Ελλαδιστάν και Γραικύλοι, αυτοφαυλισμοί της ελληνικής ξανά

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη, επειδή δεν προλάβαινα να γράψω καινούργιο αλλά και επειδή το παλιό άρθρο, που δημοσιεύτηκε ακριβώς πριν από δέκα χρόνια, αξίζει και επανάληψη και συμπλήρωση και επικαιροποίηση. Εδώ έχω ενσωματώσει κάποια σχόλια της αρχικής δημοσίευσης και έχω αλλάξει μερικά πράγματα.

Τον όρο «αυτοφαυλισμός» μόλις τον έπλασα, αφορμή παίρνοντας από το ξένο ethnophaulism, που κι αυτό είναι λέξη ελάχιστα διαδεδομένη, πάντως υπάρχει στον τίτλο ενός βιβλίου που έχω, ενός είδους λεξικού των αρνητικών χαρακτηρισμών του ενός λαού προς τον άλλο.

Το θέμα των εθνοφαυλισμών είναι τεράστιο και δεν αποκλείεται να το θίξουμε στο μέλλον, δεν είδα όμως να έχουν καταγραφεί πουθενά τα όσα υποτιμητικά λέμε εμείς για εμάς τους ίδιους. Κάνω λοιπόν εδώ μια πρώτη καταγραφή και καλώ σε μπρέιν στόρμιν (καταιγισμό ιδεών αν προτιμάτε) την ομήγυρη ώστε να προστεθούν κι άλλα στοιχεία στον κατάλογο. Μαζεύουμε υποτιμητικούς όρους που λέμε εμείς για εμάς: για τους Έλληνες και το ελληνικό κράτος ή για ορισμένους Έλληνες.

Προσοχή, κάνουμε καταγραφή, δεν βάζουμε μόνο όρους που βρίσκουμε εύστοχους ή που συμφωνούμε μαζί τους. Και η καταγραφή δεν σημαίνει και αποδοχή.

Λοιπόν, έχουμε πρώτο-πρώτο το Ελλαδιστάν, πολύ διαδεδομένο, το ρωμέικο κρατίδιο του Δαυλού ή το ελλαδικό κρατίδιο του κ. Χρ. Γιανναρά, τους τσιφτετέλληνες και τους κωλοέλληνες του Σαββόπουλου, τους ελληνέζους που λένε κάποιοι εθνικιστές (και ελλαδιστανούς από το Ελλαδιστάν παραπάνω). Πιο παλιά ο Σεφέρης είχε πει Ελλαδέξ αν θυμάμαι καλά, ενώ υπάρχει και το κλασικό Γραικύλος (το οποίο να θυμόμαστε πως ο Κικέρων αρχικά το χρησιμοποίησε για Ρωμαίους, και άλλοι για τον ίδιο, ενώ στον εικοστό αιώνα το έχουν χρησιμοποιήσει όλοι για όλους τους αντίθετους και αξίζει χωριστό άρθρο, οπότε παρακαλώ να μην πολυεπεκταθούμε στην ιστορία της λέξης αυτής).

Έχουμε το ελληναράς και το ελληνάρας, με τη λεπτή διάκριση που υποστηρίζουν αρκετοί ότι υπάρχει μεταξύ τους: δηλαδή ότι ελληνάρας είναι χαρακτηρισμός μειωτικός για τη συμπεριφορά του Νεοέλληνα (που π.χ. οδηγεί χωρίς σεβασμό στους άλλους, πετά σκουπίδια όπου του καπνίσει και δεν καταλαβαίνει Χριστό), ενώ ελληναράς είναι χαρακτηρισμός μειωτικός σε πολιτικό επίπεδο (εθνικιστής κτλ.). Οι οπαδοί της λεπτής διάκρισης λένε ότι οι περισσότεροι ελληναράδες είναι και ελληνάρες, αλλά υπάρχουν ελληνάρες που όμως δεν είναι ελληναράδες και το αντίστροφο. [Δέκα χρόνια μετά την πρώτη γραφή του άρθρου, αμφιβάλλω αν επιζεί ακόμα η διάκριση -θα ζητήσω τη γνώμη σας] Κάπου εκεί και η ελληναρία ή το ελληναριό, που αναφέρονται στην κακή συμπεριφορά και όχι στην εθνικιστική στάση.

