Πώς τραβιούνται τα σαντεκλέρια λοιπόν;

Τον καιρό της νιότης μου, τα καλοκαιρινά σινεμά παίζανε επαναλήψεις, πρόβαλλαν δηλαδή παλιότερες ταινίες, οπότε ήταν μια ευκαιρία να συμπληρώσει κανείς τα κενά του ή να θυμηθεί παλιότερα έξοχα έργα. Σήμερα, αν δεν κάνω λάθος, τα περισσότερα θερινά παίζουν ταινίες πρώτης προβολής -αλλά σε αυτή την παλιά συνήθεια θα καταφύγει το ιστολόγιο, αφού το έχει βάλει αμέτι μουχαμέτι να δημοσιεύει καλοκαιριάτικα ένα άρθρο κάθε μέρα σε αδιάλειπτο σερί.

Το σημερινό άρθρο είχε αρχικά δημοσιευτεί πριν από πέντε χρόνια -παρά μία μέρα. Στη συνέχεια, τη λέξη «σαντεκλέρι» τη συμπεριέλαβα και στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται. Εδώ αναδημοσιεύω το παλιό άρθρο με αρκετές επικαιροποιήσεις παίρνοντας επίσης υπόψη τα σχόλια που είχαν γίνει κατά την πρώτη δημοσίευση. 

Το άρθρο αυτό γεννήθηκε από ένα δικό μου σχόλιο σε  ένα λήμμα του εξαιρετικού ιστότοπου slang.gr. Εδώ, αναπτύσσω περισσότερο την άποψή μου.

Λοιπόν, στο slang.gr τέθηκε η απορία για την προέλευση της φράσης «θα τραβηχτούμε σαν τα σιντεκλέρια«, που είναι -κατά το εκεί άρθρο- μια παμπάλαιη μάγκικη έκφραση. Και βέβαια, ενώ η σημασία της έκφρασης είναι προφανής, σημαίνει «θα μαλώσουμε άσκημα», η λέξη «σιντεκλέρια» είναι εντελώς άγνωστη και μυστηριώδικη, πολύ περισσότερο που τη βρίσκουμε και με άλλες παραλλαγές: σαντεκλέρια, σεντεκλέρια, σιντεγκλέρια.

Ο φίλος Χότζας που έγραψε το αρχικό άρθρο στο slang.gr και οι υπόλοιποι στα σχόλια προσπάθησαν, με τα ελάχιστα δεδομένα που είχαν στη διάθεσή τους,  να βγάλουν νόημα, προτείνοντας με επιφυλάξεις την προέλευση από το ότι το «σαντικλέρι» είναι γυναικείο κοκαλάκι για τα μαλλιά, αλλά και φυλαχτό, διακοσμητικό -αλλά τελικά στα σχόλια νομίζω ότι συμφώνησαν με την εκδοχή που πρότεινα.

Πριν προχωρήσουμε, να πούμε ότι η έκφραση «θα τραβηχτούμε σαν τα σαντεκλέρια» (ή σαν τα σεντεκλέρια ή σιντεκλέρια) ακούγεται στην κλασική ελληνική κωμωδία «Ο Κλέαρχος, η Μαρίνα και ο κοντός», που προβλήθηκε το 1961 σε σενάριο Νίκου Τσιφόρου και σκηνοθεσία Πολύβιου Βασιλειάδη. Την ταινία θα την έχετε πιθανώς δει, αλλά αν δεν θυμάστε τη συγκεκριμένη ατάκα μπορείτε να τη δείτε εδώ, είναι στο 8′.17 της ταινίας. Ο Ρίζος είναι ο κοντός του τίτλου, σώγαμπρος με πεθερά τη Βασιλειάδου η οποία του ψήνει το ψάρι στα χείλη. Αυτός υπομένει, αλλά λέει κατ’ ιδίαν στη γυναίκα του: «Κάποια στιγμή θα τραβηχτούμε σαν τα σιντεκλέρια».  Δεν ακούγεται ολοκάθαρα, άλλοι έγραψαν ότι ακούν «σιντεγκλέρια». Μπορεί βέβαια και ο ίδιος ο Ρίζος να μην είπε σωστά τη φράση, αν σκεφτούμε (βλ. πιο κάτω) ότι σε άλλο κείμενο του Τσιφόρου (του σεναριογράφου της ταινίας) υπάρχει η μορφή «σαντεκλέρια», που είναι και η αρχική κατά τη γνώμη μου.

