Η μέρα με τα δεκαπεντάρια

Σήμερα ο μήνας έχει δεκαπέντε, έχουμε δηλαδή 15 Οκτωβρίου του 2015, ή αλλιώς 15/10/15, μια μέρα με δύο δεκαπεντάρια. Κανονικά, το σημερινό άρθρο έπρεπε να μπει στις 15 Μαΐου, 15/5/15, αλλά το αμέλησα τότε -ένα μυαλό, κι αυτό ρωμέικο, κι έτσι παραλίγο να σπάσω μια μικροπαράδοση του ιστολογίου.

Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι πρόπερσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και πέρυσι το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Οπότε, προκειμένου να σπάσει η παράδοση, ας δεχτούμε ότι η 15/10/15 είναι καλό υποκατάστατο της 15/5/15, και ελπίζω του χρόνου να θυμηθώ να βάλω το αντίστοιχο άρθρο στις 16 Ιουνίου και όχι αργότερα.

Ο αριθμός 15 δεν έχει φοβερό ενδιαφέρον από αριθμολογική άποψη, εννοώ ότι δεν είναι πρώτος αριθμός ή τετράγωνο άλλου αριθμού, είναι πάντως ημιπρώτος (αφού είναι γινόμενο δύο πρώτων αριθμών, του 5 επί 3). Ωστόσο, επειδή είναι στρογγυλός αριθμός, τρεις πεντάδες ή πέντε τριάδες, εμφανίζεται πολύ συχνά στην καθημερινότητά μας αφού βρίσκεται, θα έλεγε κανείς, στο σταυροδρόμι δυο μεγάλων αριθμητικών συστημάτων, του δεκαδικού και του εξηκονταδικού.

Καταρχάς, αφού ο μήνας έχει συμβατικά τριάντα μέρες, οι δεκαπέντε μέρες είναι το μισό του μήνα, κι έτσι μιλάμε για δεκαπενθήμερο: πολλοί μισθωτοί πληρώνονται (ή πληρώνονταν, όταν ίσχυε ακόμα αυτό το έθιμο) κάθε δεκαπενθήμερο, ενώ και αρκετές συμβάσεις (εργασίας, μισθωτήριες κτλ.) συμβαίνει να αρχίζουν στις 15 του μηνός. Λέμε δεκαπενθήμερο και όχι δεκαπενταήμερο αφενός για να μη μας πούνε καταστροφείς της γλώσσας, και αφετέρου σε ανάμνηση της δάσυνσης: αφού η ημέρα έπαιρνε δασεία, και το δασύ πνεύμα προφερόταν στα αρχαία ελληνικά, στη σύνθετη λέξη πεντήμερον το ταυ+δασεία τρέπεται σε θήτα. Βέβαια, επειδή εδώ και καμιά εικοσαριά αιώνες έχουμε σταματήσει να δασύνουμε οι μαθητές πηγαίνουν πενταήμερες εκδρομές, αλλά το δεκαπενθήμερο αντέχει ακόμα (Η λέξη «δεκαπενθήμερο» δεν είναι αρχαία, οι αρχαίοι έλεγαν πεντεκαιδεχήμερος). Το δεκαπενθήμερο ισούται χοντρικά με δυο εβδομάδες, από τις τέσσερις που (χοντρικά, πάντοτε) έχει ο μήνας (στα αγγλικά το δεκαπενθήμερο είναι fortnight, που ετυμολογείται από το μεσοαγγλικό fourteniht, δεκατέσσερις νύχτες).

Έπειτα, επειδή η ώρα έχει εξήντα λεπτά, το τέταρτο της ώρας έχει 15 λεπτά κι αυτή είναι η δεύτερη σπουδαία εμφάνιση του αριθμού αυτού στην καθημερινή μας ζωή. Κρυφή εμφάνιση βέβαια, διότι λέμε πάντοτε «τέταρτο» και «τρεις και τέταρτο» ή «δέκα παρά τέταρτο» και σχεδόν ποτέ «δεκαπεντάλεπτο» (ενώ λέμε δεκάλεπτο και εικοσάλεπτο). Το τέταρτο μας δίνει και το ακαδημαϊκό τέταρτο, το συμβατικά αποδεκτό όριο για την καθυστερημένη προσέλευση (σε ορισμένες εκδηλώσεις βέβαια φτάνει τα τρία τέταρτα), καθώς και το «τεταρτάκι», όταν διαβεβαιώνουμε ότι «θα ξαπλώσω για ένα τεταρτάκι» τα καλοκαιρινά μεσημέρια ή «θα πεταχτώ για ένα τεταρτάκι» κάπου (σ’ αυτές τις περιπτώσεις το τεταρτάκι φτάνει άνετα το δίωρο).  Έχω παρατηρήσει ότι οι αγγλοσάξονες λένε λιγότερο από εμάς το quarter και προτιμούν το fifteen minutes -ίσως τώρα που μπαίνουμε σε μια κουλτούρα ψηφιακή και εξασθενεί η εικόνα των αναλογικών ρολογιών με δίσκο, όπου το τέταρτο παρασταινόταν ολοκάθαρα, να εξασθενίσει και σε μας η χρήση της λέξης. Δεν ξέρω αν οι νέοι, που λένε «θα έρθω σε πέντε» το έχουν επεκτείνει και «σε δεκαπέντε».