Η υποτιθέμενη τελειότητα της ελληνικής γλώσσας -ή, το Λερναίο σε νέα ενσάρκωση

Δημοσιεύτηκε πριν από μερικές μέρες στον εκπαιδευτικό ιστότοπο esos.gr ένα άρθρο του μαθηματικού Γιάννη Π. Πλατάρου με τον εντυπωσιακό τίτλο «Για ποίους λόγους, η ελληνική γλώσσα, πλησιάζει την τελειότητα» (αγνοήστε τα περιττά κόμματα στον τίτλο, άλλωστε δεν έχουμε ακόμα φτάσει στην τελειότητα). Στο άρθρο ο συγγραφέας, που νομίζω πως είναι και μάχιμος εκπαιδευτικός στη δημόσια εκπαίδευση, παρουσιάζει κάποια επιχειρήματα για να στηρίξει τον ισχυρισμό του τίτλου, αντλημένα εν μέρει από τη δεξαμενή των ελληνοκεντρικών παραγλωσσολογικών μύθων που έχω παλιότερα αποκαλέσει «Λερναίο κείμενο», αλλά μεταπλασμένα και αναδιατυπωμένα.

Αυτό που ξεχωρίζει το πόνημα του κ. Πλατάρου από το αυθεντικό Λερναίο ή τα παρακλάδια του, είναι ότι ο συντάκτης φαίνεται να αποστασιοποιείται σε κάποια σημεία από τη ρητορική των παραγλωσσολογούντων, να αποδοκιμάζει «παραθεωρίες και αναπόδεικτους ισχυρισμούς» για την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας, να επιδιώκει μια μέση λύση.

Σαν πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, θα αναφέρω ένα σημείο, στο οποίο μάλιστα γίνεται αναφορά και σε δικό μου κείμενο. Σε σχέση με την υποτιθέμενη μαθηματική δομή της ελληνικής γλώσσας, ο κ. Πλατάρος γράφει:

Αναφερόμαστε στη ρήση του  ιδρυτή της Microsoft Μπίλ Γκέϊτζ ,  ότι τάχα, «μόνο σ΄ αυτήν δεν υπάρχουν όρια».  Και ότι οι γενιές των νέων υπολογιστών, θα βασιστούν σ΄ αυτήν, ότι γίνονται προσλήψεις σε όσους ξέρουν Αρχαία Ελληνικά κ.ο.κ. Ένας κυκεώνας φημών που αναπαράγονται από τα ΜΜΕ και τα ΜΚΔ … Ομοίως οι «λεξάριθμοι» όπου μια λέξη μεταφράζεται σε αριθμό και εκ του αριθμού βγαίνουν διάφορα συμπεράσματα, δεν έχει σχέση με μαθηματική δομή. Βεβαίως ο επινοητής των «λεξαρίθμων» πολύ καλός συμπατριώτη μου Ελευθέριος Αργυρόπουλος, επιμένει στα ευρήματά του και στην ερμηνεία τους [3] . Στον αντίποδα στέκεται ο Νίκος Σαραντάκος που αποδομεί τα όποια συμπεράσματα [4] και ως τρίτος πόλος η ρήση του Μπιλ Γκέϊτζ. Προσωπικώς πιστεύουμε, ότι όλοι έχουν κάποιο δίκιο σε κάποιο βαθμό αφού υπάρχουν υπερβολές και αντιφάσεις παντού.

Ο συντάκτης, θα προσέξατε, εκφράζει μεν επιφυλάξεις για τη θεωρία των λεξαρίθμων ή την ψευδώς αποδιδόμενη στον Μπιλ Γκέιτς ρήση για τα αρχαία ελληνικά και τους Η/Υ, χωρίς όμως να τις αποδοκιμάζει ρητά και στο τέλος πιστεύει ότι «κάποιο δίκιο έχουν». Σαν να λέμε: υπάρχει η θεωρία της επίπεδης Γης, υπάρχει η ανασκευή της, υπάρχει και η θεωρία της κοίλης Γης -όλες έχουν δίκιο σε κάποιο βαθμό.

