Η «ομηρική ελληνική γλώσσα» και ο κ. Π. Χαϊκάλης

Όσοι ασχολούνται με τους ιντερνετικούς μύθους, γλωσσικούς και άλλους, ξέρουν ότι η διάδοσή τους συνήθως γίνεται σε κύματα. Ξεσπάει ένα πρώτο κύμα, ύστερα ο μύθος παύει να ακούγεται για κάμποσους μήνες, αργότερα (π.χ. σε ένα χρόνο) έρχεται ένα δεύτερο κύμα και ούτω καθεξής. Το κάθε νέο κύμα το καταλαβαίνουμε επειδή ξαφνικά δυο και τρεις φίλοι μάς στέλνουν μέιλ ή κάνουν σχόλια στο Φέσμπουκ δίνοντας το λινκ προς τη σελίδα που περιέχει τον μύθο.

Χρειάζονται πολλοί για να ξεσπάσει ένα νέο κύμα διάδοσης του μύθου, αλλά καμιά φορά φτάνει και ένας, αν είναι διάσημος. Έτσι, χτες το πρωί, κυριακάτικα, ο καλός ηθοποιός αλλά και βουλευτής των ΑΝΕΛ Παύλος Χαϊκάλης προκάλεσε, μόνος του, ένα νέο κύμα διάδοσης ενός ηλίθιου γλωσσικού μύθου, με ένα αθώο τιτίβισμα, με το οποίο διαφήμιζε ένα κείμενο με τίτλο «Η ομηρική ελληνική γλώσσα: Αυτό το κείμενο διαδώστε το παντού και σε κάθε περίπτωση φυλάξτε το!«. Κι επειδη ο δημοφιλής κ. Χαϊκάλης έχει πάμπολλους «ακόλουθους», το ηλιθιούργημα διαδόθηκε και αρκετοί φίλοι με ρώτησαν τη γνώμη μου για το κείμενο που προωθούσε ο κ. Χαϊκάλης, οπότε άλλαξα σχέδιο και ανέβαλα για άλλη φορά το κείμενο που ετοίμαζα, και αντ’ αυτού παρουσιάζω ένα παλιότερο κείμενό μου, ξαναδουλεμένο, που απαντάει ακριβώς στο κείμενο περί «ομηρικής ελληνικής γλώσσας».

Διότι, βλέπετε, το κείμενο του κ. Χαϊκάλη δεν βλέπει για πρώτη φορά το φως της διαδικτυακής δημοσιότητας. Αλλά όταν λέω «του κ. Χαϊκάλη» ασφαλώς κάνω φραστική οικονομία. Το κείμενο δεν είναι δικό του, δεν το έγραψε ο ίδιος, απλώς του το έστειλε κάποιος ή κάπου το συνάντησε, του άρεσε και το προώθησε. Όπως θα προσπαθήσω να δείξω παρακάτω, πρόκειται για μια αρμαθιά από εξωφρενικές μπαρούφες, που δεν έχουν καμιά απολύτως επιστημονική βάση, αλλά δεν έχω την απαίτηση από τον κ. Χαϊκάλη, που απ’ όσο ξέρω δεν έχει κάνει κάποιες ειδικές σπουδές, να το διακρίνει αυτό με βεβαιότητα. Θα είχα ίσως την απαίτηση να μην αναπαράγει άκριτα διάφορα πράγματα που δεν μπορεί να τα ελέγξει (βουλευτής είναι, στο κάτω κάτω, έχει κάποια ευθύνη), αλλά ξέρουμε καλά ότι όταν το ανεπιβεβαίωτο δημοσίευμα λέει πράγματα που ακούγονται ευχάριστα στ’ αυτί μας, τότε η κριτική και ελεγκτική μας διάθεση μειώνεται κατακόρυφα -την ψιλή κρησάρα την κατεβάζουμε από το ψηλό ντουλάπι μόνο όταν όσα διαβάζουμε μας ενοχλούν.

Έλεγα λοιπόν ότι το κείμενο περί ομηρικής ελληνικής γλώσσας κυκλοφορεί εδώ και κάμποσα χρόνια στο Διαδίκτυο. Ένα πρώτο κύμα είχαμε γνωρίσει το 2006, οπότε και είχα γράψει ένα άρθρο στον ιστότοπό μου, που αργότερα το συμπεριέλαβα στο βιβλίο μου “Γλώσσα μετ’ εμποδίων”.  Νέο κύμα είχαμε το 2008, άλλο ένα το 2011 και μετά το 2013 και το σημερινό.

