε για να προτείνει μια δέκατη έκτη, η οποία προσπαθεί να θεραπεύσει τα ελαττώματα της «θεωρίας των ρεμπετολόγων», δηλαδή της προέλευσης από το «ρέμπομαι» και/ή το «ρεμπιτός». Αφού επισημάνει ότι η λέξη ρεμπέτικο πρωτοεμφανίζεται στην ετικέτα ενός δίσκου γραμμοφώνου γύρω στο 1910, προτείνει την εξής ιδέα: ότι τη λέξη «ρεμπέτικο» την έπλασε κάποιος έξυπνος διευθυντής εταιρείας δίσκων (ή στέλεχος εταιρείας) στην Πόλη το 1910, που ήταν διαβασμένος και ήξερε το ρέμπομαι και το ρεμπιτός, στο μοντέλο μποέμης -μποέμικο, ρέμπομαι-ρεμπιτός-ρεμπέτικο, και ότι η λέξη «ρεμπέτης» (που άλλωστε, κατά την καταγραφή του Σαββόπουλου, δεν είναι τόσο συχνή στα τραγούδια της πρώτης εποχής) προήλθε υποχωρητικά από τον εμπορικό όρο «ρεμπέτικο».

Η ιδέα του Σαββόπουλου είναι ευφυέστατη, δεδομένου ότι ξεμπερδεύει μια και καλή με την απουσία ενδιάμεσων τύπων και τη σημασιακή απόσταση: αφού είναι εμπορική ονομασία, πλάσμα της λεξιπλαστικής φαντασίας ενός έξυπνου και μορφωμένου αστού, όλα (ή σχεδόν) επιτρέπονται! Η άλλη όψη του νομίσματος είναι πως η ευφυής θεωρία του Σαββόπουλου περιέχει και το κλειδί για την ανασκευή της: αν η λέξη πλάστηκε «εκ του μηδενός» από έναν λόγιο το 1910, είναι φανερό πως αν βρούμε τη λέξη «ρεμπέτικο» (ή και τη λέξη «ρεμπέτης», που είναι παράγωγό της κατά Σαββόπουλον) σε κείμενο παλιότερο από το 1910 η θεωρία καταρρέει (σαν χάρτινος πύργος, αν σας αρέσουν τα κλισέ).

Τέτοιο κείμενο βρέθηκε (και όχι μόνο ένα), οπότε μπορούμε να βάλουμε στο αρχείο τη θεωρία του Σαββόπουλου. Και πάλι, η παλαιότερη ανεύρεση είναι στον Χαμουδόπουλο και στους νυκτοκλέπτες του:

— Άκουσε, Παναγιώτη, του είπε, τον Δεσποτόπουλο. Αυτός από πενήντα χρόνια κι εδώθε είναι από τους πρώτους της ρεμπέτας και τ’ όνομά του είναι ξακουσμένο μέσα ‘στην Ανατολή και ‘στα Εφτάνησα. Πίστευσέ τον ό,τι σου λέγει, διότι κι ο διάβολος δεν ξέρει όσα ο Παπούς (όνομα χαϊδευτικόν του Δεσποτόπουλου προσαγορευόμενον ούτω υπό των συντρόφων του νυκτοκλεπτών).

Ο Παπούς λοιπόν είναι «από τους πρώτους της ρεμπέτας», και αμέσως καταλαβαίνουμε ότι ρεμπέτα, λέξη που εμφανίζεται δεκάδες φορές στο μυθιστόρημα, είναι η πιάτσα, ο υπόκοσμος, ή, όπως το ορίζει ο Χαμουδόπουλος, «το σύνολον των νυκτοκλεπτών», σε επεξήγηση που δίνει στις πρώτες σελίδες του βιβλίου του.

Ο όρος “η ρεμπέτα” εμφανίζεται στις επόμενες δεκαετίες αρκετές φορές, π.χ. στον Ρωμηό του Σουρή, με διευρυμένη πια σημασία, όπως στον κ. Πρόεδρο του Βώκου (1893), όπου χρησιμοποιείται για τα παλικάρια του κομματάρχη: Μαζεύει τις ρεμπέτες του ο Φερεκίδης να κάνει διαδηλώσεις να φωνάζουν οι λούστροι και οι αφερέγγυοι. Και από τον πληθυντικό του θηλυκού (η ρεμπέτα – οι ρεμπέτες) πλάστηκε αρσενικό, ο ρεμπέτας και ο ρεμπέτης.