Και ο «κάποιος βαθμός» στον οποίο ο κ. Πλατάρος βρίσκει ότι ισχύει η άποψη για «μαθηματική δομή» της ελληνικής, είναι ότι… στις σύνθετες ελληνικές λέξεις τα δύο συνθετικά διατηρούνται ακέραια, ενώ σε ορισμένους νεολογισμούς της αγγλικής γίνεται σύμφυρση -και φέρνει το παράδειγμα του νεολογισμού phubbing από το ph(one) + (sn)ubbing.

Ωστόσο, ο ισχυρισμός του κ. Π. είναι πολλαπλά σαθρός.

Χρυσαβγίτικα λερναία

Πλησιάζουν οι εκλογές, αυτοδιοικητικές και ευρωπαϊκές, κι αυτό έχει κάπως επηρεάσει και τα άρθρα του ιστολογίου, αλλά σήμερα θα ασχοληθούμε (έμμεσα) με τις εκλογές και ταυτόχρονα με ένα από τα αγαπημένα θέματα του ιστολογίου, τους γλωσσικούς μύθους, και ανάμεσά τους με το Λερναίο κείμενο, για το οποίο τόσες φορές έχουμε γράψει, και στο εδώ ιστολόγιο και στον παλιό μου ιστότοπο.

Οι γλωσσικοί μύθοι γενικά και το Λερναίο ειδικά βρήκαν τη θέση τους στις προεκλογικές διακηρύξεις δύο υποψηφίων, κάτι που δεν συμβαίνει συχνά. Όπως ίσως ήταν αναμενόμενο, οι δύο πλασιέ των μύθων είναι υποψήφιοι της Χρυσής Αυγής, αν και το Λερναίο κατά καιρούς έχει γοητεύσει ή έχει πείσει ή έχει παρασύρει πολιτικούς σχεδόν από όλο το φάσμα -να θυμίσω μόνο τον κ. Στυλιανίδη και όσα είπε για την πρωτογένεια της ελληνικής (και την ετυμολογία του εντέρου) τότε που ήταν (οΘντκ) υπουργός Παιδείας. (Να κάνω μια παρένθεση εδώ: πριν από μερικά χρόνια είχα πάει σε μια διάλεξη του Μανώλη Γλέζου περί γλωσσολογίας -παρένθεση στην παρένθεση: ο Γλέζος έχει γερή γλωσσολογική κατάρτιση και έχει γράψει βιβλία για τη γλώσσα- και, όπως είναι σχεδόν αναπόφευκτο, όταν ήρθε η ώρα των ερωτήσεων κάποιος από το ακροατήριο άρχισε να λέει για τους υπολογιστές προηγμένης γενεάς που δέχονται μόνο τα ελληνικά, και για την πρωτογένεια της ελληνικής και ο Γλέζος απάντησε ότι «αυτά δεν ισχύουν» και προχώρησε στην επόμενη ερώτηση).

Ο πρώτος διακινητής γλωσσικών μύθων είναι ο υποψήφιος ευρωβουλευτής της ΧΑ Δρ. Επαμεινώνδας Στάθης, ο οποίος έγραψε εκτενές άρθρο με τίτλο «Συνιστώσα αφελληνισμού η καταστροφή της γλώσσας«. Ο κ. Στάθης, όπως γράφτηκε, είναι γιατρός στο επάγγελμα και διετέλεσε πρόεδρος της ΕΚΟΦ, της φοιτητικής παράταξης δεξιών τραμπούκων στην οποία ανήκε και ο Μιλτιάδης Έβερτ. Το άρθρο του ξεκινάει με μια ομοβροντία αποφθεγμάτων για τη γλώσσα γενικώς και την ελληνική γλώσσα ειδικώς, μερικά από τα οποία είναι ακριβή, άλλα δίνονται λαθεμένα (π.χ. το «παρέξ» στο απόφθεγμα του Σολωμού, λες κι είναι πυρέξ!) ενώ τουλάχιστον ένα, αυτό του Κικέρωνα είναι, όπως έχουμε ξανασυζητήσει εδώ, ανύπαρκτο: μάλιστα, στη χρυσαβγίτικη βερσιόν είναι και στραπατσαρισμένο, διότι αυτό το «ει θεοί διελέγοντο, τη των ελλήνων γλώττη εχρώντο» δεν μου φαίνεται και πολύ καθωσπρέπει, θέλει ένα «αν» στην απόδοση.

