Οι πετσέτες του κ. Πεσμαζόγλου

Θα ρωτήσετε ποιον κύριο Πεσμαζόγλου εννοώ, διότι υπήρξαν και υπάρχουν πολλοί και πολύ γνωστοί με το επώνυμο αυτό (ή το δίδυμό του, Πεσματζόγλου), άλλοι βουλευτές και υπουργοί, άλλοι συγγραφείς, άλλοι διάσημοι για άλλους λόγους, από τον Γιάγκο Πεσμαζόγλου του ΚΟΔΗΣΟ, που ήταν και ευρωβουλευτής και συνήθιζε να αγορεύει σε ξένη γλώσσα, τον πατέρα του τον Στέφανο Πεσμαζόγλου, διευθυντή της παλιάς Πρωίας (εκεί που δημοσίευε χρονογράφημα ο Βάρναλης), τον γιο του Γιάγκου, τον συγγραφέα Βασίλη Πεσμαζόγλου που έχει γράψει και το Τυφλό σύστημα που μου άρεσε, έως τον Τζώνη Πεσμαζόγλου τον ραλίστα και κυρίως τον φίλο μου τον Στέλιο που κάναμε μαζί φαντάροι και που όποτε περνάω από τη Θεσσαλονίκη βλεπόμαστε και θυμόμαστε τα παλιά.

Η οικογένεια Πεσμαζόγλου έχει και δικό της λήμμα στη Βικιπαίδεια, άλλωστε. Στο λήμμα αυτό αναφέρεται ότι ο γενάρχης της οικογένειας ήταν ο Γεώργιος Πεσμάς, ο οποίος ήταν εξ απορρήτων σύμβουλος του σουλτάνου Αχμέτ Β’ (1691-1695) αλλά αποκεφαλίστηκε από τον επόμενο σουλτάνο, Μουσταφά Β’, κάτι που έγινε περί το 1700. Τα παιδιά του Πεσμά πήραν το επώνυμο Πεσμαζόγλου, λέει το άρθρο.

Η γενεαλογία της οικογένειας όπως εκτίθεται στο άρθρο μπορεί να είναι αληθινή, αλλά όχι σε όλα της τα σημεία. Διότι, ο γιος του Πεσμά, που θανατώθηκε το 1700, ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, αναγκαστικά θα γεννήθηκε το πολύ το 1700, άντε 1701 αν ήταν κοιλάρφανος. Αλλά κάποιος που γεννήθηκε το 1700 δεν μπορεί να έχει εγγονό γεννημένο το 1859, όπως ισχυρίζεται το άρθρο της Βικιπαίδειας, μιας και ο πρώτος Πεσμαζόγλου που έχει χρονολογία γέννησης είναι ο οικονομολόγος Αλέξανδρος Πεσμαζόγλου (1859-1939), γιος του μεγαλέμπορου Γεωργίου Πεσμαζόγλου και εγγονός του Ιωάννη Πεσμαζόγλου, του γιου τού Πεσμά που αποκεφαλίστηκε το 1700. Δεν βγαίνουν τα χρόνια. Κανονικά πρέπει να μεσολάβησαν τουλάχιστον καναδυό κρίκοι ακόμα στη γενεαλογική αλυσίδα.

Μια άλλη παρατήρηση στο άρθρο της Βικιπαίδειας είναι η ετυμολογία του επωνύμου. Τα επώνυμα, ως γνωστόν, συχνά είναι πολύ σκληρά καρύδια ως προς την ετυμολόγησή τους διότι μπορεί ένα επώνυμο να  έχει μεταβληθεί με όχι προφανείς τρόπους, που η οικογένεια τους ξέρει αλλά που δεν είναι εύκολο να τους ξέρει κάποιος εκτός της οικογενείας. Από την άλλη, οι οικογενειακές ιστορίες δεν είναι πάντα αξιόπιστες, διότι οι οικογένειες εξευγενίζουν συχνά (και διά της ετυμολογίας) τις απαρχές τους.

Με μια πρώτη ματιά, η ετυμολογία που προτείνεται στο άρθρο της Βικιπαίδειας, και που εικάζω ότι προέρχεται από επικοινωνία με την οικογένεια, φαίνεται ισχυρή -αν και έχει ένα αδύνατο σημείο, ότι δεν ξεκαθαρίζεται η ετυμολογία του επωνύμου Πεσμάς.

Θα τολμήσω όμως, πλάι στην εξήγηση αυτή, να παραθέσω μία διαφορετική, διότι έχω βρει δυο μαρτυρίες που υποδεικνύουν μιαν άλλη ετυμολογία για το όνομα Πεσματζόγλου και που η μία τουλάχιστον βασίζεται επίσης σε μέλος οικογένειας. Επίσης, αυτή η ετυμολογία θα μου δώσει την αφορμή να πω κάμποσα πράγματα για τις πετσέτες του κ. Πεσμαζόγλου.

