Οι γκαζές της γκαζόζας γκαζώνουν αγκαζέ στο γκαζόν

Το σημερινό άρθρο το ζητήσατε εσείς. Το περασμένο Σάββατο είχαμε τα Μεζεδάκια της γκαζόζας, με αφορμή τη διάσημη πια ατάκα του βουλευτή Αριστείδη Φωκά, που, όπως δικαιολογήθηκε, έχασε την ονομαστική ψηφοφορία επειδή είχε πιει μια γκαζόζα και αισθάνθηκε την ανάγκη να πάει εκεί που και οι βουλευτές πηγαίνουν μόνοι τους. Στα σχόλια εκείνου του άρθρου αρκετοί γκαζοζολογήσατε και ζητήσατε «μετ’ επιτάσεως» που λέει και το κλισέ να αφιερωθεί άρθρο στη γκαζόζα.

Αμ’ έπος αμ’ έργον λοιπόν.

Το άρθρο περιέχει τοποθέτηση προϊόντος, επειδή μου χρειαζόταν μια εικόνα και δεν έβρισκα καμία χωρίς μάρκα επάνω.

Η γκαζόζα, σύμφωνα με το ΛΚΝ, είναι «εμφιαλωμένο αεριούχο αναψυκτικό». Νομίζω πως ο ορισμός πάσχει, αν δεχτούμε ότι η γκαζόζα πρέπει να έχει γεύση λεμονιού (όχι να περιέχει λεμόνι). Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας προσδιορίζει «που περιέχει κιτρικό οξύ».

Πράγματι, η γκαζόζα της εικόνας έχει τα εξής συστατικά: Νερό, Ζάχαρη, Διοξείδιο Άνθρακα, Μέσο Οξίνισης: Κιτρικό Οξύ, Αντιοξειδωτικό: Ασκορβικό Οξύ, Συντηρητικό: Σορβικό Κάλιο, Ρυθμιστής Οξύτητας: Κιτρικό Νάτριο, Φυσικές Αρωματικές Ύλες, ενώ η λεμονάδα περιέχει και χυμό λεμονιού.

Μ’ άλλα λόγια, η γκαζόζα δεν είναι λεμονάδα.

Η γκαζόζα είναι λαϊκό αναψυκτικό. Όπως είχα γράψει στο προηγούμενο άρθρο, σε μια παλιά ερωτική ταινία (σοφτ) που είχε γυρίσει προδικτατορικά, ο Κώστας Γκουσγκούνης αποδίδει την επιτυχία του στις γυναικες στο γεγονός ότι είναι χουβαρντάς. Και αμέσως μετά εμφανίζεται να πηγαίνει με μια κοπέλα στο ζαχαροπλαστείο και να τη ρωτάει «Να σε κεράσω μια γκαζόζα;». Ο Φρέντι Γερμανός είχε ειρωνευτεί την τόση γαλαντομία (στο «Γράψτο όπως το λέω»).

Ο Μπαμπινιώτης, αλλά και το Χρηστικό Λεξικό, υποστηρίζουν ότι η γκαζόζα ετυμολογείται από το ιταλικό gassosa, θηλυκό του gassoso, αεριώδης ή αεριούχος. H θεωρία αυτή προσκρούει στο ότι στα ιταλικά λέγεται gazzosa, που προφέρεται γκατσόζα.

Νομίζω πως δίκιο έχει το ΛΚΝ, που θεωρεί ότι τη γκαζόζα την πήραμε από το τουρκικό gazoz, το οποίο βέβαια έχει μάλλον γαλλική αρχή (από το eau gazeuse).

Tο απόκομμα που βλέπετε αριστερά, από εφημερίδα του 1901, που μιλάει για «φιάλες γκαζόζ» μάλλον δικαιώνει οριστικά το ΛΚΝ.

