Η υποτιθέμενη τελειότητα της ελληνικής γλώσσας -ή, το Λερναίο σε νέα ενσάρκωση

Δημοσιεύτηκε πριν από μερικές μέρες στον εκπαιδευτικό ιστότοπο esos.gr ένα άρθρο του μαθηματικού Γιάννη Π. Πλατάρου με τον εντυπωσιακό τίτλο «Για ποίους λόγους, η ελληνική γλώσσα, πλησιάζει την τελειότητα» (αγνοήστε τα περιττά κόμματα στον τίτλο, άλλωστε δεν έχουμε ακόμα φτάσει στην τελειότητα). Στο άρθρο ο συγγραφέας, που νομίζω πως είναι και μάχιμος εκπαιδευτικός στη δημόσια εκπαίδευση, παρουσιάζει κάποια επιχειρήματα για να στηρίξει τον ισχυρισμό του τίτλου, αντλημένα εν μέρει από τη δεξαμενή των ελληνοκεντρικών παραγλωσσολογικών μύθων που έχω παλιότερα αποκαλέσει «Λερναίο κείμενο», αλλά μεταπλασμένα και αναδιατυπωμένα.

Αυτό που ξεχωρίζει το πόνημα του κ. Πλατάρου από το αυθεντικό Λερναίο ή τα παρακλάδια του, είναι ότι ο συντάκτης φαίνεται να αποστασιοποιείται σε κάποια σημεία από τη ρητορική των παραγλωσσολογούντων, να αποδοκιμάζει «παραθεωρίες και αναπόδεικτους ισχυρισμούς» για την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας, να επιδιώκει μια μέση λύση.

Σαν πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, θα αναφέρω ένα σημείο, στο οποίο μάλιστα γίνεται αναφορά και σε δικό μου κείμενο. Σε σχέση με την υποτιθέμενη μαθηματική δομή της ελληνικής γλώσσας, ο κ. Πλατάρος γράφει:

Αναφερόμαστε στη ρήση του  ιδρυτή της Microsoft Μπίλ Γκέϊτζ ,  ότι τάχα, «μόνο σ΄ αυτήν δεν υπάρχουν όρια».  Και ότι οι γενιές των νέων υπολογιστών, θα βασιστούν σ΄ αυτήν, ότι γίνονται προσλήψεις σε όσους ξέρουν Αρχαία Ελληνικά κ.ο.κ. Ένας κυκεώνας φημών που αναπαράγονται από τα ΜΜΕ και τα ΜΚΔ … Ομοίως οι «λεξάριθμοι» όπου μια λέξη μεταφράζεται σε αριθμό και εκ του αριθμού βγαίνουν διάφορα συμπεράσματα, δεν έχει σχέση με μαθηματική δομή. Βεβαίως ο επινοητής των «λεξαρίθμων» πολύ καλός συμπατριώτη μου Ελευθέριος Αργυρόπουλος, επιμένει στα ευρήματά του και στην ερμηνεία τους [3] . Στον αντίποδα στέκεται ο Νίκος Σαραντάκος που αποδομεί τα όποια συμπεράσματα [4] και ως τρίτος πόλος η ρήση του Μπιλ Γκέϊτζ. Προσωπικώς πιστεύουμε, ότι όλοι έχουν κάποιο δίκιο σε κάποιο βαθμό αφού υπάρχουν υπερβολές και αντιφάσεις παντού.

Ο συντάκτης, θα προσέξατε, εκφράζει μεν επιφυλάξεις για τη θεωρία των λεξαρίθμων ή την ψευδώς αποδιδόμενη στον Μπιλ Γκέιτς ρήση για τα αρχαία ελληνικά και τους Η/Υ, χωρίς όμως να τις αποδοκιμάζει ρητά και στο τέλος πιστεύει ότι «κάποιο δίκιο έχουν». Σαν να λέμε: υπάρχει η θεωρία της επίπεδης Γης, υπάρχει η ανασκευή της, υπάρχει και η θεωρία της κοίλης Γης -όλες έχουν δίκιο σε κάποιο βαθμό.