Σε ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα του Σεφέρη, που το παρουσίασα εδώ πριν από μερικούς μήνες, ο ποιητής ανιχνεύει το γενεαλογικό του δέντρο και λέει για τον κλάδο της μητέρας του:

Από το μέρος τής μητέρας μου, ο παππούς μου ήταν ο Γεωργάκης Κυριάκου Τενεκίδης (ο Γιωργάκης ο Τενεκές)· καταγωγή του από τη Νάξο. Πέθανε το Μάη 1886. Έζησε κυρίως στα Βουρλά· εκεί και στη Σκάλα, όπου περνούσα μι­κρός τα καλοκαίρια, πολλοί τον θυμούνται να πηγαίνει καβα­λάρης. Ήταν πλούσιος κτηματίας και η Σκάλα ήταν σχε­δόν αποκλειστικό δημιούργημά του. Άλλωστε οι μόνοι που παραθέριζαν πάντα στη Σκάλα, σέ δικά τους σπίτια, ήταν τα πέντε επιζώντα από τα οχτώ παιδιά του. Ο Γεωργάκης παντρεύτηκε την Ευανθία Μιχαλάκη Πεστεμαντζόγλου. Η οικογένεια της καταγόταν από την Άγκυρα (έπειτα, στην Αθήνα, το όνομα έγινε Πεσμαζόγλου). Η γιαγιά Ευανθία (εμείς τα εγγόνια τη λέγαμε πάντα νενέ) είναι η μόνη πού γνώρισα από τούς προγόνους μου· πέθανε 29 Μαΐου 1909

Μας λέει λοιπόν ο Σεφέρης ότι η γιαγιά του η Ευανθία ήταν κόρη του Μιχαλάκη Πεστεμαντζόγλου από την Άγκυρα, και όταν αργότερα οι Πεστεμαντζόγλου εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα μετέτρεψαν το όνομά τους σε Πεσμαζόγλου.

Αυτή η συντόμεψη του επωνύμου είναι εύλογη, μια βολική απλολογία που το κάνει πιο μαντζόβολο και λιγότερο εξωτικό στο άκουσμα. Πάντως, αν γκουγκλίσετε θα βρείτε ότι υπάρχουν Ελληνίδες και Έλληνες σήμερα με το επώνυμο Πεστεμαντζόγλου ή Πεστεματζόγλου ή (κρατήστε το αυτό) Πεστεμαλτζόγλου.

Αλλά από πού ετυμολογείται ο Πεστεματζόγλου (και παραλλαγές); Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, στη μελέτη του για τα Οικογενειακά μας ονόματα, σημειώνει:

Πεστεμαλτζής – Πεσματζής – Πεσμαζόγλου, peştamalci, εκείνος που πουλεί πεσκίρια για το λουτρό (πεσταμάλια, peştamal) ή ο λουτράρης που τα φέρνει στον λουζόμενο για να τυλίξει τη μέση του.

Επομένως, στην αρχή του επωνύμου βρίσκεται το πεστεμάλι, η πετσέτα του χαμάμ, και ο πεστεμαλτζής/πεστεμαντζής, δηλ αυτός που πουλάει πεστεμάλια (ή που φέρνει τα πεστεμάλια στον λουτράρη). Σιγά το επάγγελμα, θα πείτε, αλλά σε μια εποχή που τα σπίτια δεν είχαν λουτρό, ούτε καν τα αρχοντικά, το χαμάμ έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή.

Λοιπόν, το πεστεμάλι ή ή πεστιμάλι ή πιστιμάλι ή πεσταμάλι είναι το περίζωμα, η πετσέτα που φοράνε στη μέση τους όσοι πηγαίνουν στο χαμάμ. Τα πεστεμάλια παλιά ήταν μετάξινα, τα νεότερα βαμβακερά. Μπορεί να ονομάζεται έτσι και η πλατιά ζώνη της βράκας.

Η λέξη φυσικά είναι δάνειο, από το τουρκικό peştamal (ή peştemal), το οποίο έχει εξαπλωθεί σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες. Η τουρκική λέξη είναι περσικής αρχής. Η επικρατέστερη ετυμολογία, για την οποία πάντως ο Νισανιάν έχει επιφύλαξη, είναι από το περσικό puşt, πίσω, δηλαδή «για να σκουπίζεσαι από πίσω» -από εκεί είναι και η γνωστή ελληνική λέξη, άραγε; Ο Μπαμπινιώτης παραπέμπει σε μιαν ομόγραφη με άλλη σημασία.

Η ελληνική λέξη πεστεμάλι (και παραλλαγές) υπάρχει σε όλα τα παλιότερα λεξικά, ξεκινώντας από τα Άτακτα του Κοραή (των τουρκοχυδαϊστί λεγομένων πεστεμαλίων, γράφει), μια και όπως είπαμε ήταν σημαντικό αντικείμενο της καθημερινότητας. Ο ορισμός του Δημητράκου έχει πλάκα: ώα λουτρίς. Μάλλον εύλογα, τα σημερινά λεξικά δεν έχουν το πεστεμάλι -που το έχω συμπεριλάβει στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται.

