Οι βομβαρδισμοί και το ηθικό (Rutger Bregman)

Θα παρουσιάσω σήμερα τον Πρόλογο από το βιβλίο «Ανθρωπότητα» του Ολλανδού ιστορικού Ρούτγκερ Μπρέγκμαν (ή όπως αλλιώς προφέρεται), που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος σε μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου. 

Ναι, δεν  είναι λογοτέχνημα, όπως έχουμε καθιερώσει τις Κυριακές, είναι όμως ανάγνωσμα -και είναι και επίκαιρο καθώς συνεχίζονται οι βομβαρδισμοί στη  Γάζα. Είχα σκεφτεί να  το παρουσιάσω ήδη πέρυσι, με αφορμή άλλους βομβαρδισμούς τότε, ρωσικούς στην Ουκρανία, αλλά κάτι έτυχε και το ανάβαλα. 

Η Ανθρωπότητα είναι ένα εκτενές δοκίμιο που ξεκινάει από την  αφετηριακή θέση πως ο άνθρωπος δεν είναι εγωιστής και ιδιοτελής,  αλλά καλός. Ο  πρόλογος του βιβλίου, που θα τον παραθέσω στη συνέχεια, εξετάζει ειδικότερα το αν οι ισοπεδωτικοί, φονικοί  βομβαρδισμοί καταφέρνουν  να καταρρακώσουν την ψυχολογική κατάσταση  του άμαχου πληθυσμού -με παραδείγματα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Μεταφέρω το κείμενο,  με εξαίρεση  τις υποσημειώσεις,  που είναι στο τέλος του βιβλίου κι έτσι  δεν  βολεύουν.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Βρετανική Στρατιωτική Διοίκηση βρισκόταν αντιμέτωπη με μια υπαρξιακή απειλή. Το Λονδίνο διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο. Η πόλη, σύμφωνα με τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, αποτελούσε «τον μεγα­λύτερο στόχο στον κόσμο, μια τεράστια παχιά αγελάδα, μια παχιά πολύτιμη αγε­λάδα, δεμένη ώστε να τραβά τα αρπακτικά θηρία».

Το αρπακτικό θηρίο φυσικά ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ και η πολεμική του μηχανή. Αν ο βρετανικός πληθυσμός έχανε το ηθικό του υπό τον τρόμο των βομ­βαρδιστικών, αυτό θα σήμαινε το τέλος του έθνους. «Η κυκλοφορία θα πάψει, οι άστεγοι θα ουρλιάζουν ζητώντας βοήθεια, στην πόλη θα επικρατεί πανδαιμόνιο», φοβόταν ένας Βρετανός στρατηγός. Εκατομμύρια πολίτες δεν θα άντεχαν την πίεση κι ο στρατός δεν θα μπορούσε καν να πολεμήσει, απασχολημένος καθώς θα ήταν με τις υστερικές μάζες. Ο Τσώρτσιλ πρόβλεψε ότι τουλάχιστον 3 με 4.000.000 Λονδρέζοι θα τρέπονταν σε φυγή από την πόλη.

Όποιος ήθελε να διαβάσει για όλα τα κακά που θα ξεσπούσαν, δεν χρειαζό­ταν παρά ένα βιβλίο όλο κι όλο, την Ψυχολογία των μαζών (Μίνωας, 2018), ενός από τους πλέον επιδραστικούς λογίους της εποχής του, του Γάλλου Γκιστάβ Λε Μπον. Ο Χίτλερ διάβασε το βιβλίο από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα. Το ίδιο έκαναν κι ο Μουσολίνι, ο Στάλιν, ο Τσώρτσιλ και ο Ρούζβελτ.

Το βιβλίο του Λε Μπον περιγράφει λεπτομερώς πώς αντιδρούν οι άνθρωποι σε μια κρίση. Σχεδόν αυτόματα, γράφει, «ο άνθρωπος κατεβαίνει πολλές βαθμίδες στην κλίμακα του πολιτισμού». Πανικός και βία ξεσπούν, κι εμείς οι άνθρω­ποι αποκαλύπτουμε την αληθινή μας φύση.