Ο Ρίζος ενώ λέει την ατάκα

Τι είναι όμως τα σαντεκλέρια και γιατί τραβιούνται; Τη λέξη δεν την έχει κανένα λεξικό, αλλά είμαι σχεδόν βέβαιος πως τα σαντεκλέρια (ή σιντεκλέρια) είναι η λέξη Σαντεκλέρ, που σημαίνει…. κόκορας! Συγκεκριμένα, Chantecler είναι ο κόκορας που πρωταγωνιστεί στο γαλλικό μεσαιωνικό Roman de Renart. Θα μου πείτε, πώς έφτασε μέχρι τα μέρη μας -διότι σίγουρα ελάχιστοι Έλληνες έχουν διαβάσει το γαλλικό μεσαιωνικό κείμενο! Σίγουρα, αλλά Chantecler είναι επίσης  ο τίτλος ενός θεατρικού έργου του Εντμόν Ροστάν (του συγγραφέα του Σιρανό) που έκανε πάταγο στην εποχή του (1910). Το έργο είναι αλληγορική σάτιρα, με πρωταγωνιστές φτερωτά κατοικίδια, δηλαδή οι ηθοποιοί φορούσαν στολές, σαν κι αυτή που βλέπετε στην πρώτη εικόνα μας, πάνω αριστερά. Να υπενθυμίσω ότι το 1910 η Γαλλία είχε το σχεδόν αδιαμφισβήτητο μονοπώλιο της κουλτούρας, και ό,τι παιζόταν στο Παρίσι έδινε τον τόνο στον πλανήτη.

Πράγματι, ο Σαντεκλέρ παίχτηκε και στην Αθήνα σχεδόν ταυτόχρονα με το Παρίσι: στις 7 Φεβρουαρίου 1910 δόθηκε η παριζιάνικη πρεμιέρα, ενώ η αθηναϊκή πρέπει να έγινε γύρω στις 10 του μηνός, μόλις λίγες μέρες αργότερα!  Όμως το έργο είχε γίνει διάσημο πριν ανεβεί, επειδή ο Ροστάν, που ήταν ήδη διάσημος, το έγραφε επί χρόνια, επειδή είχε αναβληθεί το ανέβασμά του κατ’ επανάληψη (μάλιστα ο ηθοποιός που επρόκειτο να  πρωταγωνιστήσει πέθανε, κρατώντας λένε στα χέρια του το χειρόγραφο του έργου!), επειδή τελικά το ανέβασμα ήταν πολυτελέστατο και ο παραγωγός δεν λυπήθηκε έξοδα, όπως αναλυτικά γράφει πολυσέλιδο άρθρο της εποχής (στο περιοδικό Πινακοθήκη). Ενδεικτικό της αγωνίας για το ανέβασμα του Σαντεκλέρ είναι π.χ. ότι το Εμπρός δημοσίευσε τον Νοέμβριο του 1909 εκτενή ανταπόκριση από Παρίσι στην οποία περιγράφεται το έργο τρεις μήνες πριν ανεβεί, ίδια κι απαράλλαχτα όπως γίνεται σήμερα με μερικές ταινίες που ακόμα γυρίζονται. Στις 6 Φεβρουαρίου 1910, ο Ρωμηός του Σουρή κυκλοφόρησε με τίτλο «Ο Φασουλής ο λερ μπαλέρ επεξηγεί τον Σαντεκλέρ» (για το «λερ μπαλέρ» έχουμε ήδη γράψει, είναι αγαπημένη έκφραση του Εξαρχόπουλου, που εδώ χρησιμοποιείται με την έννοια περίπου «ο σαχλαμάρας, ο ασυνάρτητος»).

Βραζιλιάνικη αφίσα με έναν Σαντεκλέρ

Παρόλο που οι παριζιάνοι κριτικοί υποδέχτηκαν ψυχρά τον Σαντεκλέρ, ο θόρυβος γύρω από το έργο ήταν παγκοσμίως πολύ μεγάλος, κι έτσι βλέπουμε, τα επόμενα χρόνια, το κύριο όνομα Σαντεκλέρ να ουσιαστικοποιείται, δηλαδή η λέξη «σαντεκλέρ» να γίνεται περίπου συνώνυμη με τη λέξη «κόκορας». Για παράδειγμα, σε χρονογράφημα στο Σκριπ στις 15.12.1913, σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά το ανέβασμα του «Σαντεκλέρ», διαβάζουμε για ένα «τσάι-μπριτζ», μια εσπερίδα με χορό και  χαρτοπαιξία, που κράτησε μέχρι το πρωί, και «Κοκο… κορι… κο… κο… έχει φωνήσει ήδη τρις, όχι ο αλέκτωρ της Καινής Διαθήκης αλλ΄οιοσδήποτε από τους χαριτωμένους Σαντεκλέρ».