Τη λέξη τη βρίσκουμε σε βιβλία με περιγραφές του χαμάμ (π.χ. στη Λωξάντρα γίνεται αναφορά στους «μπόγους με τα ριγωτά πεστεμάλια», ενώ σε κάποιο θαλασσινό του αφήγημα ο Κόντογλου λέει για τους ιθαγενείς των νησιών του Ειρηνικού: Όλοι ήτανε γυμνοί, μ’ ένα πεστιμάλι μοναχά στή μέση.

Σε ένα νεότερο μυθιστόρημα, του Ισίδωρου Ζουργού, τη «Σκιά της πεταλούδας», βρίσκω μια ειδικότερη χρήση: δυο πιστιμάλλια για τα μωρά, εκείνες τις αγιασμένες πετσέτες από το Ιεροσόλυμα που τις είχαν μόνο για να σκουπίζουν τα σώματα των μωρών από το μύρο μετά τη βάφτιση. Ίσως η γραφή με δύο λάμδα να είναι παρετυμολογική συσχέτιση με τα μαλλιά.

Κάπου είχα σημειώσει το γράμμα ενός ερωτευμένου, που γράφει το 1910 από τη Νικομήδεια, στην καλή του στην Πόλη: Τουλάχιστον ας είχα τη δύναμιν να μεταμορφωνόμουν εις σάλι ή εις φούστα (πώς το λέτε εσείς; εμείς το λέμε πεστεμάλι), εις εκείνο το πανί που τυλίγονται οι γυναίκες όταν ξεγυμνωθούνε

Πεστεμάλια λέγονταν και τα γυναικεία. Βρίσκω μάλιστα πως, αν όχι τα πεστεμάλια, πάντως τα τουρκικά peştamal, που γράφονται και αγγλοπρεπέστερα peshtamal, έχουν γίνει της μόδας στις κοσμικές πλαζ, και αστέρες όπως η Τζένιφερ Άνιστον ή ο Ρόμπερτ ντε Νίρο χρησιμοποιούν πεστεμάλι στις πλαζ, ενώ άλλοι τα έχουν για τραπεζομάντιλα.

Να γυρίσουμε στην ετυμολογία του επωνύμου Πεσμαζόγλου.

Ο Τριανταφυλλίδης ολοφάνερα έδειξε μια βάσιμη ετυμολογία, από τα πεστεμάλια και τον πεστεμαλτζή. Μικρότερη σημασία έχει αν η διαδρομή ήταν Πεστεμαλτζής – Πεσματζής – Πεσματζόγλου, όπως υποθέτει ο Τριανταφυλλίδης ή Πεστεμαλτζόγλου/Πεστεμαντζόγλου – Πεσμαζόγλου, όπως μαρτυρά ο Σεφέρης. Η εκδοχή Σεφέρη μου φαίνεται ισχυρότερη διότι είναι στηριγμένη σε πραγματικό γεγονός αλλά και επειδή το επώνυμο Πεστεμαλτζόγλου επίσης επιβιώνει.

Αναιρεί αυτή η εξήγηση, των Σεφέρη-Τριανταφυλλίδη, την εξήγηση της Βικιπαίδειας; Όχι απαραίτητα. Η συγκεκριμένη μεγάλη οικογένεια των Πεσμαζόγλου θα μπορούσε να κατάγεται από τον αδικοθάνατο Γεώργιο Πεσμά, για τον οποίο πάντως κάπου θα πρέπει να υπάρχουν στοιχεία αν όντως υπήρξε, ενώ οι άλλοι Πεσματζόγλου να προέρχονται από έναν ή περισσότερους πεστεμαλτζήδες, πωλητές λουτροπετσετών, που έκαναν παιδιά Πεστεμαντζόγλου, τα οποία αργότερα θα συντομέψανε τα επώνυμά τους.

Ωστόσο, διαβάζω την ιστορία της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας, και βρίσκω ότι ένας από τους ιδρυτές της, το 1843, ήταν ο Γεώργιος Πεστεμαλτζόγλου και το βρίσκω πολύ πιθανό να είναι το ίδιο πρόσωπο με τον μεγαλέμπορο Γεώργιο Πεσμαζόγλου που, σύμφωνα με το άρθρο της Βικιπαίδειας, εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια όπου απέκτησε μεγάλη περιουσία και διακρίθηκε στην τοπική κοινωνία. Θα μπορούσε εκεί, λέω με το φτωχό μου το μυαλό, να συντόμεψε το όνομά του και ίσως αργότερα κάποιος απόγονος να επινόησε τον Γεώργιο Πεσμά, διότι οπωσδήποτε είναι πιο ένδοξο να κατάγεσαι από ηρωικώς θανόντα μυστικοσύμβουλο του σουλτάνου παρά από έμπορο λουτροπετσετών.

Όμως, τις πετσέτες του κ. Πεσμαζόγλου τις φοράει και η Τζένιφερ Άνιστον!

 

 

 

 

Advertisement