Τρίτη σημαντική παρουσία του αριθμού δεκαπέντε στη ζωή μας είναι θαρρώ ο δεκαπεντασύλλαβος, ο εθνικός στίχος των Νεοελλήνων, ήδη από την εποχή των βυζαντινών ποιημάτων που ήταν σε «πολιτικό» στίχο (δηλαδή ιαμβικό ανομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο), π.χ. «Διήγησις παιδιόφραστος περί των τετραπόδων» (έτσι αρχίζει η «Παιδιόφραστος διήγησις» που τόσο ωραία τη μεταφράσανε στα αγγλικά και την εκδώσανε οι φίλοι μας Γιώργος Μπαλόγλου και Νίκος Νικολάου) ή «Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τονε τρομάσσει» στα ακριτικά, ή «Ανάθεμαν τα γράμματα, Χριστέ, και οπού τα θέλει» του Πτωχοπρόδρομου, το «με το σπαθίν του κέρδισε τον τόπον οπού εκράτει» στο Χρονικόν του Μορέως, το «Όταν κερδαίνει ο ζαριστής, στον άμμον τα σκορπίζει» του Στέφανου Σαχλίκη, που έγραψε και τους πρώτους δεκαπεντασύλλαβους με ομοιοκαταληξία, για να πάμε στα δημοτικά τραγούδια («σαρανταπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες») ή στον Σολωμό («λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει») ίσαμε τον Μάρκο Βαμβακάρη («Ώρες με θρέφει ο λουλάς κι ώρες αδυνατάω») και τον Τσιτσάνη («Συννεφιασμένη Κυριακή μοιάζεις με την καρδιά μου») ο δεκαπεντασύλλαβος είναι η φυσική ανάσα του νεοέλληνα.

Τέταρτη μεγάλη παρουσία του δεκαπέντε στη ζωή μας πρέπει να είναι ο Δεκαπενταύγουστος, το καλοκαιρινό Πάσχα με τα τόσα πανηγύρια. Και βέβαια, έχουμε τα 15 χρόνια, μια δύσκολη ηλικία, όπως δύσκολες είναι όλες της εφηβείας (και γενικά -τα πρώτα 100 είναι δύσκολα).

Αλλά έχω γράψει τοσα και τόσα και συνειδητοποιώ πως δεν έχω ετυμολογήσει τη λέξη -χαρά στο πράμα, θα πείτε, το δεκαπέντε είναι από το δέκα και το πέντε, κι ένα μικρό παιδί το βλέπει. Δεν είναι όμως τόσο απλό, διότι οι αρχαίοι δεν έλεγαν τόσο πολύ και από νωρίς το «δεκαπέντε», έλεγαν «πεντεκαίδεκα», αλλά το δεκαπέντε εδραιώνεται στην ελληνιστική περίοδο -θαρρώ πρώτη καταγραμμένη εμφάνιση είναι στον Ξενοφώντα. Στα λατινικά είναι quindecim (5-10), απ’ όπου το γαλλικό quinze ή το ιταλικό quindici, ενώ στις σαξονικές γλώσσες πάλι ισχύει το 5-10, π.χ. fifteen, fünfzehn. Το μοτίβο με το πέντε πρώτο ισχύει και στις σλάβικες γλώσσες, αλλά στα τούρκικα έχουμε το 10-5 (onbeş, όπου on το δέκα και μπες το πέντε).