Και ο «κάποιος βαθμός» στον οποίο ο κ. Πλατάρος βρίσκει ότι ισχύει η άποψη για «μαθηματική δομή» της ελληνικής, είναι ότι… στις σύνθετες ελληνικές λέξεις τα δύο συνθετικά διατηρούνται ακέραια, ενώ σε ορισμένους νεολογισμούς της αγγλικής γίνεται σύμφυρση -και φέρνει το παράδειγμα του νεολογισμού phubbing από το ph(one) + (sn)ubbing.

Ωστόσο, ο ισχυρισμός του κ. Π. είναι πολλαπλά σαθρός.

Καταρχάς, οι περιπτώσεις σύμφυρσης στην αγγλική γλώσσα είναι σχετικά λίγες και ως επί το πλείστον αφορούν νεολογισμούς του συρμού, πολλοί από τους οποίους είναι εφήμεροι σχηματισμοί. Στη συντριπτική πλειοψηφία τους (ή πλειονότητα, αν είστε με την άλλη φράξια) οι αγγλικές σύνθετες λέξεις διατηρούν ακέραια τα συνθετικά τους: bookkeeping, stonewall, handball….

Κατά δεύτερο λόγο, υπάρχουν σύνθετες ελληνικές λέξεις όπου τα συνθετικά δεν διατηρούνται ακέραια -και όχι μόνο νεολογισμοί σαν την προβληματική ευελφάλεια που αναφέρει αλλά και περιπτώσεις απλολογίας ακόμα και πανάρχαιες, όπως ο αμφορέας (αμφιφορεύς) ή νεότερες (αστροπελέκι αντί αστραποπελέκι).

Κατά τρίτο λόγο, γιατί να είναι ένδειξη ανωτερότητας ότι η μια γλώσσα προτιμά ακέραια τα συνθετικά και η άλλη όχι; Θα αντέτασσε κάποιος πως ό,τι χάνει η γλώσσα σε ετυμολογική διαφάνεια (που μπορεί να χαθεί για πολλούς και διάφορους λόγους) το κερδίζει σε οικονομία και ευελιξία.

Και κατά τέταρτο λόγο, η διατήρηση των ακέραιων συνθετικών δεν είναι κάποιο αποκλειστικό χαρακτηριστικό της ελληνικής γλώσσας, αφού το βρίσκουμε σε πάρα πολλές γλώσσες -ας πούμε στα γερμανικά, τα οποία μάλιστα είναι διάσημα για την ικανότητά τους να παράγουν σύνθετες και πολυσύνθετες λέξεις. Οπότε γιατί να μην πλησιάζουν και τα γερμανικά την τελειότητα;

Αυτές οι μεθοδολογικές αδυναμίες χαρακτηρίζουν όλο το πόνημα του κ. Πλατάρου. Ουσιαστικά, ο συντάκτης κάνει το εξής:

α. Βρίσκει ένα χαρακτηριστικό της αγγλικής γλώσσας που δεν το έχει η ελληνική

β. Βαφτίζει «μειονέκτημα» αυτό το χαρακτηριστικό της αγγλικής και αντίστοιχα «πλεονέκτημα» το διαφορετικό χαρακτηριστικό της ελληνικής

γ. Ανάγει αυτό το υποτιθέμενο πλεονέκτημα σε κριτήριο «τελειότητας» ….

δ. χωρίς να εξετάζει αν, πέρα από την ελληνική, υπάρχουν και άλλες πολλές γλώσσες που παρουσιάζουν αυτό το… περιζήτητο χαρακτηριστικό.

