Ως – σαν και δημοτική γλώσσα (μια συνεργασία του Πέτρου Π.)

Ο φίλος του ιστολογίου Πέτρος Π. μού έστειλε μια μελέτη του για τη γλώσσα, από την οποία διάλεξε ένα απόσπασμα με αρκετή αυτοτέλεια που μπορεί να δημοσιευτεί ως άρθρο στο ιστολόγιο. Το θέμα είναι η δημοτικη και η (νεο)καθαρεύουσα, με ειδική αναφορά στο δίλημμα «ως» ή «σαν».

Παρόμοια επιχειρήματα έχω κι εγώ αναπτύξει στο ιστολόγιο, τα έχει γράψει και ο φίλος Γιάννης Χάρης στη στήλη του, αλλά ασφαλώς είναι χρήσιμο να επαναλαμβάνονται κάποια πράγματα τονισμένα από διαφορετική οπτική γωνία.

Δίνω τον λόγο στον Πέτρο Π. και στο τέλος λέω κι εγώ δυο πράγματα.

Ως – σαν και δημοτική γλώσσα

Αν και η καθαρεύουσα υπήρξε αντίπαλος της δημοτικής γλώσσας για περίπου ενάμιση αιώνα από την ίδρυση του (νεο)ελληνικού κράτους, ο σύγχρονος καθαρευουσιανισμός είναι πιο επικίνδυνος γιατί σε διάκριση με την καθαρεύουσα που ήταν μια γλώσσα απέναντι στην δημοτική, αυτός, η νέα καθαρεύουσα, τουλάχιστον μέχρι το σημερινό στάδιο εξέλιξής της, είναι ένα εχθρικό γλωσσικό ρεύμα που δρα μέσα στους κόλπους της δημοτικής, με τυπικά αναγνωρισμένη επίσημη γλώσσα την δημοτική.

Και γιατί ακόμη δρα σε διαφορετικό έδαφος. Παλιά πολλοί δημοτικιστές και κυρίως η αριστερά έλεγαν πως η καθαρεύουσα επιβάλλεται για να μείνει αμόρφωτος ο λαός. Ο λαός πράγματι όσο λιγότερο μορφωμένος ήτανε τόσο πιο ξένη αισθανόταν την καθαρεύουσα. Ταυτόχρονα όμως αυτή δεν μπορούσε να διεισδύσει και να επιδράσει στην λαϊκή γλώσσα. Σήμερα που η γενική παιδεία έχει διαδοθεί και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ κυριαρχούν, το τι διδάσκεται στα  σχολεία και το πώς μιλάει η τηλεόραση παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην διαμόρφωση του γλωσσικού αισθήματος και αν αυτή η διδασκαλία και τα τηλεοπτικά ακούσματα περιέχουν στοιχεία ξένα προς την δημοτική και ακόμη ξένα προς την ελληνική γλώσσα γενικά, και πολύ περισσότερο όταν τα στοιχεία αυτά πληθαίνουν, συντελούν στην παραφθορά της λαϊκής γλώσσας, στην αποξένωση του λαού από την ίδια του την γλώσσα. Σήμερα που η τηλεόραση κυριαρχεί σαν το βασικό μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, έχει γίνει ο κύριος μαζικός προπαγανδιστής του συμφέροντος, των επιδιώξεων και των γούστων της κυρίαρχης τάξης όχι μόνον ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς τον τρόπο έκφρασης γενικά και της γλωσσικής έκφρασης ειδικά.

Εδώ θα εξεταστεί η χρήση ενός μονάχα διττού λεκτικού όρου, του ως/σαν, στο πεδίο που και οι δυο μορφές του διεκδικούν την ίδια χρήση. Ποσοτικά, στο σύνολο των λέξεων, η βαρύτητα του όρου φαίνεται απειροελάχιστη. Όμως δεν είναι καθόλου έτσι. Από ποσοτική άποψη σημασία έχει η μέση συχνότητα χρήσης του και θα ήταν χρήσιμο να γινόταν μια εκτίμηση αυτής. Από ποιοτική άποψη σημασία έχουν άλλα στοιχεία που ξεκινούν από την γλώσσα και πηγαίνουν πέρα απ’ αυτήν. Και αυτά τα στοιχεία εδώ υπάρχουν.