Το κείμενο είναι βασισμένο σε «μελέτη» της «ομογενούς καθηγήτριας Αναστασίας Γονέου» και ξεκινάει με ένα σύντομο προοίμιο, στο οποίο μαθαίνουμε ότι στην Ελλάδα έχουν διασωθεί προκατακλυσμιαία μνημεία (διότι αυτό τεκμαίρεται από τη διατύπωση: ακόμα κι αν ΔΕΝ ΕΙΧΕ διασωθεί κανένα προκατακλυσμιαίο μνημείο –άρα, κάποιο διασώθηκε!).

Στη συνέχεια, περνάμε στο ψητό, δηλαδή σε περίπου 60 αγγλικές λέξεις, πολλές από αυτές κοινότατες, οι οποίες σύμφωνα με την ερευνήτρια έχουν ελληνική αρχή και δη ομηρική. Δεν θα παρουσιάσω όλα τα ευρήματα, μπορείτε άλλωστε να τα δείτε μόνοι σας, παρά μια ανθολόγηση των πιο διασκεδαστικών ή χαρακτηριστικών περιπτώσεων:

AFTER = Από το ομηρικό αυτάρ = μετά. Ο Όμηρος λέει: «θα σας διηγηθώ τι έγινε αυτάρ».

AMEN = λατινικά: amen. Το γνωστό αμήν προέρχεται από το αρχαιότατο ή μήν = αληθώς, (Ιλιάδα Ομήρου β291-301), ημέν. Η εξέλιξη του ημέν είναι το σημερινό αμέ!

BRAVO = λατινικό, από το βραβείο.

COLONIE από το κολώνεια = αποικιακή πόλη.

DAY = Οι Κρητικοί έλεγαν την ημέρα ‘δία’. Και: ευδιάθετος = είναι σε καλή μέρα.

DOLLAR = από το τάλλαρον = καλάθι που χρησίμευε ως μονάδα μέτρησης στις ανταλλαγές. π.χ. «δώσε μου 5 τάλλαρα σιτάρι». Παράγωγο είναι το τάλληρο, αλλά και το τελλάρo!

GLAMOUR = λατινικό gramour από το γραμμάριο. Οι μάγοι παρασκεύαζαν τις συνταγές τους με συστατικά μετρημένα σε γραμμάρια και επειδή η όλη διαδικασία ήταν γοητευτική και με κύρος, το gramour -glamour , πήρε την σημερινή έννοια.

LOVE = λατινικό: love από το ‘λάFω’. Το δίγαμμα (F) γίνεται ‘αυ’ και ‘λάF ω ‘ σημαίνει «θέλω πολύ».

MATURITY = λατινικά: maturus από το μαδαρός= υγρός.

MODEL = από το μήδος= σχέδιο (η ίδια ρίζα με τη μόδα (= moda).

MOVE = από το ομηρικό αμείβου = κουνήσου!

RESTAURANT = από το ρά + ίσταμαι = έφαγα και στηλώθηκα.

YES = από το γέ = βεβαίως.

WATER = από το Ύδωρ (νερό), με το δ να μετατρέπεται σε τ.

Θαρρώ πως το μπουκέτο αυτό φτάνει και περισσεύει για να καταλάβουμε ότι η εργασία της ομογενούς καθηγήτριας είναι ό,τι πρέπει για να δίνει υλικό στις προπόσεις του συμπαθέστατου κ. Πορτοκάλος αλλά δεν έχει καμιά επιστημονική βάση. Αρκεί να ανοίξουμε ένα λεξικό (και όσοι δεν έχουν πρόχειρο, ας ανατρέξουν στο www.etymonline.com) για να δούμε ότι όλες σχεδόν οι… γονικές προτάσεις απέχουν πολύ από την πραγματικότητα.

Για παράδειγμα, το after, προφανώς δεν είναι απόγονος του ομηρικού ‘αυτάρ’, αλλά προέρχεται από το παλαιοαγγλικό æfter «μετά, στη συνέχεια» που είναι συγκριτικός βαθμός του παλαιοαγγλικού of «μακριά» (πρβλ. αγγλ. off) και αρχικά σήμαινε «ακόμα πιο μα κριά (με χρονική έννοια)». Επιπλέον, το ομηρικό αυτάρ, δεν σημαίνει “μετά” αλλά κυρίως “αλλά, ωστόσο”! Αφήνω και το εξόχως παραπλανητικό ότι, τάχα, ο Όμηρος έλεγε «θα σας διηγηθώ τι έγινε αυτάρ». Όχι, ο Όμηρος έλεγε, ας πούμε, αὐτὰρ ὃ ἔγνω ᾗσιν ἐνὶ φρεσὶ φώνησέν τε ή αὐτὰρ ἐπεὶ κατὰ μῆρε κάη καὶ σπλάγχνα πάσαντο ή αὐτὰρ ἐπεὶ παύσαντο πόνου τετύκοντό τε δαῖτα δαίνυντ΄͵ οὐδέ τι θυμὸς ἐδεύετο δαιτὸς ἐΐσης, φράσεις όλες παρμένες από το Α της Ιλιάδας και ίσως όχι τόσο κατανοητές όσο η φράση που κατασκεύασε η ομογενής καθηγήτρια.

Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στο water, η αγγλική λέξη και η ελληνική (ύδωρ) συνδέονται βέβαια, αφού ανάγονται και οι δυο σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα, αλλά σχέση δανεισμού δεν υπάρχει. Βέβαια, κάποιος που πιστεύει ότι η ελληνική γλώσσα είναι τροφός όλων των γλωσσών, υποθέτω ότι θα απορρίπτει μετά βδελυγμίας την ινδοευρωπαϊκή και κάθε άλλη επιστημονική θεωρία.

Το κείμενο προσπερνάει αγέρωχα λεπτομέρειες όπως η χρονολογική σειρά ή η ετυμολογική διαδρομή μιας λέξης. Για παράδειγμα, το ‘κολώνεια’ πράγματι σήμαινε αποικιακή πόλη, αλλά η λέξη αυτή δεν είναι καθόλου… ομηρική, αλλά της ύστερης αρχαιότητας, δάνειο από το λατινικό colonia –άλλωστε οι ρωμαίοι καθιέρωσαν τον θεσμό των αποίκων (colonus) που φύλαγαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας τους.

Εξίσου διασκεδαστικά, το dollar δεν μπορεί να προέρχεται από το ομηρικό ‘τάλαρος’ (το δεύτερο λάμδα στο κείμενο μπήκε προφανώς για να προσθέσει αρχαιοπρέπεια στη λέξη) αφού προέρχεται από την ονομασία ασημένιων νομισμάτων που κόπηκαν το 1519 από το μεταλλείο της κοιλάδας του Αγίου Ιωακείμ, η οποία βρισκόταν στη γερμανοκρατούμενη Βοημία και ονομαζόταν Joachimsthal (Thal, και Tal με τη σημερινή ορθογραφία είναι η κοιλάδα στα γερμανικά), επομένως το ασημένιο νόμισμα ονομάστηκε Joachimsthaler και σε σύντμηση thaler, taler, απ’ όπου το ιταλικό tallero, το δικό μας τάλιρο αλλά και το dollar, δολάριο. Ούτε και το ‘τελάρο’ έχει καμιά σχέση με τον τάλαρο, διότι είναι ιταλικό δάνειο από το λατινικό telarium.

Παρόμοια, το amen έχει προφανώς την αρχή του στα εβραϊκά, όπου σημαίνει «αληθώς», από τη σημιτική ρίζα a-m-n. Σουρεαλισμός επικρατεί στην ετυμολογία της λέξης love, που βαφτίζεται λατινική, ενώ οι Ρωμαίοι μόνο το amor ήξεραν· στην πραγματικότητα η λέξη έχει αγγλοσαξονική ετυμολογία (πρβλ. γερμανικό Liebe) και ανάγεται σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα, και βέβαια δεν είναι δάνειο από καμιά ελληνική λέξη. Δεν έχει νόημα όμως να ανασκευάσω μία προς μία τις εξωφρενικές ετυμολογίες γιατί η ανασκευή της τερατολογίας χρειάζεται πολλαπλάσιο χώρο και χρόνο απ’ ό,τι η διατύπωση της τερατολογίας (είπαμε: ρίχνει ο παλαβός μια πέτρα στο πηγάδι και σαράντα γνωστικοί παλεύουν να τη βγάλουν) και γιατί αρκεί να ανοίξουμε ένα λεξικό για να δούμε ποια είναι η επιστημονική άποψη. Μην ξεχνάμε ότι το να ανοίγεις λεξικό είναι αμάρτημα μόνο όταν είσαι ελληνετυμολόγος ή κακός μεταφραστής. Για μας τους υπόλοιπους, όχι μόνο δεν βλάπτει, αλλά ωφελεί πολύ!