Προφανώς, αυτό το παιχνιδάκι μπορεί κανείς να το παίξει με όλες τις γλώσσες του κόσμου -η κάθε γλώσσα έχει χαρακτηριστικά διαφορετικά από τη μητρική μας γλώσσα. Αντιπαράδειγμα λοιπόν, με τα γερμανικά. Όπως θα έχει διαπιστώσει όποιος έχει βρεθεί σε υπόγειο πάρκιν στη Γερμανία, η έξοδος των αυτοκινήτων δηλώνεται με διαφορετική λέξη από την έξοδο των ανθρώπων. Η πρώτη λέγεται Ausfahrt, ενώ η δεύτερη Ausgang. Το ίδιο και με τις εισόδους: Eingang για τους πεζούς, Einfahrt για τ’ αυτοκίνητα. Άρα, θα έλεγε ένας… γερμανοβαρεμένος, τα γερμανικά είναι ανώτερη γλώσσα από τα ελληνικά αφού μπορούν με μια λέξη να δείξουν αυτή τη λεπτή διάκριση. Να προσθέσουμε σ’ αυτό και τη συνήθεια των γερμανικών να γράφουν με κεφαλαίο πρώτο γράμμα τα ουσιαστικά, κάτι που δίνει πρόσθετες πληροφορίες στον αναγνώστη, να βάλουμε και τη διάκριση μεταξύ sondern και aber, που η νέα ελληνική δεν την έχει διατηρήσει -ορίστε, στο πι και φι σας… απέδειξα ότι η γερμανική γλώσσα πλησιάζει στην τελειότητα. Ελάτε αύριο να κάνουμε το ίδιο παιχνίδι με τα γαλλικά.

Αλλά επειδή ξεκινήσαμε από τη μέση, ας πάρουμε από την αρχή τους λόγους για τους οποίους η ελληνική, κατά τον κ. Πλ., πλησιάζει στην τελειότητα:

1. Η Ελληνική Γλώσσα έχει απόλυτη  συντακτική ευκαμψία-ελαστικότητα, μεγαλύτερη από κάθε άλλη Γλώσσα.

Ο κ. Πλατάρος θεωρεί λόγο ανωτερότητας της ελληνικής ότι στη φράση «Χτες το βράδυ, ο Γιώργος, με την φίλη του,  πήγε στον κινηματογράφο» μπορούμε να ανασυνδυάσουμε όπως θέλουμε στην πρόταση τους έξι συντακτικούς της όρους, με όποια σειρά θέλουμε, είτε για να εκφράσουμε λεπτές διαφορές νοήματος, είτε για αισθητικούς λόγους. Για να πάρω μια πιο απλή φράση, «Ο Γιάννης αγαπά τη Μαρία», είναι η ουδέτερη φράση, χωρίς χρωματισμό, ενώ «Τη Μαρία αγαπά ο Γιάννης» δίνει την έμφαση στο πρόσωπο (και όχι πχ τον Βαγγέλη).

Πράγματι, η αγγλική γλώσσα και άλλες γλώσσες στερούνται αυτή την ελευθερία, η οποία απορρέει από το ότι στα ελληνικά οι λέξεις κλίνονται κι έτσι φαίνεται ποιο είναι το αντικείμενο κτλ.

Βέβαια, η «συντακτική ελευθερία» δεν είναι απόλυτη. Υπάρχει συνήθως μια προτιμώμενη σειρά, ορισμένοι συνδυασμοί ακούγονται αφύσικοι, ενώ δεν επιδέχονται όλοι οι συντακτικοί όροι όλες τις μεταθέσεις -ας πούμε, στη φράση «Ο δάσκαλος μού έδωσε ένα δώρο» το «μου» δεν μπορεί να απομακρυνθεί από το ρήμα. Αλλά ας δεχτούμε πως αυτά δεν βλάπτουν τη γενικότητα.

