Όπλα και εργαλεία (άρθρο του Φάνη Κακριδή)

Την περασμένη Κυριακή παρουσίασα ένα άρθρο μου που αρχικά είχε δημοσιευτεί στο πιο πρόσφατο τεύχος, το 43ο, του περιοδικού Μικροφιλολογικά της Λευκωσίας, με το οποίο έχω τη χαρά να συνεργαζομαι.

Είπα τότε ότι ενδέχεται να παρουσιάσω στο μέλλον και άλλα άρθρα του τεύχους αυτού. Αμ’ έπος αμ’ έργον λοιπόν, αναδημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο του Φάνη Κακριδή. Ο Κακριδής συνεργάζεται τακτικά με το περιοδικό με άρθρα που αναλύουν το πώς παρουσιάζεται ένα μοτίβο στην αρχαία γραμματεία και στη νεότερη λογοτεχνία. Το άρθρο που θα παρουσιάσω σήμερα μου άρεσε πολύ και του ζήτησα την άδεια να το παρουσιάσω εδώ.

Όπλα και εργαλεία

Αν ήταν κι ένα μονάχα να ευχηθούν οι απλοί άνθρωποι στον σημερινό κόσμο, σίγουρα θα διάλεγαν ν’ απαγορευτεί η παραγωγή όπλων. Ίσως έτσι να σταματούσαν οι πόλεμοι, και τα εργοστάσια να κατασκεύαζαν μόνο τα χρειαζούμενα για μιαν ειρηνική ζωή. Το αίτημα δεν είναι καινούριο, και είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τις παραλλαγές του, πώς διατυπώθηκε σε διάφορες εποχές, λαούς και τόπους, ιδιαίτερα στη νεότερη Ελλάδα.

1. Στον δρόμο προς το κτίριο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών οι επισκέπτες διαβάζουν χαραγμένο σε πλάκα ένα εδάφιο από το βιβλίο Ησαΐας της Παλαιάς Διαθήκης, όπου νόμος καὶ λόγος Κυρίου… κρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐθνῶν καὶ ἐλέγξει λαὸν πολύν, καὶ συγκόψουσιν τὰς μαχαίρας αὐτῶν εἰς ἄροτρα καὶ τὰς ζιβύνας (τα δόρατα) αὐτῶν εἰς δρέπανα, καὶ οὐ λήμψεται ἔτι ἔθνος ἐπ’ ἔθνος μάχαιραν, καὶ οὐ μὴ μάθωσιν ἔτι πολεμεῖν (2,4). Αν, όπως είναι πολύ πιθανό, το χωρίο ανήκει στον αρχικό πυρήνα του βιβλίου, που ο προφήτης τον έγραψε με το χέρι του 700 και παραπάνω χρόνια πριν από τον Χριστό, τότε ο Ησαΐας ήταν ο πρώτος που διατύπωσε παραστατικά τον αιώνιο πόθο των λαών να ειρηνέψουν.

2. Είναι τόσο χαρακτηριστικά της αγροτικής ζωής το άροτρο και το δρεπάνι, τόσο συμβολικά του πολέμου τα κοντάρια και τα μαχαίρια, ώστε δεν απορούμε όταν τρεις αιώνες αργότερα, και σίγουρα ανεξάρτητα από την προφητεία του Ησαΐα, ο Αριστοφάνης, στην κωμωδία Ειρήνη (424 π.Χ.), χρησιμοποίησε την ίδια εικόνα, ζωντανεμένη και επαυξημένη θεατρικά. Ένας αμπελουργός, ο Τρυγαίος, καταφέρνει ν’ ανεβεί στον ουρανό, όπου οι θεοί κρατούν φυλακισμένη τη θεά Ειρήνη. Τη λευτερώνει με τη βοήθεια του Χορού των Πανελλήνων, την κατεβάζει στη γη, ο πόλεμος σταματά, και τότε στη σκηνή εμφανίζονται πρώτα ο Δρεπανουργός, χαρούμενος για τα κέρδη του, ύστερα, απελπισμένοι για τις ζημιές τους, οι τεχνίτες παραγωγοί όπλων: ο Λοφοποιός, ο Θωρακοπώλης, ο Σαλπιγγοποιός, ο Κρανοποιός και ο Δορυξός. Οι τελευταίοι φέρνουν μαζί τους να πουλήσουν, άχρηστα πια, πολεμικά σύνεργα, κοψοχρονιά, αλλά ο Τρυγαίος τούς αποδιώχνει άπρακτους, προτείνοντας, παράδειγμα, να δώσει τρία σύκα για να πάρει ένα λοφίο με φτερά να καθαρίζει το τραπέζι, ή μια δραχμή για εκατό δόρατα, να τα βάλει στηρίγματα στ’ αμπέλι.¹