Στη συνέχεια, ο πρώην εκοφίτης μπαίνει στο ψητό σερβίροντας το λερναίο, με μαργαριτάρια όπως:

Αυτό δεν το είπε ο Κικέρωνας!

Χρονιάρα μέρα σήμερα, θα μπορούσαμε να μη βάλουμε άρθρο και να βυθιστούμε στο εορταστικό ραστόνι, ας ανεβάσω λοιπόν κάτι μικρό, που επιπλέον αφορά ένα από τ’ αγαπημένα θέματα του ιστολογίου, δηλαδή τα αποφεύγματα, όπως έχει ονομάσει ο φίλος Νίκος Λίγγρης τα αποφθέγματα που αποδίδονται σε κάποιον μεγάλον άνδρα ο οποίος όμως ποτέ δεν είπε ή δεν έγραψε τέτοια λόγια. Όπως έχω ξαναγράψει σε ένα προηγούμενο άρθρο για τέτοια αποφεύγματα, κάποια από αυτά τα ψευδορητά είναι απολύτως εδραιωμένα: αμέτρητες φορές έχουμε ακούσει για “τη φράση του Βολταίρου Διαφωνώ με όσα λες αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες, αλλά όπως φαίνεται ο Βολταίρος ποτέ δεν είπε ή δεν έγραψε κάτι τέτοιο (το θέμα αξίζει ειδικό άρθρο, ίσως, οπότε δεν προχωρώ σε λεπτομέρειες).

Στο ιστολόγιο έχουμε επανειλημμένα ασχοληθεί με αποφεύγματα, μερικά πολύ διάσημα (όπως η δήθεν δήλωση Κίσινγκερ για τους δυσκολοκυβέρνητους Έλληνες ή το δήθεν ρητό του Ισοκράτη για τη δημοκρατία μας που αυτοκαταστρέφεται). Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποφεύγματος είναι η δήθεν ρήση του Πολύβιου “Εν καιροίς χαλεποίς μέμνησο της γλώσσης” που, παρά τα όσα ισχυρίζεται ο κ. Μπελλές που αρέσκεται να την προσθέτει στα άρθρα που γράφει, δεν γράφτηκε ποτέ ούτε απο τον Πολύβιο ούτε από κανέναν άλλον. Το καλό είναι πως όταν έχεις αρχαίο ρητό στο πρωτότυπο, είναι πολύ εύκολο να επαληθεύσεις αν όντως εμφανίζεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, χάρη σε μια αναζήτηση στο γνωστό TLG.

Σήμερα θα δούμε ένα άλλο αρχαίο ρητό, που κυκλοφορεί αρκετά σε ελληναράδικους ιστότοπους -αρχαίο, αλλά όχι ελληνικό, παρά λατινικό, έστω κι αν αποδίδεται στον ελληνομαθέστερο ίσως από τους μεγάλους λογίους της Ρώμης, αυτόν που μπόλιασε με αρκετούς ελληνισμούς τη λατινική γλώσσα και που μάλλον έπλασε τη λέξη graeculus/γραικύλος (και γι’ αυτήν χρωστάω άρθρο), τον Μάρκο Τούλιο Κικέρωνα, τον δοξασμένο Ρεβίθη της αρχαίας Ρώμης.