Στο ελληνικό σύστημα το 15 είναι ΙΕ’, ενώ στο ρωμαϊκό είναι XV -αλλά αυτά τα ξέρουμε. Τους αριθμούς αυτούς τους χρησιμοποιούμε πλέον κυρίως για αιώνες και για εστεμμένους. Βέβαια, να φτάσει κανείς δέκατος πέμπτος εστεμμένος με το ίδιο όνομα δεν είναι εύκολο, αλλά οι Λουδοβίκοι της Γαλλίας το καταφέρανε, και ο Λουί Κενζ, ο Λουδοβίκος ο 15ος, χώρια που βασίλεψε πάνω από 50 χρόνια (βέβαια, ανέβηκε στον θρόνο μωρό παιδί) έδωσε και το όνομά του στο ομώνυμο στιλ επίπλων (και γενικά των τεχνών) της εποχής του.

Παρά την τόσο σημαντική παρουσία του στην καθημερινή ζωή στις πόλεις, το 15 απουσιάζει από τη φρασεολογία μας (ενώ, ας πούμε, με το δεκατέσσερα έχουμε κάμποσες φράσεις και παροιμίες). Οπότε, θα δανειστούμε μιαν έκφραση από την αγγλική φρασεολογία, που ακούγεται πολύ στον καιρό μας -εννοώ τη φράση του Άντι Γουόρχολ, ότι στο μέλλον ο καθένας θα είναι διάσημος για 15 λεπτά της ώρας (In the future everyone will be world-famous for 15 minutes –τι λέγαμε για τους αγγλοσάξονες ότι προτιμούν τα 15 λεπτά από το ένα τέταρτο; ) που την έγραψε το 1968 σε έναν κατάλογο έργων του και που έχει γίνει διάσημη και με αστείες παραλλαγές (π.χ. 15 megabytes of fame ή fifteen minutes of shame αντί για fame). Οι Γάλλοι, πάλι, χρησιμοποιούν το quart d’heure κι έτσι λένε passer un mauvais quart d’heure (περνάω ένα απαίσιο τέταρτο της ώρας) για μια δυσάρεστη (αλλά σύντομη) εμπειρία.

Ο αριθμός 15 στο περιοδικό σύστημα αντιστοιχεί στον Φωσφόρο. Δεκαπέντε παίχτες έχει μια ομάδα του ράγκμπι (καθώς και σε άλλα κέλτικα σπορ). Νομίζω ότι δύσκολα θα βρούμε περισσότερους παίχτες σε κάποιο διαδεδομένο ομαδικό άθλημα. Τέλος, δεκαπέντε μέλη έχει το μαθητικό συμβούλιο στα γυμνάσια και τα λύκεια -και επειδή ο σημερινός πρωθυπουργός, ο Αλέξης Τσίπρας, συμμετείχε στις μαθητικές κινητοποιήσεις της εποχής του ως πρόεδρος του δεκαπενταμελούς συμβουλίου του σχολείου του (το Πολυκλαδικό των Αμπελοκήπων, θαρρώ), ο προκάτοχός του συχνά τον κατηγορούσε ότι και ως αρχηγός της αντιπολίτευσης συμπεριφερόταν σαν πρόεδρος δεκαπενταμελούς -μια μομφή που δεν φαίνεται να έπεισε.

Πάμε στις τέχνες. Θα μου πείτε για τους 15 Εσπερινούς του Μάνου Χατζιδάκι, που είναι βέβαια τίτλος δίσκου και όχι μεμονωμένου τραγουδιού. Από τραγούδια, έχουμε το «Κάθα δεκαπέντε», νησιώτικο, με τις θαυμάσιες κομμένες ρίμες,

αλλά και τους Δεκαπέντε του Σαββόπουλου, γραμμένο για τους κρατούμενους που αμνηστεύθηκαν το 1964 (όπως ο Αντώνης Αμπατιέλος) αλλά που ήταν πολύ περισσότεροι από 15 -αν ξέρει κανείς για ποιο λόγο ονομάστηκε έτσι το τραγούδι, ας μας πει.

Ταινίες θα υπάρχουν κάμποσες με το δεκαπέντε (ή μάλλον το fifteen) στον τίτλο τους, αλλά δεν μου έρχεται καμία πολύ γνωστή στο μυαλό. Όσο για βιβλία, θα αναφέρω τον Δεκαπενταετή πλοίαρχο, του Ιουλίου Βερν.

Να τελειώσω με τον Ιούλιο Βερν -αν και είμαι βέβαιος ότι παρέλειψα πολλά. Συμπληρώστε λοιπόν εσείς τον αστερισμό του Δεκαπέντε!