3. Πολεμικός λαός οι Ρωμαίοι, και κοσμοκράτορες· όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Γιουβενάλη (1^ος/2^ος μ.Χ. αι.), σατιρικό ποιητή, ν’ αντιδιαστείλει τους παλιούς ειρηνικούς καιρούς με την εποχή του:

Οι σιδεράδες κάποτε ήτανε μαθημένοι
δικέλλια να σφυρηλατούν, τσουγκράνες, σκαλιστήρια.
Δεν ήξεραν σπαθιά να τεχνουργούν, μόνο κοπιάζαν
υνιά να μαστορεύουνε. Μα τώρα είναι συνήθειο
σίδερα να σφυροκοπούν σε ξορκισμένο αμόνι, θανατερά…²

4. Θα μεσολαβήσουν αιώνες, όπου συχνά ειρηνικοί πληθυσμοί χρειάστηκε να πολεμήσουν ένοπλους εχθρούς με τα γεωργικά τους εργαλεία. Έτσι, παράδειγμα, στο Ερμάνος και Δωροθέα (1797), περιγράφοντας ένα επεισόδιο του Γαλλογερμανικού πολέμου που είχε προηγηθεί, ο Goethe έγραψε πως…

…τα ειρηνικά των ξωμάχων τα σύνεργα εγένονταν τώρα
άρματα κ’ αίματα εστάζαν τα δρέπανα και τα δικράνια.³

5. Στη χρονολογική μας ακολουθία, άροτρο και σπαθί ξανασυναντιούνται στο Τραγούδι για τους Σουλιώτες του Byron, γραμμένο στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Το ποίημα ξεκινά με την κλασική πολεμική κραυγή Εμπρός παιδιά του Σουλίου,⁴ κι η τελευταία του στροφή έχει αφετηρία τη διαπίστωση: Υνί μας είναι το σπαθί.⁵

6. Στην Ελλάδα του 20^ού αιώνα το διπολικό ζευγάρι όπλα-εργαλεία εμφανίζεται το 1910 στη Φλογέρα του βασιλιά του Κωστή Παλαμά.⁶ Ο ποιητής διεκτραγωδεί την κατάντια μετά τον άτυχο πόλεμο του 1897, τότε που ήταν Σβυσμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μες στη χώρα, και συνεχίζει:

Τα χέρια είναι παράλυτα, και τα σφυριά παρμένα
Και δε σφυροκοπά κανείς τ’ άρματα και τ’ αλέτρια…

Οι στίχοι είναι από τον Πρόλογο, γραμμένο κιόλας το 1902, όπου τα όπλα και τ’ αλέτρια παρουσιάζονται ισότιμα, σε αντιθετική συζυγία· η ειρηνόφιλη διάθεση του Παλαμά θα εκδηλωθεί χρόνια αργότερα, στη συλλογή Περάσματα και χαιρετισμοί (1931), όπου στο «Ονειρεμένος ύμνος» διαβάζουμε:

Τα σπαθιά στην ποδιά Σου κλειδιά και άροτρα,
           Ειρήνη, Ειρήνη, Ειρήνη!

7. Δεν ξέρουμε πότε ήρθε, πότε παραφράστηκε και πότε πρωτοτραγουδήθηκε στην Ελλάδα το ακόλουθο, γνωστό ως αντάρτικο, της Αντίστασης, ή, πιο σωστά, ως προπολεμικό επαναστατικό τραγούδι:

Τί τα θέλουμε τα όπλα,                             Τί τα θέλουμε τα όπλα,
τα κανόνια τα σπαθιά;                              τα κανόνια τα βαριά;
Να τα κάνουμε αλέτρια,                           Να τα κάνουμ’ εργαλεία
να δουλεύει η αγροτιά.                              Να δουλεύει η εργατιά.