Δεν ξέρω αν θα το περιμένατε, όμως βρίσκω τη γκαζόζα 16 φορές σε ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, που του αρέσει να τη χρησιμοποιεί σε εικόνες με λαϊκούς ανθρώπους, π.χ. Στο καφενείο η γκουβερνάντα πίνει τη γκαζόζα της, το μωρό είναι ήσυχο μέσα στο καροτσάκι του. Υπάρχει μια φορά και στον Σεφέρη, στο Γράμμα του Μαθιού Πασκάλη: Κάνει ζέστη βαθιά ώς τη νύχτα, τ’ άστρα πετάνε σκνίπες, πίνω άγουρες γκαζόζες και διψώ.

Ωστόσο, δεν ετυμολογήσαμε τη γκαζόζα ως το τέλος, κι επειδή θα αναφερθούμε και σε άλλες λέξεις της ίδιας ετυμολογικής οικογένειας χρήσιμο είναι να το κάνουμε τώρα.

Στην αρχή της γκαζόζας, το βλέπουμε καθαρά, είναι το gaz, γκάζι. Στην αρχή αρχή όμως είναι… το Χάος.

Όπως γράφω σ’ ενα παλιό μου άρθρο:

Πατέρας της λέξης γκάζι είναι ο φλαμανδός γιατρός Γιαν βαν Χέλμοντ (1570-1644), που πιο σωστά θα τον λέγαμε ιατροχημικό και έκανε σπουδαιότατες παρατηρήσεις για τα αέρια και τους ατμούς. Ο βαν Χέλμοντ ήταν μπροστά από την εποχή του: πνεύμα ανήσυχο, πέρασε πολλά χρόνια στις φυλακές της Ιεράς Εξέτασης. Σε ένα έργο του που δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του, γράφει για ένα αέριο που έβγαινε από την καύση των ξύλων (το διοξείδιο του άνθρακα, που φυσικά δεν το ονόμαζε έτσι): «Αυτό το πνεύμα, το μέχρι στιγμής άγνωστο, το ονομάζω με ένα νέο όνομα, Gas. Ελλείψει άλλου ονόματος, αυτή την αναθυμίαση την ονόμασα Gas, που δεν διαφέρει και πολύ από το χάος των αρχαίων». Να θυμίσουμε ότι ήταν Φλαμανδός, οπότε το G το αρχικό το πρόφερνε χ. Πράγματι, δεν διέφερε και πολύ.

Το κείμενο του βαν Χέλμοντ ήταν γραμμένο στα λατινικά (Hunc spiritum, incognitum hactenus, novo nomine gas voco… in nominis egestate, halitum illud gas vocavi, non longe a chao veterum και αν κανείς λατινιστής βρει κανένα λάθος στη μετάφραση που έδωσα πιο πάνω, παρακαλείται να το επισημάνει). Όμως η λέξη gas περνάει σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, κι έτσι ονομάζεται το αέριο γενικώς και ειδικότερα τον 19ο αιώνα το αέριο μίγμα με το οποίο ανάβει ο δημοτικός φωτισμός σε όλες τις πόλεις, κι έτσι από το γαλλικό gaz, είπαμε κι εμείς γκάζι το φωταέριο, αλλά και τη γειτονιά της Αθήνας που σφύζει από ζωή τα βράδια, γκάζι και τον μηχανισμό που ρυθμίζει την ταχύτητα του αυτοκινήτου και κατ’ επέκταση γκάζια τη μεγάλη ταχύτητα. Παιδιά του Χάους, είναι κι αυτά, από μια άποψη.

Από το χάος λοιπόν και το γκάζι έχουμε επίσης τις γκαζόλαμπες και το πετρογκάζ, το γκαζάκι, εννοώ το καμινέτο, αλλά και το γκαζάδικο, τη γκαζιέρα και το κατοχικό γκαζοζέν (από το γαλλ. gazogène) το λεωφορείο που λειτουργούσε με αέριο -πώς ακριβώς δεν ξέρω, ούτε αν έχουμε την ίδια γενική αρχή όπως στα σημερινά ταξιά που κινούνται με υγραέριο.