Το ρητό αυτό είναι το Nihil Graeciae humanum, nihil sanctum, το οποίο, σύμφωνα με δεκάδες και δεκάδες άρθρα σε ιστολόγια, υποτίθεται πως το είπε ο Κικέρωνας και το οποίο υποτίθεται ότι σημαίνει «τίποτα δεν είναι πιο ανθρώπινο από την Ελλάδα, τίποτα πιο ιερό».

Για να πω την αλήθεια, το ρητό (ή, όπως θα δείτε, το ψευτορητό) αυτό το αγνοούσα. Πρόσφατα όμως, κάποιοι φίλοι στο Φέισμπουκ, που έχουν ιδρύσει μια ομάδα που σχολιάζει ειρωνικά τους ελληναράδικους, γλωσσικούς κυρίως, μύθους, μου υπέδειξαν ένα άρθρο το οποίο χρησιμοποιούσε ως μότο αυτό το απόφευγμα του Κικέρωνα. Το άρθρο, από έναν κοζανίτικο ιστότοπο, το υπογράφει η φιλόλογος κυρία Μαργαρίτα Παπασυννεφάκη, και το περιεχόμενό του δεν θα μας απασχολήσει. Μένουμε στο μότο, που έδωσε και τον ελληνικό τίτλο του άρθρου: Ουδέν από την Ελλάδα ανθρωπινώτερον, ουδέν ιερώτερον.

Ρεβίθι χωρίς κουκί

Θυμάμαι πριν από κάμποσα χρόνια, τότε που είχα κι εγώ μικρά παιδιά και πρόσεχα και τα άλλα, ένα πιτσιρίκι είχε ρωτήσει τη μητέρα του γιατί στο γνωστό παιδικό τραγούδι το κουκί και το ρεβίθι εμαλώσανε στη βρύση. «Ποιο θα πιει πρώτο νερό», απάντησε η μητέρα, μια απάντηση πρακτική και όχι εντελώς άστοχη. Όσοι γεννήθηκαν σε σπίτια με τρεχούμενο νερό, δεν έχουν μνήμες από την καθημερινή διαδρομή με τη στάμνα στη βρύση, όπου, πέρα από τη συζήτηση και την αλληλοενημέρωση, υπήρχαν και οι αναπόφευκτες προστριβές για τη σειρά, μια και το γέμισμα της στάμνας βαστούσε πολλή ώρα κι έτσι κι αλλιώς δεν είναι σωστό να σου φάει η άλλη τη σειρά (το κουβάλημα του νερού ήταν γυναικεία δουλειά· άλλωστε, οι περισσότερες ήταν).

Εμείς για τις ανάγκες του άρθρου μπορούμε να υποθέσουμε ότι το κουκί και το ρεβίθι διαπληκτίστηκαν για το ποιο από τα δυο θα αποτελέσει το αντικείμενο του σημερινού άρθρου. Αν και σπανιότερο στη καθημερινότητά μας, το κουκί είναι ασύγκριτα πιο ενδιαφέρον από γλωσσική-λαογραφική άποψη· όμως έχουμε ήδη αναφερθεί σε παλιότερα άρθρα μας σε μερικά από τα γλωσσικά του κουκιού, οπότε τελικά ο κλήρος έπεσε στο ρεβίθι.

Το ρεβίθι προέρχεται από το αρχαίο ερέβινθος, που δήλωνε και το φυτό και τον καρπό, και το επίθημα -νθος πάντα μας κάνει να σκεφτόμαστε δάνειο από κάποια μεσογειακή γλώσσα, και από το ερεβίνθιον προέκυψε το ρεβίνθιον και ρεβίθιον και ροβίθιον στα μεσαιωνικά χρόνια. Τον τύπο ροβίθι που ήταν πολύ διαδεδομένος παλιότερα, ο Χατζιδάκις τον είχε εξηγήσει από την παρετυμολογική επίδρ. της λέξης «ρόβι» (άλλο όσπριο αυτό), αλλά ο Θ. Μωυσιάδης (και πιο πριν ο Φιλήντας) από την επίδρ. του χειλικού. Σε κάθε περίπτωση, δεν έχει βάση η παλιότερη ορθογραφία ρεβύθι, που διατηρείται ακόμα. (Στην περίπτωση της *μπύρας, το αδικαιολόγητο ύψιλον εξηγήθηκε με την αναλογία του «ζύθος»· εδώ, δεν ξέρω πώς ξεφύτρωσε).