Μια ακόμα χρήση του σαντεκλέρ ως ουσιαστικού με τη σημασία  «κόκορας» βρήκα σε ποίημα του  Κεφαλλωνίτη Ρόκου Ξαδάκτυλου (λόγω τιμής, έτσι λεγόταν) με τίτλο «Κατάρα ληξουριώτικη». Στο ποίημα αυτό, σατιρικό βέβαια, ο ποιητής καταριέται την κοπέλα που τον παράτησε, και γράφει:

Κι αν ζουρλαθεί καμιά φορά
κανένας και σε πάρει
να’ ναι στα νύχια σαντεκλέρ
και να φορεί σαμάρι.

Οπότε βλέπουμε ότι  το «σαντεκλέρ» έφτασε να σημαίνει γενικώς τον πετεινό, και μάλιστα αυτό έγινε διεθνώς, αφού υπάρχουν πολλά καταναλωτικά προϊόντα με την επωνυμία Chantecler και σήμα ένα κοκοράκι. Κι έτσι, το «σαντεκλέρ» αρχικά μετατράπηκε σε «σαντεκλέρι» και όταν ξεχάστηκε (μετά το 1930) το θεατρικό έργο, θα άρχισαν να χρησιμοποιούν τη φράση χωρίς να ξέρουν τι είναι αυτό, οπότε εύλογο είναι να έπαθε τόσες παραφθορές, σιντεκλέρι κτλ.

Άρα, η ατάκα του Ρίζου «θα τραβηχτούμε σαν τα σαντεκλέρια» σημαίνει, απλούστατα, «θα τραβηχτούμε σαν τα κοκόρια», δηλαδή «θα μαλώσουμε σαν τα κοκόρια» -τα οποία είναι παροιμιώδη για την έφεσή τους στους καβγάδες. Την ίδια σχεδόν έκφραση έχει χρησιμοποιήσει κι άλλη φορά ο Τσιφόρος, ο σεναριογράφος της ταινίας όπου ο Ρίζος λέει την ατάκα. Ο Τσιφόρος λοιπόν, στα «Παιδιά της πιάτσας» έχει ένα διήγημα στο οποίο ο ήρωάς του έχει μπλέξει σε καβγά επειδή του ζητάνε να πληρώσει πάρα πολλά σε ένα μπαρ, τους δίνει  λιγότερα και λέει «τα θέλετε τα πιάνετε, δεν τα θέλετε τραβιόμαστε σαν τα σαντεκλέρια». Μάλιστα, στο Γλωσσάριο του βιβλίου, ο Τσιφόρος δεν επεξηγεί τη λέξη, ενώ π.χ. επεξηγεί λέξεις όπως λαμόγια ή ρεμάλι, αλλά ας μην συμπεράνουμε ότι ήταν γνωστή και γι’ αυτό δεν έδωσε επεξήγηση -μπορεί απλώς να το παρέλειψε.

Μια παρόμοια έκφραση με τη λ. «σαντεκλέρια» καταγράφει ο Καπετανάκης στο «Λεξικό της πιάτσας» όχι σε ξεχωριστό λήμμα, αλλά στο ερμήνευμα άλλου λήμματος. Συγκεκριμένα, στο λήμμα «παρτίδα», δίνεται η φράση: Χωρίς νάχουνε τίποτα παλιές παρτίδες μεταξύ τους, φαγωθήκανε σαν τα σαντεκλαίρια!

Στο διήγημα του Μάριου Χάκκα «Ο φόνος» (συλλογή Ο Μπιντές), ο αφηγητής απειλεί «θα την κόψω στην μέση σα σαντικλέρι» -σαν δηλαδή κοτόπουλο.

Όσο για τη σημασία «σαντεκλέρι = κοκαλάκι των μαλλιών», σύμφωνα με μαρτυρία στο παλιότερο άρθρο, κυκλοφορούσαν στην αγορά με σήμα ένα κοκοράκι -οπότε, από εκεί θα ονομάστηκαν έτσι τα κοκαλάκια.

Όπως βλέπετε, καταφέραμε καλοκαιριάτικα να γράψουμε 1200 λέξεις για μια ανθυπολεπτομέρεια, μια φράση που ειπώθηκε πριν από πενήντα τόσα χρόνια και που ξεκινάει από ένα γεγονός που συνέβη πριν από 106 χρόνια -αλλά τουλάχιστον μάθαμε τι είναι τα σαντεκλέρια και πώς τραβιούνται!