Ωστόσο, είναι ψευδής ο ισχυρισμός του κ. Πλατάρου ότι μόνο η ελληνική γλώσσα έχει αυτό το χαρακτηριστικό, την, ας πούμε, συντακτική ευκαμψία. Όπως μπορείτε να δείτε στο αντίστοιχο άρθρο της Βικιπαίδειας, πολλές άλλες γλώσσες χαρακτηρίζονται από παρόμοια ελευθερία στη σειρά των όρων της πρότασης: ρουμανικά, αλβανικά, σερβοκροάτικα, πορτογαλικά κτλ. Τα λατινικά είχαν απόλυτη ελευθερία, μεγαλύτερη από τα ελληνικά αφού δεν είχαν άρθρα.

Οπότε, κι αν ακόμα θεωρήσουμε ότι είναι στοιχείο ανωτερότητας η ελεύθερη σειρά των όρων της πρότασης (γιατί να είναι;), ασφαλώς δεν είναι αποκλειστικότητα της ελληνικής.

2.    Οι λέξεις της Ελληνικής διαβάζονται κατά μοναδικό τρόπο.

Σε αντίθεση με τα αγγλικά, τα ελληνικά προφέρονται όπως ακριβώς γράφονται, αναφέρει ο κ. Πλατάρος, αν και δίνει ορισμένες εξαιρέσεις (πχ άγχος) οι οποίες πάντως επιβεβαιώνουν, ας το δεχτούμε, τον κανόνα.

Ξεχνάει βέβαια ο κ. Πλατάρος τα διπλά σύμφωνα -στο σημείο αυτό τα ελληνικά δεν προφέρονται όπως γράφονται, διότι η μεν κοινή νεοελληνική δεν προφέρει διπλά σύμφωνα ενώ οι διάλεκτοι (Δωδεκάνησα και Κυπριακή) που προφέρουν διπλά σύμφωνα δεν βρίσκουν αντιστοιχία στην ορθογραφία της κοινής ελληνικής. Αλλ’ ας μη σταθούμε στο σημείο αυτό.

Ωστόσο, και πάλι, η ανάγνωση κατά μοναδικό τρόπο δεν είναι με κανένα τρόπο αποκλειστικό χαρακτηριστικό της ελληνικής. Πολλές άλλες γλώσσες (πχ ισπανικά, ρουμάνικα, τούρκικα, αλλά και τα λατινικά) μοιράζονται αυτό το χαρακτηριστικό -και επιπλέον οι γλώσσες που μόλις προανέφερα έχουν σχεδόν αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία ανάμεσα σε φθόγγους και γραφήματα, ενώ στα ελληνικά ειναι αδύνατο να γράψουμε σωστά μια λέξη που ακούμε αν δεν γνωρίζουμε την ορθογραφία της -κάποτε ακόμα και αν τη γνωρίζουμε, όπως με τα αμέτρητα γραμματικά ομόηχα (πχ pezete = παίζεται ή παίζετε;)

Και πάλι λοιπόν, ακόμα κι αν θεωρήσουμε στοιχείο ανωτερότητας την αναγνωστική διαφάνεια, δεν είναι χαρακτηριστικό αποκλειστικά της ελληνικής, ενώ άλλες γλώσσες υπερέχουν αφού έχουν και ορθογραφική διαφάνεια.

3.    Η Ελληνική Γλώσσα δεν είναι απλώς σημειολογική· είναι εννοιολογική.

Εδώ ο κ. Πλατάρος μπαίνει για τα καλά στα χωρικά ύδατα της παραγλωσσολογίας, αφού η επιστήμη της γλωσσολογίας δεν αναγνωρίζει τον όρο «εννοιολογική γλώσσα», που τον χρησιμοποιούν μόνο οι διακινητές του Λερναίου κειμένου.

Βέβαια, και πάλι ο κ. Πλατάρος προσπαθεί να συμβιβάσει επιστήμη και αγυρτεία. Ναι μεν, λέει, υπάρχει απόσταση σημαίνοντος και σημαινομένου, αλλά η ελληνική έχει » μια συνιστώσα μοναδική, που έγκειται στο πλησίασμα της απόστασης μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου, πράγμα που δεν παρατηρείται σε άλλες Γλώσσες».