Εξ απαλών ονύχων: η νύχτα των ζωντανών νεκρών

Μια και θα λείψω μερικές μέρες, λέω να ανεβάσω δυο τρία άρθρα για να έχουν κάτι φρέσκο να διαβάζουν οι θαμώνες του ιστολογίου. Φρέσκο, τρόπος του λέγειν· πιο σωστά, ξαναζεσταμένο. Θα ανεβάσω δυο-τρία άρθρα παλιότερα, που ήδη έχουν δημοσιευτεί στον ιστότοπό μου. Ωστόσο, είναι λιγάκι ξαναδουλεμένα, ειδικά αυτό εδώ που έχει και καινούργια εισαγωγή.

Το μαργαριτάρι το ψάρεψε η φίλη Αλεξάνδρα Καρανικολού, από τα επίλεκτα στελέχη του εξαιρετικού μεταφραστικού φόρουμ Λεξιλογία. Δικός της και ο σχολιασμός.

Από συνέντευξη του κ. Ηλία Μαμαλάκη στο Πρώτο Θέμα, σχετικά με το δείπνο του ΟΑΣΕ που οργάνωσε στην Κέρκυρα μετά από παραγγελία της κ. Μπακογιάννη.

-Είναι φαν σας η υπουργός;
-Δεν ξέρω! Έχω μια «εξ απαλών ονύχων» φιλία μαζί της και αυτό είναι όλο. Δεν τρώμε κάθε μέρα μαζί, αλλά έχουμε συναντηθεί ως καλεσμένοι σε διάφορα τραπέζια και έχουμε συζητήσει.

Μα τι λέτε, κύριε Μαμαλάκη μου; Έχετε φιλία εξ απαλών ονύχων και «αυτό είναι όλο»; Μα εσείς είστε φίλοι από τα γεννοφάσκια σας! Α, μήπως εννοούσατε κάτι άλλο; Μαντεύω, μάλλον θέλατε να πείτε, «δεν είμαστε πολύ φίλοι, όσο πατάει η γάτα»… Καλά, καλά, καταλάβαμε.

Ο κατηχητής της Στρατιάς των Ανύπαρκτων

Η Στρατιά των Ανύπαρκτων, για όσους άνοιξαν τώρα τα ραδιόφωνά τους, απαρτίζεται από όλους εκείνους που γεννήθηκαν όχι από μάνα και πατέρα, όχι από τη φαντασία συγγραφέα, έστω, αλλά από την επιπολαιότητα του μεταφραστή (ή του διορθωτή ή του επιμελητή). Τους φαντάζομαι να προχωρούν στο σούρουπο, σ’ ένα δρόμο χωρίς τέρμα, σαν την άδικη κατάρα, αιώνια, μέχρι κάποιος να τους διορθώσει και να τους ξαναστείλει πίσω στην ανυπαρξία όπου ανήκουν.

Για τα προηγούμενα κατορθώματα της Στρατιάς, διαβάστε το παλιό μου σημείωμα για τον Πράβο Γιάζντι που έχει και τους απαραίτητους συνδέσμους σε άρθρα του ιστοτόπου μου. Πρόσφατα, κρίνοντας μια κάκιστη νέα μετάφραση του Μαγιακόφσκι, αναφέρθηκα στον γενναίο (αλλ’ ανύπαρκτο) Ρεβινστίκντ, προστάτη των διωκομένων. Τόσον καιρό, η Στρατιά είχε επίλεκτα στελέχη, πολιτικούς, στρατιωτικούς, ακόμη και προστάτη άγιο (τον Άγιο Γκράαλ, βεβαίως) αλλά δεν είχε έναν κατηχητή, κάποιον να κηρύξει τον λόγο του Κυρίου, να γράψει έστω την εκκλησιαστική ιστορία της Νομανσλάνδης. Το κενό αυτό ευτυχώς καλύφθηκε.