Το γκάζι του αυτοκινήτου βέβαια έχει και δική του οικογένεια παραγώγων, τη γκαζιά, το ρήμα «γκαζώνω» που το βάλαμε και στον τίτλο, καθώς και τον γκαζοφονιά, τον οδηγό που τρέχει πολύ. Και βέβαια το ‘γκαζώνω’, πέρα από την αρχική σημασία, «πατάω το γκάζι, τρέχω γρήγορα», έχει πάρει μεταφορικές αργκοτικές σημασίες, όπως στον στρατό όπου γκαζώνω κάποιον δηλ. τον ζορίζω με υπηρεσίες, κοινώς «τον τρέχω».

Όσο για τις γκαζές, τις μπίλιες δηλαδή, που τις λέμε και γκαζάκια χωρίς να εννοούμε το καμινέτο, αυτές πιθανώς να προέρχονται από τη μπίλια που είχαν ορισμένα μπουκάλια γκαζόζας στο κάτω μέρος του πώματος. Όπως είχαν γράψει στο προηγούμενο άρθρο δυο φίλοι κρητικοί (στην Κρήτη λένε ή λέγανε γαζόζα): Τη γ(κ)αζόζα σε επιστρεφόμενο (επαναχρησιμοποιούμενο) μπουκάλι τη θυμάμαι να κυκλοφορεί και μέχρι αρχές της δεκαετίας του 60 στην Κρήτη, ειδικά στα χωριά. Και ήταν βέβαια το γ(κ)αζομπούκαλο αυτό με την ιδιότυπη κωνοειδή μπίλια από πάνω, που έκλεινε αεροστεγώς το στόμιο με ένα ελαστικό δακτύλιο (φλάντζα).

Το ΛΚΝ υποθέτει ότι από τη γκαζόζα ονομάστηκε γκαζοζιά η μπίλια αυτή και στη συνέχεια με απλολογία ίσως έγινε γκαζιά, γκαζά. Η εξήγηση αυτή φαίνεται πιθανή, αν και έχω μια επιφύλαξη. Από την άλλη, το Ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη έχει μια άλλη εξήγηση, ότι αρχικός τύπος είναι το γκαζάκι, που είναι δάνειο από το τουρκικό kesek «βώλος, μπίλια», και το δάνειο γκαζάκ θα θεωρήθηκε υποκοριστικό. Αυτό με πείθει πολύ λιγότερο. Η επιφύλαξή μου για την (λογικότερη) εξήγηση του ΛΚΝ είναι ότι προϋποθέτει μετάβαση από το μερικό (κάποιες μπίλιες που προέρχονταν από μπουκάλια γκαζόζας) στο γενικό.

Οπότε, ως τώρα ετυμολογήσαμε τις τρεις από τις πέντε λέξεις του τίτλου. Η τέταρτη λέξη, το αγκαζέ, έχει επίσης τους φθόγγους «γκαζ-» αλλά δεν έχει καμιά ετυμολογική σχέση με το γκάζι -είναι από το γαλλικό engagé, που θα πει «δεσμευμένος, κλεισμένος» και ανάγεται στο gage (ενέχυρο), λατινικής αρχής. Τη σημασία αυτή τη βλέπουμε ζωντανή σε εκφράσεις όπως «το ταξί είναι αγκαζέ» ή «το θέατρο είναι αγκαζέ για όλη τη σεζόν». Στα γαλλικά, ο στρατευμένος καλλιτέχνης λέγεται artiste engagé.

Αλλά και το γκαζόν είναι επίσης ετυμολογικά άσχετο, καθώς προέρχεται από το γαλλικό gazon, φρανκονικής αρχής. Κι αυτό το βάλαμε για να πληθύνει η παρήχηση του γκαζ-. Θα μπορούσαμε να βάλουμε και τον γκαζμά!

Ίσως δούμε τη γκαζόζα στις Λέξεις του 2019 αν και δεν είναι σίγουρο -βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή του χρόνου και η επικαιρότητα γρήγορα αλλάζει. Αλλά μπορεί και να καθιερωθεί στην παραπολιτική αργκό -ίδωμεν.