Πώς τεκμηριώνει αυτόν τον παράδοξο ισχυρισμό ο κ. Πλατάρος; Παραθέτοντας παραδείγματα από την ετυμολογία λέξεων, όπως:

Βοηθός =αυτός που τρέχει σε μια φωνή (Βοή +θέω)
αέναος = ο για πάντα ρέων [αεί + ρέω (νάω)]
αλήθεια =η αξέχαστη κατάσταση (α στερητικό +λήθη)
Ωραίος =ο στην ώρα του, ο ώριμος, ο επειδή είναι στην ώρα του, είναι ωραίος.
Άσχημο (α+σχήμα) το μη έχων σχήμα
«Με μεμψιμοιρώ» =μέμφομαι την μοίρα μου, κατηγορώ το μοιράδι που μου έδωσε η ζωή.
«Μοχθηρός» από αυτόν που έχει μοχθήσει, έχει κακοπεράσει, έχει πονέσει

Όπως έχουμε ξαναγράψει, αυτό που ο κ. Πλατάρος αποκαλεί «πλησίασμα της απόστασης μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου», ενώ άλλοι το λένε «πρωτογένεια της ελληνικής γλώσσας» ή «ταύτιση σημαίνοντος και σημαινομένου» (που τάχα συμβαίνει στην ελληνική γλώσσα και μόνο) είναι απλούστατα η ετυμολογική διαφάνεια, στις σύνθετες ιδίως λέξεις (όπως εδώ στο «μεμψιμοιρώ») καθώς και το ευχάριστο ξάφνιασμα που αισθάνεται κάποιος όταν ερευνώντας την ετυμολογία των λέξεων αναγνωρίζει ρίζες που δεν τις είχε σκεφτεί, όπως ότι ο ωραίος είναι αυτός που βρίσκεται στην ώρα του -ή, όπως ότι στο ισπανικό hermoso (όμορφος) κρύβεται το λατινικό forma, δηλαδή hermoso είναι ο εύ-μορφος, αυτός που έχει ωραία μορφή, ο όμορφος.

Εμείς, που είμαστε Έλληνες, είμαστε εξοικειωμένοι με τις ελληνικές ρίζες και την ελληνική ετυμολογία, αλλά παρόμοιες ετυμολογικές παρατηρήσεις και ανακαλύψεις μπορούμε να κάνουμε σε κάθε γλώσσα. Ο Γερμανός, ας πούμε, όταν βλέπει τη σύνθετη λέξη Fahrrad (ποδήλατο) πολύ εύκολα συνάγει το συμπέρασμα ότι παράγεται από το fahren, οδηγώ, και το Rad, τροχός, ενώ στο Eisenbahn αναγνωρίζει τα συνθετικά Eisen = σίδηρος και Bahn = δρόμος -άλλωστε και ο δικός μας «σιδηρόδρομος» είναι μεταφραστικό δάνειο είτε από το γερμανικό είτε από το γαλλικό chemin-de-fer.

Όλα αυτά είναι γοητευτικά, αλλά με κανένα τρόπο δεν σημαίνουν ταύτιση (ή έστω πλησίασμα όπως αιδημόνως το διατυπώνει ο κ. Πλατάρος) του σημαίνοντος με το σημαινόμενο.

Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι στις ετυμολογικές του διερευνήσεις ο κ. Πλατάρος κάνει ένα λάθος ετυμολογικό και ένα πραγματολογικό. Το πραγματολογικό, που το κάνουν πολλοί, είναι ότι το ρητό «Μην τον φοβάσαι τον πλούσιο· τον γιο της πλύστρας να φοβάσαι» δεν υπάρχει πουθενά στα έργα του Λένιν. Πρόκειται μάλλον για… απόφευγμα, για ρητό που ποτέ δεν ειπώθηκε.