Στις 19 Οκτωβρίου του 1939, ο Χίτλερ ενημέρωσε τους στρατηγούς του σχετικά με το γερμανικό σχέδιο επίθεσης. «Η αδυσώπητη χρησιμοποίηση της Λουφτβάφε, που θα πλήξει την καρδιά της βρετανικής θέλησης για αντίσταση», είπε, «μπορεί να ακολουθήσει, και θα ακολουθήσει, την κατάλληλη στιγμή».

Στη Βρετανία, οι πάντες ένιωθαν τη στιγμή να πλησιάζει. Ένα σχέδιο που προτάθηκε την τελευταία στιγμή, για διάνοιξη ενός δικτύου υπόγειων καταφυγίων στο Λονδίνο, απορρίφθηκε καθώς υπήρχε η ανησυχία ότι ο πληθυσμός, έχοντας παραλύσει από φόβο, δεν θα έβγαινε ξανά στην επιφάνεια. Την ύστατη ώρα, με­ρικά ψυχιατρικά νοσοκομεία εκστρατείας στήθηκαν έξω από την πόλη για να φροντίσουν το πρώτο κύμα των θυμάτων.

Και κατόπιν άρχισε.

Στις 7 Σεπτεμβρίου του 1940, 348 γερμανικά βομβαρδιστικά διέσχισαν τη Μάγχη. Η καλοκαιρία είχε βγάλει πολλούς Λονδρέζους από το σπίτι τους, έτσι, όταν ήχησαν οι σειρήνες στις 4:43 μ.μ., όλα τα μάτια στράφηκαν προς τον ουρανό.

Εκείνη η σεπτεμβριάτικη μέρα θα έμενε στην ιστορία ως Μαύρο Σάββατο, κι ό,τι ακολούθησε ως «Blitz» . Τους επόμενους εννέα μήνες, περισσότερες από 80.000 βόμβες θα έπεφταν μόνο στο Λονδίνο. Ολόκληρες γειτονιές αφανίστηκαν.

1.000.000 κτίρια στην πρωτεύουσα έπαθαν ζημιές ή καταστράφηκαν, και περισ­σότεροι από 40.000 άνθρωποι στο Ηνωμένο Βασίλειο έχασαν τη ζωή τους.

Πώς αντέδρασαν λοιπόν οι Βρετανοί; Τι συνέβη όταν η χώρα βομβαρδιζόταν για μήνες ολόκληρους στη σειρά; Έπαθαν οι άνθρωποι υστερία; Συμπεριφέρθηκαν σαν ζώα;

Βιβλία για το αλλόκοτο τούτο καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν για πολύ κόσμο οι διακοπές ειδικά φέτος έχουν σημαδευτεί από τη σφραγίδα της πανδημίας, που προσπαθούμε να μην τη σκεφτόμαστε για να πιστέψουμε πως πέρασε.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και πέρυσι, το 2019.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Η φετινή βιβλιοπαραγωγή σημαδεύτηκε βέβαια από την πανδημία και την καραντίνα. Παρόλο που ο περιορισμός μπορεί να ευνόησε το διάβασμα, το γεγονός ότι τα βιβλιοπωλεία έμειναν κλειστά επί δίμηνο είχε βαριές επιπτώσεις στις πωλήσεις, που δεν αναπληρώθηκαν από τις ηλεπωλήσεις, ενώ εντάθηκε περαιτέρω η συγκέντρωση των πελατών σε λίγα μεγάλα βιβλιοπωλεία. Επίσης, οι περισσότεροι εκδότες ανέστειλαν την εκδοτική τους δραστηριότητα κατά το δίμηνο της καραντίνας.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας το φετινό μου βιβλίο -περυσινό δηλαδή, αλλά βγήκε Δεκέμβριο, οπότε λογαριάζεται φετινό. Πρόκειται για τον τρίτο τόμο χρονογραφημάτων του Βάρναλη, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο, με τον τίτλο Συμποσιακά, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια. Θα βρείτε εκεί 154 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ, από τις παρέες και από τη συλλογική ευωχία.