Οι βουλεύτριες που ενοχλούν

Υπάρχει μια ομάδα στο Φέισμπουκ, που λέγεται ΠΟΙΝΑΚΕΙΔΑΙΣ ΚΕ ΑΙΠΗΓΡΑΦΑΙΣ· από τον εξεζητημένα υπερανορθόγραφο τίτλο της θα μαντέψατε ίσως ότι έχει ως αντικείμενο τις αξιοπερίεργες, ανορθόγραφες, κακογραμμένες και αστείες επιγραφές και πινακίδες, που τέτοιες βάζουμε κι εμείς συχνά στα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας.

Βέβαια, δεν έχουν όλοι την ίδια άποψη για το τι είναι «λανθασμένο» ή αξιοπερίεργο ή εξωφρενικό. Κι αυτό φάνηκε τις προάλλες, όταν ένα μέλος ανάρτησε την πιο κάτω φωτογραφία, οθονιά (σκρίνσοτ, ελληνιστί) από εκπομπή της ΕΡΤ.

 

Συνόδεψε την εικόνα με το εξής σύντομο και έμμεσα αρνητικό σχόλιο: Ο βουλευτής, η βουλεύτρια!!!
Τι πληρώνουμε εκεί στην ερτ;;;;

Προσωπικά, το συγκεκριμένο σουπεράκι το βρίσκω εξαιρετικά εύστοχο, διότι δείχνει καθαρά την υπεροχή του έμφυλου τύπου σε σχέση με τον επίκοινο. Αν δεν θέλαμε έμφυλο τύπο, βουλεύτριες ή βουλευτίνες, θα έπρεπε να γραφτεί το κωμικό «Γυναίκες βουλευτές Αυστραλίας».

Αν έχετε περιέργεια και είστε γραμμένοι στο Φέισμπουκ, τη συζήτηση μπορείτε να την παρακολουθήσετε εδώ. Όπως θα δείτε, υπήρξαν πολλοί που χλεύασαν τον όρο (και την ΕΡΤ) αλλά και αρκετοί που τον υπερασπίστηκαν, δυο-τρεις μάλιστα έφεραν ως τεκμηρίωση παλιότερα άρθρα του ιστολογίου (καμαρώνω). Αυτοί που «κοινοποίησαν» την αρχική ανάρτηση ήταν ομόθυμα αρνητικοί, με «επιχειρήματα» όπως (κοπιπαστώνω):

Ὁ βουλευτής, ἡ βουλεύτρια, τὸ βουλευτὸ (γιὰ τὸ Jason-Ἀντιγόνη ποὺ σύντομα θὰ ἐκλεγεῖ βουλευτὴς)… Τί νούμερα ἔχουν μαζευτεῖ ἐκεῖ στήν ΕΡΤ;

Όταν οι συμμαθητές του αλ6 πιάνουν δουλειά στην ΕΡΤ με απολυτήριο νηπιαγωγείου…

Η μαλακία πάει σύννεφο εκεί στην ΕΡΤ. ΚΛΕΙΣΤΕ ΤΟ ΜΠΟΥΡΔΕΛΟ ΤΗΣ ΕΡΤ ΤΩΡΑ

Είναι φανερό πως στα συγκεκριμένα σχόλια, η απόρριψη του όρου «βουλεύτρια» από κάποιους συμφύρεται με την ιδεολογική-πολιτική αντίθεση προς την αριστερά, την παρούσα κυβέρνηση ή την ΕΡΤ ως υλοποίηση της δημόσιας τηλεόρασης.

Παρόλο που είναι ενδεικτική αυτή η διαπλοκή, καλό θα είναι να αποσυνδέσουμε τις ενστάσεις προς την ΕΡΤ και να εστιαστούμε στον όρο «βουλεύτρια» και στους λόγους για τους οποίους ενοχλεί. Φυσικά, επειδή έχω ξαναγράψει για το θέμα, και πάνω από μία φορά, σε κάποιο βαθμό θα επαναλάβω πράγματα που έχω ήδη πει. Δεν πειράζει.