Για μια ακόμα φορά, ξεμάθαμε κάτι -ότι αποκλείεται ο όρος ρεμπέτης κτλ. να πλάστηκε το 1910 εκ του μηδενός, αλλά δεν μάθαμε κάτι στη θέση του, αφού η αρχή της οικογένειας όρων δεν έχει απόλυτα ξεκαθαρίσει. Η προέλευση από το τουρκ. ribat = στρατώνας, προκεχωρημένο φυλάκιο είναι αυτή που ακούγεται συχνότερα.

[Στη συνέχεια αναφέρομαι στη χρονολόγηση φράσεων. Και τελειώνω ως εξής]:

Στην αρχή της ομιλίας μου είχα αναρωτηθεί, ρητορικά, αν υπάρχουν γλωσσικά ληξιαρχεία. Την απάντηση δεν την έδωσα: επίσημοι φορείς φυσικά δεν υπάρχουν. Γλωσσικά ληξιαρχεία είναι τα ιστορικά λεξικά και για την ελληνική γλώσσα έχουμε το Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής, το κοινώς λεγόμενο “λεξικό της Ακαδημίας”, εκείνο που υποτίθεται ότι “εδώ και 30 χρόνια έχει κολλήσει στο γράμμα Γ” -στην πραγματικότητα πρόσφατα κυκλοφόρησε ο 6ος τόμος που φτάνει ως το λήμμα διάλεκτος, και, αν υπάρξει από την Ακαδημία η πολιτική βούληση είναι σχετικά εφικτό να εκδίδεται ένας τόμος κάθε 2-3 χρόνια.

Σε όλη μου την ομιλία αναφερθηκα σε λεξικά και συχνά επισήμανα ελλείψεις ή παραλείψεις ή αστοχίες λεξικών. Κλείνοντας, θέλω να διευκρινίσω πως με το να επισημαίνω ελλείψεις σε λεξικά καθόλου δεν αρνούμαι την αξία τους, το αντίθετο μάλιστα.

Τα λεξικά πρέπει να τα μελετάμε· δεν είναι ντροπή να συμβουλευόμαστε λεξικό, ούτε δείχνει γλωσσικά κενά το να θέλεις να επιβεβαιώσεις ότι η εντύπωση που έχεις για τον τρόπο χρήσης της λέξης ή για την ετυμολογία της είναι σωστή. Προσωπικά, συμβουλεύομαι λεξικό πολλές φορές καθημερινά, είτε σε έντυπη μορφή είτε το ΛΚΝ που είναι και δωρεάν διαθέσιμο στο Διαδίκτυο, είτε άλλους διαδικτυακούς πόρους.

Κλείνοντας θα ήθελα να σας προτρέψω, όσοι ασχοληθείτε μάχιμα με την εκπαίδευση, να καλλιεργήσετε και στους μαθητές σας την αγάπη προς τα λεξικά. Κι αν θέλουμε να αντλήσουμε ένα δίδαγμα από τα όσα εξέθεσα, θα σας καλούσα να φαίνεστε δύσπιστοι και να επιδιώκετε επαλήθευση και διασταύρωση όταν ακούτε να παρουσιάζουν, χωρίς τεκμηρίωση, ωραίες θεωρίες σαν κι αυτές που παρουσιάσαμε εδώ, για τη Μιχαλού που ήταν ταβερνιάρισσα στο Ναύπλιο ή για τη μέγκλα που προέρχεται τάχα από το made in England, αλλά και γενικότερα σε άλλες αντιεπιστημονικές θεωρίες και μύθους για τη γλώσσα, που πολύ συχνά ακούμε να διαδίδονται, και μέσα από το Διαδίκτυο και έξω από αυτό, κάποιες φορές και από εκπαιδευτικούς προς τους μαθητές τους -που είναι πολύ επιζήμιο αν σκεφτούμε το κύρος που έχει ο δάσκαλος.

Τον μύθο ότι τάχα η ελληνική γλώσσα για μία μόνο ψήφο έχασε την ευκαιρία να γίνει επίσημη γλώσσα των ΗΠΑ τον είχα ακούσει στο δημοτικό σχολείο από τον δάσκαλό μου. Τις προάλλες, σε  μια διαδικτυακή συζήτηση, μια φίλη έλεγε πως η κατά τα άλλα εξαιρετική δασκάλα της κόρης της τους επανέλαβε στην τάξη τον ίδιο μύθο.

Ας χρησιμέψει και η σημερινή διάλεξη σαν προτροπή να μελετάμε τις πηγές και να μην αποδεχόμαστε άκριτα ευχάριστες ή συναρπαστικές θεωρίες. Σας ευχαριστώ!