Το ετυμολογικό λάθος είναι ότι τα «χωρατά» ΔΕΝ ετυμολογούνται από το χωριό αλλά από τη λέξη «χώρα» δηλαδή τη μεγάλη πόλη, την πρωτεύουσα (του νησιού, της περιοχής γενικά). Ο χωραΐτης, ο κάτοικος της χώρας, ήταν ο εκλεπτυσμένος, ο αστός -επομένως τα χωρατά είναι ακριβώς το αντίστοιχο των αστείων και όχι το αντίθετό τους, όπως νομίζει ο κ. Πλατάρος.

Με το τέταρτο επιχείρημα του κ. Πλατάρου ασχολήθηκα ήδη στην αρχή του άρθρου. Όσο για την πέμπτη ενότητα, εκεί ο κ. Πλατάρος λέει ορισμένα πράγματα με τα οποία συμφωνώ και χαίρομαι που δεν τον διακατέχει το καταστροφολογικό πνεύμα άλλων γλωσσολογούντων που θεωρούν πως η νέα ελληνική παρακμάζει και απειλείται με αφανισμό (ας πούμε από τα γκρίκλις ή από τη λεξιπενία).

Να επισημάνω πάντως ότι το ρητό «Ει Θεοί διαλέγονται την των Ελλήνων γλώττι χρώνται» εκτός που είναι κακογραμμένο (θα έπρεπε να είναι «τη των Ελλήνων γλώττη») κατά πάσα πιθανότητα είναι κατασκευασμένο. Αν και χρωστάω άρθρο για το θέμα, η συλλογική σοφία του ιστολογίου έχει καταλήξει στο πολύ πιθανό συμπέρασμα (εδώ, στα σχόλια) ότι ο Κικέρων έγραψε «Αν οι Θεοί μιλούσαν ελληνικά, θα μιλούσαν σαν τον Πλάτωνα», θέλοντας να εξάρει το ύφος του Πλάτωνα.

Με δυο λόγια, παρόλο που ο κ. Πλατάρος διαφοροποιείται σε αρκετά σημεία από τις χειρότερες υπερβολές των ελληνοκεντρικώς παραγλωσσολογούντων, το άρθρο του αναγκαστικά σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται, την ελληνοκεντρική παραγλωσσολογία, και εξαιτίας του διακηρυγμένου στόχου του (να αποδείξει την… τελειότητα της ελληνικής γλώσσς) και λόγω της ποιότητας των επιχειρημάτων που παραθέτει.

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε σε έναν εκπαιδευτικό ιστότοπο, που διαβάζεται αρκετά από εκπαιδευτικούς, επειδή είναι καλά ενημερωμένος για τα εκπαιδευτικά θέματα. Και εδώ είναι το θλιβερό, ότι ο ιστότοπος, που σπάνια δημοσιεύει γλωσσολογικά άρθρα, διάλεξε να δημοσιεύσει άρθρο ενός μαθηματικού, έστω και μελετητή της γλώσσας, και όχι ενός γλωσσολόγου. Βέβαια, οι γλωσσολόγοι δεν θα αναφέρουν ποτέ μύθους που χαϊδεύουν τ’ αυτιά, όπως για την ανωτερότητα της ελληνικής, ενώ από την άλλη, δυστυχώς, αρκετοί γλωσσολόγοι μας περιφρονούν την εκλαΐκευση της επιστήμης τους αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο σε κάθε αγύρτη και αναγκάζοντας ερασιτέχνες σαν κι εμάς να βγάζουμε το φίδι (και τι φίδι -λερναίο!-) απ’ την τρύπα.

Το παρήγορο πάντως είναι ότι, αν κρίνω από τα σχόλια των αναγνωστών στο άρθρο του κ. Πλατάρου, οι περισσότεροι δεν δέχτηκαν άκριτα τις αντιεπιστημονικές θέσεις του συντάκτη, αντίθετα τις στηλίτευσαν και τις αντέκρουσαν.

Πράγμα που δείχνει ότι και η προσπάθεια που κάνει αυτό το ιστολόγιο τόσα χρόνια ίσως να μην είναι μάταιη.