Όπως ξέρουμε, στην Ελλάδα οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα να εκλέγονται στη Βουλή το 1952-πρώτη εκλέχτηκε, τον Ιανουάριο του 1953, η Ελένη Σκούρα, σε αναπληρωματική εκλογή στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης. Τότε τέθηκε και επίσημα το πρόβλημα του θηλυκού τύπου της λέξης «βουλευτής», αν και ανεπίσημα είχε τεθεί ήδη από τον προηγούμενο αιώνα -διότι, βέβαια, μπορεί να μην υπήρχαν γυναίκες στη Βουλή των Ελλήνων όμως σχετικές συζητήσεις γίνονταν από νωρίτερα, ενώ και σε άλλες χώρες υπήρχαν γυναίκες στο σχετικό αξίωμα.

Sic transit gloria mundi….

Σικ τράνζιτ γκλόρια μούντι, έτσι παρέρχεται η δόξα του κόσμου. Το ρητό είναι λατινικό, αλλά όχι της κλασικής εποχής -αφού, όπως μόλις έμαθα, χρησιμοποιήθηκε αρχικά κατά τις τελετές ενθρόνισης του Πάπα τον 15ο αιώνα.

Οι λέξεις μάς είναι όλες οικείες, ακόμα και σε μένα που δεν έχω διδαχτεί λατινικά ούτε μια ώρα στη ζωή μου (ήμουν του Πρακτικού).

Το sic το χρησιμοποιούμε, ειρωνικά συνήθως, όταν παραθέτουμε λόγια άλλων, για να δείξουμε ότι κάτι, που συνήθως είναι κάποιο μαργαριτάρι ή μια υπερβολική άποψη, ειπώθηκε όντως έτσι, ότι δεν το αλλάξαμε εμείς. Κι εδώ στο ιστολόγιο, όταν ενδίδω στον πειρασμό του γλωσσικού ακτιβισμού και χρησιμοποιώ κάποιον τύπο που δεν είναι καθιερωμένος, βάζω δίπλα σε παρένθεση «σικ, ρε» για να δείξω ότι ξέρω πως πρόκειται για τέτοιον τύπο, π.χ. «θέλησαν να εισάξουν (σικ, ρε) καινά δαιμόνια». Δεν έχει σχέση με το σικ ντύσιμο, αυτό είναι γαλλικό, chic.

Το τράνζιτ ή τράνζιτο το ξέρουμε από τους επιβάτες ή τα εμπορεύματα που περνούν τράνζιτ από μια χώρα δηλ. χωρίς να περάσουν από τελωνειακό έλεγχο, και το χρησιμοποιούμε και για τους χώρους τράνζιτ των αεροδρομίων ή των λιμανιών. Αποδίδεται διέλευση ή διαμετακόμιση, αναλόγως. Και στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες έχει πάμπολλα ομόρριζα, που καμιά φορά επανέρχονται στην ορολογία ειδικών κλάδων, όπως το τρανζίσιον γκέιμ που είναι όρος της μόδας τώρα στο ποδόσφαιρο.

Γκλόρια είναι βεβαίως η δόξα, είναι και γυναικείο όνομα, όχι ελληνικό όμως, πχ η Γκλόρια Γκέινορ, αλλά και όνομα θεάτρου. Υπάρχει κι ένα λουλούδι που το λένε γκλοριόζα.

Μούντι είναι ο κόσμος, πτώση γενική. Η ονομαστική είναι mundus (ενώ το espressus freddus schettus είναι αιτιατική πληθυντικού, ανώμαλη γλώσσα τα λατινικά). Από εκεί και το Μουντιάλ, βεβαίως, που το λέμε έτσι στη χώρα μας ακόμα κι όταν γίνεται σε χώρες που μιλάνε μη λατινογενή γλώσσα, όπως φέτος.

Το ρητό είναι πασίγνωστο, και το έχω δει να χρησιμοποιείται και χιουμοριστικά παραλλαγμένο κάμποσες φορές, π.χ. Sic transit gloria Mundial, για τον αποκλεισμό μεγάλων ομάδων από νωρίς στο Μουντιάλ.