Το τραγούδι κυκλοφορεί χωρίς ονόματα συνθέτη και ποιητή· ωστόσο, ορισμένες του στροφές, που σπάνια καταγράφονται, αφορούν τον Βόλγα, και φανερώνουν την καταγωγή του από τη ρωσική λαϊκή μπαλάντα για τις τύχες του κοζάκου επαναστάτη Stepan Razin (1630-1671) και τις νεότερες παραλλαγές της.⁷ Ελληνικές προσαρμογές υπάρχουν πολλές, ανάμεσά τους και μια δυσερμήνευτη: Τί τον θέλουν τον Αβέρωφ, / τί το θέλουν το Κιλκίς; / Να τα κάνουμε τραχτέρια, / να οργώνουμε τη γης. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι το τραγούδι ήταν ήδη γνωστό την περίοδο 1908-1914, τότε που αγοράστηκαν κι εντάχτηκαν στο πολεμικό ναυτικό τα θωρηκτά «Αβέρωφ» και «Κιλκίς», αλλά που τα τρακτέρ ήταν ακόμα άγνωστα!

8. Μας είναι αντίθετα εύκολο να βεβαιώσουμε ότι, αν όχι και το συγκεκριμένο τραγούδι, τουλάχιστο το θέμα «όπλα-εργαλεία» ήταν γνωστό στον Νίκο Καζαντζάκη, στη νασιοναλιστική – σοσιαλιστική του περίοδο, τότε που ζούσε στη Γερμανία και σχεδίαζε για την Παιδική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων Δημητράκου μυθιστορήματα που ν’ αφορούν τον ελληνικό πολιτισμό από τη Μινωική εποχή ώς το 1821.⁸ Τότε πιστεύουμε θα γράφτηκε το Στα παλάτια της Κνωσού, όπου μετά τη νίκη του Θησέα και την καταστροφή των ανακτόρων του Μίνωα, ο αθηναίος σιδεράς δηλώνει: Δε θα φκιάνω πια μαχαίρια και κοντάρια (…) θα φκιάνω σκαλίδες και τσάπες. Όπλα είναι κι αυτά, και πολεμούμε. Όλο το σίδερο που πήρα από την Κρήτη θα το κάμω εργαλεία για να δουλεύει ο άνθρωπος τη γη.⁹

9. Μια πρακτική εφαρμογή, όπου πραγματικά τα κανόνια μετατρέπονται σε εργαλεία, είναι μαρτυρημένη ως ιστορικό γεγονός στην Κρήτη: ο αγρότης Στέλιος Δασκαλάκης διηγείται για ένα κανόνι γερμανικό στην περιοχή Ηρακλείου, στη γωνιά τση Κατσακούδαινας…, και πήγανε μετά την Κατοχή με το οξυγόνο και το κόβανε οι τεχνίτες οι δικοί μας, οι τορναδόροι, το δουλέψανε και το κάμανε μέταλλο, δηλαδή εργαλεία.¹⁰

10. Δύο χρόνια αργότερα, ο Νίκος Γκάτσος, στο «Ο ποιητής και ο θάνατος», απευθύνεται στον αγέρωχο σιδερόφραχτο καβαλάρη που εικονίζεται στη χαλκογραφία Ιππότης, Θάνατος και Διάβολος (Ritter, Tod und Teufel, 1513) του Albrecht Dürer, για να του πει:

Ώσπου να γίνεις πάλι μια φωτιά μες στη μεγάλη Τύχη που σε γέννησε
Ώσπου και πάλι στις σπηλιές των ποταμιών ν’ αντηχήσουν
Βαριά σφυριά της υπομονής
Όχι για δαχτυλίδια και σπαθιά
Αλλά για κλαδευτήρια κι αλέτρια.