Το πιο γουστόζικο είναι ότι ακόμα και σε αγγλικές λέξεις που όντως έχουν ελληνική αρχή, το κείμενο κατορθώνει να εφεύρει άλλη, δική του ετυμολογία, που είναι φυσικά για τα πανηγύρια. Για παράδειγμα, το bravo πράγματι προέρχεται (τουλάχιστον σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή) από τα ελληνικά, και συγκεκριμένα από το ‘βάρβαρος’ (μέσω του λατινικού bravus, με διολίσθηση σημασίας από το «άγριος» στο «θαρραλέος»), αλλά η ερευνήτριά μας το θέλει να παράγεται από το ‘βραβείο’, επειδή ηχητικά μοιάζει περισσότερο και επειδή είναι αμαρτία να ανοίξει κανείς λεξικό.

Πιο κωμικά, το glamour δεν προέρχεται βεβαίως από το ‘γραμμάριο’, για τον απλούστατο λόγο ότι το συγκεκριμένο μέτρο βάρους καθιερώθηκε από τη γαλλική επανάσταση το 1799 ενώ το glamour είναι μεσαιωνικό: η αρχή της λέξης, που σίγουρα αξίζει χωριστό άρθρο, βρίσκεται στη ‘γραμματική’ (gramarye στα παλιότερα αγγλικά) η οποία θεωρήθηκε σε μια εποχή αγραμματοσύνης (ή, κρίνοντας από τα παραπάνω, διαφορετικής αγραμματοσύνης) ότι συγγενεύει με τη μαγεία. Να πω εδώ ότι στην αρχή είχα υποθέσει ότι ο κατάλογος  που παρέθεσα είναι παρμένος από τα συγγράμματα της κ. Τζιροπούλου, αφού αρκετές ετυμολογίες συμπίπτουν (π.χ. των λέξεων dollar, colonie, day, maturity, model κτλ.) φαίνεται όμως ότι η ομογενής καθηγήτρια έχει προσθέσει και δική της ερευνητική εργασία· για παράδειγμα, την ετυμολογία του bravo η κ. Τζιροπούλου (η οποία χρησιμοποιεί λεξικά όταν δεν διαφωνούν μαζί της) τη δίνει σωστά.

Το πιο περίεργο απ’ όλα ίσως να είναι ότι μέσα σε αυτό τον αχταρμά των παραδοξολογιών υπάρχουν και τρεις περιπτώσεις (στις εξήντα) όπου πράγματι επισημαίνονται σωστά αγγλικές λέξεις με ελληνική απώτερη αρχή· πράγματι, το pause προέρχεται (τελικά) από το ‘παύσις’, το carat (και όχι βέβαια karat) από το ‘κεράτιον’, και το marmelade από το ‘μελίμηλον’, οπότε και οι αντίστοιχες ελληνικές λέξεις, δηλ. πόζα, καράτι (και καρατάρω) ή μαρμελάδα είναι αντιδάνεια.

Ακόμα κι εκεί όμως, αυτές τις γοητευτικές ιστορίες λέξεων που τις μεταβιβάζει και τις δανείζει η μια γλώσσα στην άλλη, κι ύστερα παλιννοστούν αλλαγμένες και πλουτισμένες, η συντάκτρια καταφέρνει να τις αποχυμώσει και να τις παρουσιάσει ξερές και απεχθείς. Για να γίνει το κεράτιον καράτι χρειάστηκε ταξίδι αιώνων μέσα από τα ελληνικά, τα αραβικά, τα λατινικά και τα ιταλικά: η λέξη ‘κεράτιον’, κατά λέξη «κερατάκι», που σήμαινε το χαρούπι και το κουκούτσι του χαρουπιού, που το χρησιμοποιούσαν σαν μέτρο βάρους στους ζυγούς ακριβείας της εποχής, πέρασε στα αραβικά ως qirat και από εκεί στα μεσαιωνικά λατινικά ως caratus και μετά στα ιταλικά carato για να επανέλθει στα ελληνικά ως ‘καράτι’.

Αυτό το γοητευτικό γλωσσικό αλισβερίσι (ή νταραβέρι ή πάρε-δώσε αν προτιμάτε) μπορεί κανείς να επιλέξει να το δει σαν μια συναρπαστική εξιστόρηση του πανανθρώπινου πολιτισμού όπου ο δανεισμός γίνεται αφορμή για αμοιβαίο εμπλουτισμό των δυο πολιτισμών που αλληλεπιδρούν, μπορεί όμως και προτιμήσει να συμπεριφερθεί σαν εξηνταβελόνης δανειστής που έρχεται να ζητήσει τα χρωστούμενα, χρησιμοποιώντας τον υπαρκτό ή ανύπαρκτο γλωσσικό δανεισμό σαν βιάγκρα για το φρόνημα. Στο χέρι του καθενός να διαλέξει.