Ωστόσο, σήμερα το χρησιμοποιώ για να σχολιάσω το μάθημα των Λατινικών, το οποίο, όπως ανακοίνωσε ο υπουργός Παιδείας, για πρώτη φορά εξοβελίζεται εντελώς από τις εισαγωγικές εξετάσεις της θεωρητικής κατεύθυνσης -πιθανόν μάλιστα και να μην διδάσκεται καν, αυτό δεν το κατάλαβα με βεβαιότητα από τις ανακοινώσεις του υπουργού.

Φυσικά, οι ανακοινώσεις δεν αφορούσαν ειδικά το μάθημα των Λατινικών αλλά μια πολύ ευρύτερη και ίσως πολύ σημαντική μεταρρύθμιση του τρόπου εισαγωγής στα ΑΕΙ, που θα πρέπει όμως να τη συζητήσουμε σε άλλο άρθρο. Στο σημερινό, θα επικεντρωθούμε στην «κατάργηση» των Λατινικών, μια και το θέμα αυτό, καλώς ή κακώς, μονοπώλησε τους προβολείς της επικαιρότητας -και αφού είμαστε ιστολόγιο γλωσσικό δεν επιτρέπεται να μην το σχολιάσουμε κι εμείς.

Ο Γκόλιος, ο Ζάρκος κι ο Τσιπλάκης

Θ’ αναρωτηθείτε, τι σχέση έχουν τα τρία επώνυμα που παραθέτω, σε αλφαβητική σειρά, στον τίτλο του άρθρου. Ποιοι είναι αυτοί, τέλος πάντων, οι συμπολίτες μας και γιατί μας ενδιαφέρουν;

Να ξεκαθαρίσω από την αρχή πως δεν αναφέρομαι σε συγκεκριμένα πρόσωπα που φέρουν τα επώνυμα αυτά. Θα μπορούσα μάλιστα να γράψω τις λέξεις με πεζό το πρώτο τους γράμμα: γκόλιος, ζάρκος και τσιπλάκης και ίσως έτσι να’τανε καλύτερα.

Αλλά, θα ρωτήσετε, υπάρχουν τέτοιες λέξεις στη γλώσσα μας; Γκόλιος, ζάρκος και τσιπλάκης;

Υπάρχουν, μα δεν θα τις βρείτε στα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας, και ίσως όχι άδικα αφού, κακά τα ψέματα, στις μέρες μας μονο σε ιδιώματα χρησιμοποιούνται -ενώ βεβαίως έχουν επιβιώσει και ως επίθετα, όπως θα πεισθείτε αν γκουγκλίσετε τις λέξεις.

Δυο από τις λέξεις αυτές (τον ζάρκο και τον τσιπλάκη) τις έχω συμπεριλάβει στο παλιό μου βιβλίο «Λέξεις που χάνονται». Τον γκόλιο τον κρατάω για το σίκουελ, αν αξιωθώ να το γράψω 🙂

Το κοινό στοιχείο που έχουν αυτές οι τρεις λέξεις είναι πως σημαίνουν το ίδιο πράγμα, είναι δηλαδή συνώνυμες. Και οι τρεις σημαίνουν «γυμνός» ενώ έχουν πάρει μεταφορικά τη σημασία «φτωχός, κακομοίρης».

Και οι τρεις λέξεις είναι δάνειες, πράγμα που εξηγεί για ποιο λόγο υπάρχουν τόσα πολλά ακριβή συνώνυμα της ίδιας έννοιας. Στα Συνώνυμα & Συγγενικά ο Βλαστός, στη λέξη «γυμνος» δίνει συνώνυμο το γδυτός, το ξεγυμνωμένος και άλλα ομόρριζα, το τσίτσιδος και το πίπιλος, το ζάρκος και ζόρκος. Δεν έχει τον γκόλιο και τον τσιπλάκη.

Από τον αμφορέα στο φανάρι: ελληνογερμανικές γλωσσικές ανταλλαγές ξανά

Έλειπα το τριήμερο και μαζεύτηκε πολλή δουλειά, οπότε τουλάχιστον για σήμερα πρέπει να καταφύγω στη λύση ανάγκης, στην επανάληψη παλιότερου άρθρου. Κι επειδή είχα πάει στη Γερμανία, είπα να βάλω ένα άρθρο του 2010, που έχει θέμα τις ελληνογερμανικές γλωσσικές ανταλλαγές. Αρχικά το άρθρο αυτό το είχα γράψει στις… αρχές του αιώνα για το περιοδικό των Ελλήνων του Λουξεμβούργου και στη συνέχεια πρόσθεσα ένα κομμάτι του Μ. Τριανταφυλλίδη για την ελληνογερμανική φοιτητική αργκό. Προσθέτω και τώρα μερικά πράγματα, κυρίως από τα σχόλια της προηγούμενης δημοσίευσης.