11. Τον Νοέμβρη του 1950, εκτοπισμένος στον Άι Στράτη, ο Ρίτσος απευθύνει ένα ποιητικό «Γράμμα στο Ζολιό Κιουρί», τον αριστερό ειρηνιστή επιστήμονα, που το 1938 είχε πάρει το βραβείο Nobel Χημείας. Βρισκόμαστε εδώ πέρα κάπου τρεις χιλιάδες / άνθρωποι απλοί, δουλευτάδες, γραμματιζούμενοι, του γράφει,

και πού θα πάει, Ζολιό; – θα λιώσουμε μια μέρα τις οβίδες
να φτιάξουμε σφυριά κι αλέτρια και μπαλκόνια και φτερά
κ’ ένα άγαλμα Άφτερης Χαράς

Και πάλι στο τέλος:

Μάθαμε τώρα κάτι πράματα απλά (…)
πως δεν είναι δίκιο να φτιάχνουν κανόνια
και να λείπουν τ’ αλέτρια – απλά πράγματα.

12. Τελευταίος στη δελτιοθήκη μας, ο Νικηφόρος Βρεττάκος δημοσίεψε το 1978 το θεατρικό Προμηθέας, όπου ο Τιτάνας δίνει οδηγίες για τη χρήση της φωτιάς στους ανθρώπους, και τους ορίζει:

Να φτιάξετε αξίνες, αλλά
και μαχαίρια. Να φτιάξετε υνιά, αλλά
και πελέκια…

Και ήταν πραγματικά η χρήση της φωτιάς που άνοιξε το δρόμο για τη μεταλλουργία, για τα πολεμικά όπλα όσο και για τα ειρηνικά γεωργικά εργαλεία· άλλο αν ο πρότυπος θεατρικός Προμηθέας του Αισχύλου το λέει με υπερηφάνια πως…

Έζεψα πρώτος στο ζυγό τα ζώα σκυμμένα
κάτω από ζεύγλες και σαμάρια, για να παίρνουν
τους πιο μεγάλους πάνω των κόπους του ανθρώπου…

αλλά το αποσιωπά πως η φωτιά βοηθά και να κατασκευαστούν μαχαίρια και πελέκια.

Από το προφητικό όραμα του Hσαΐα ώς το γράμμα του Ρίτσου, το ένα ισότιμα δίπλα στ’ άλλο, όπως στον Παλαμά και τον Βρεττάκο, το ένα στη θέση του άλλου, όπως στον Goethe και τον Byron, αλλά το περισσότερο σε αντιθετική διάζευξη, τα όπλα (μαχαίρια, ακόντια, σπαθιά, κανόνια…) και τα εργαλεία (άροτρα, τσάπες, δρεπάνια…) δεν έπαψαν να συμβολίζουν διαχρονικά την ειρήνη και τον πόλεμο, ευλογία και κατάρα στη μοίρα των λαών και των ανθρώπων.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το 1977, στην παράσταση της Ειρήνης, ο Κάρολος Κούν παρουσίασε αναχρονιστικά τους οπλοποιούς τεχνίτες ως πολεμοκάπηλους εργοστασιάρχες, με ρεντιγκότα και ψηλό καπέλο.
2. Σάτιρ. 15,165-168. Με άλλη ευκαιρία ο Γιουβενάλης κατηγορεί τους συγκαιρινούς του ότι με τις τόσες χοντρές αλυσίδες που χρησιμοποιούν για τους κακοποιούς, φοβάται κανείς… μην και δε μείνει σίδερο γι’ αλέτρια και λισγάρια (3, 310κ.).
3. Κλειώ, έμμετρη μετάφραση Κωνσταντίνου Θεοτόκη, σε δακτυλικούς εξάμετρους, όπως το πρωτότυπο!
4. Up to the battle! Sons of Suli, απόηχος του Ὦ παῖδες Ἑλλήνων, ἴτε…, που κατά τον Αισχύλο παιάνισαν οι Έλληνες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (Πέρσες, 402). Η διατύπωση επηρέασε τον θούριο της Γαλλικής Επανάστασης: Allons enfants de la patrie! – σίγουρα και το τραγούδι των Μ. Τραϊφόρου και Μ. Σουγιούλ «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά…», που τραγούδησε η Σοφία Βέμπο το 1940, στο Αλβανικό.
5. As our ploughshare is the sabre…
6. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε και Το παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα, και είναι ενδιαφέρον το πόσο η περιγραφή του Παλαμά συμπίπτει με την αντίστοιχη αλληγορική περιγραφή της καταστροφής από τη Δέλτα.
7. Βόλγα, ρώσικο ποτάμι, / μην απλώνεις τα νερά / και μας πνίγεις παλικάρια, / μπολσεβίκικα παιδιά.
8. Βλ. Ν. Καζαντζάκη, Επιστολές προς τη Γαλάτεια, Αθήνα, Δίφρος, 1958, σ. 53.
9. Σελ. 445. Το χειρόγραφο έμεινε στο συρτάρι, και το μυθιστόρημα δεν δημοσιεύτηκε παρά μετά τον θάνατο του Καζαντζάκη, το 1981· βλ. Φ. Κακριδής, Η αρχαιότητα στα παιδικά μυθιστορήματα του Ν. Καζαντζάκη, στον τόμο Η πρόσληψη της αρχαιότητας στο βυζαντινό και νεοελληνικό μυθιστόρημα, Αθήνα, Στιγμή, 2005, 277-285, και Ε. Νικολουδάκη-Σουρή, Ν. Καζαντζάκη, Στα παλάτια της Κνωσού: ζητήματα ταυτότητας και ετερότητας, Διακείμενα 21 (2006) 1-15, όπου και βιβλιογραφία.
10. Βλ. Α. Σανουδάκης, Καλέσα Μαλεβιζίου, Αθήνα, Ταξιδευτής, 2010.

Φάνης Ι. Κακριδής

Στα σχόλιά σας μπορεί να συμπληρώσετε τη δωδεκάδα του Φ. Κακριδή με άλλα παραδείγματα από τη λογοτεχνία. Αλλά να θυμηθούμε το επαναστατικό τραγούδι που αναφέρεται στην 7η θέση της δωδεκάδας, από τον Πέτρο Πανδή σε ενορχήστρωση Νότη Μαυρουδή:

 

 

Ομολογώ ότι δεν ξέρω πολλά πράγματα για την ιστορία του τραγουδιού. Το έλεγε βέβαια πολύ ωραία ο πατέρας μου κι έτσι μου είναι εξαιρετικά οικείο και αγαπητό από τα μικρά μου χρόνια, αλλά για την ιστορία του το μόνο που έχω ακουστά είναι πως έχει βασιστεί σε παλιό ρωσικό τραγούδι.

Τον καιρό της Κατοχής και της Αντίστασης, πάνω στην ίδια μελωδία μπήκαν νεότεροι στίχοι (και πάλι δεν ξέρω αν παραδίδεται το όνομα του δημιουργού τους) και έγινε το Είμαι του ΕΛΑΣ αντάρτης που το ακούμε πάλι από τον Πανδή.

 

Αλλά ας γυρίσουμε στο προπολεμικό επαναστατικό τραγούδι.

Εύλογη βρισκω την επισήμανση του Φάνη Κακριδή, ότι υπάρχει μια χρονική απόσταση ανάμεσα στις αγορές του Αβέρωφ και του Κιλκίς, γύρω στα 1910, και στην εμφάνιση των τρακτέρ, αλλά νομίζω πως το χάσμα γεφυρώνεται αν τοποθετήσουμε την εισαγωγή του τραγουδιού στα καθ’ ημάς στη δεκαετία του 1920, που ειναι και το πιθανότερο.

Οι αγορές αυτών των πλοίων είχαν κάνει πολύ θόρυβο στην εποχή τους -θα μπορούσαμε να πούμε για την «αγορά του αιώνα» ετεροχρονίζοντας το κλισέ, οπότε έμεναν χαραγμένες στη μνήμη. Και αφού τα τρακτέρ εμφανίστηκαν μαζικά στην Ευρώπη μετά τον πόλεμο -στην Ελλάδα από το 1924, αν και στην αρχή δεν θα ήταν μαζική η χρήση τους-  δεν είναι τόσο περίεργο να χρησιμοποιηθούν σε μια παραλλαγή αυτά τα θαυμαστά καινούργια εργαλεία σε αντιδιαστολή με τα επίσης εντυπωσιακά σύνεργα του πολέμου. Από την άλλη, επίσης δεν αποκλείεται στην αρχή ο στίχος με το Κιλκίς να ανέφερε «εργαλεία» και όχι «τραχτέρια» και στη συνεχεια να επικαιροποιήθηκε.