Στο προηγούμενο σημείωμα (βλ. εδώ) είχαμε μιλήσει για τις ελληνοαραβικές γλωσσικές δοσοληψίες, σκέφτηκα όμως ότι είναι κάπως οξύμωρο να ασχολούμαστε με τα μακρινά, χωρίς να έχουμε καλύψει (γλωσσικώς εννοώ) τα διπλανά μας, εδώ στο Λουξεμβούργο που ζούμε. Αλήθεια, ποιά είναι η ετυμολογία του Λουξεμβούργου; Η μορφή του ονόματος παραπέμπει βέβαια στην πολυτέλεια ή στο φως, αλλά σφαλερά –οι ντόπιοι άλλωστε το λένε Letzebuerg. Το όνομα ανάγεται σε ένα ερειπωμένο ρωμαϊκό κάστρο, πάνω στο βράχο του Μποκ, που το αγόρασε ο κόμης Σιγεφρείδος το 963, και ονομαζόταν Lucilinburhuc. Και στο μεν δεύτερο συνθετικό του ονόματος πολλοί θα αναγνωρίσουν το –burg, και σωστά, αλλά στο πρώτο πιο δύσκολα θα φανεί το παλαιογερμανικό luzel που οδήγησε, μεταξύ άλλων, στο σημερινό αγγλικό little. Μικρό, επομένως, το Λουξεμβούργο, που αν θέλαμε να το εξελληνίσουμε θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε Καστράκι.

Επειδή όμως ελληνολουξεμβουργιανές γλωσσικές σχέσεις δεν έχουμε και πολλές, ας δούμε τις ελληνογερμανικές. Τα γερμανικά δάνεια στην ελληνική γλώσσα είναι συγκριτικώς λιγοστά, αφενός επειδή άργησαν τα γερμανικά να καταξιωθούν σαν γλώσσα επιρροής στη διεθνή σκηνή και αφετέρου επειδή είναι κομμάτι δύσκολο να περάσουν στην ελληνική γλώσσα περισπούδαστοι αλλά σχεδόν απρόφερτοι σιδηρόδρομοι όπως Zeitgeist, Weltanschauung κτλ. Κι αν εξαιρέσεις τις γερμανικές λέξεις απαίσιας μνήμης από την κατοχή, τον γκεσταπίτη ας πούμε ή τα στούκας, καθώς και τα σνίτσελ της γαστρονομίας και τους επιστημονικούς νεολογισμούς, θα έλεγε κανείς ότι μετριούνται στα δάχτυλα οι λέξεις της ελληνικής που είναι απ’ ευθείας δάνεια από τη γερμανική. Υπάρχουν τα σλέπια (μαούνες, να πούμε) και πεντέξι άλλες.

Ποιο είναι το μεγαλύτερο ελληνικό επώνυμο;

Το σημερινό άρθρο είναι αναδημοσίευση ενός παλιότερου άρθρου, που είχα ανεβάσει εδώ πριν από τρία χρόνια, αλλά αυτή τη φορά δημοσιεύεται επαυξημένο και βελτιωμένο, μια και έχω ενσωματώσει τα σχόλια, τα οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση είχαν καθοριστική σημασία -βέβαια, κάθε φορά είναι πολύτιμα τα σχόλιά σας και ανεβάζουν πολύ την όποια αξία των άρθρων, αλλά ειδικά σε εκείνο το άρθρο τα σχόλια πρόσθεσαν νέες πτυχές, που ήταν απαραίτητο να ενσωματωθούν στο κυρίως άρθρο. Όπερ έδει φτιάξαι.

Πριν από ένα μήνα περίπου είχαμε συζητήσει εδώ τη μεγαλύτερη ελληνική λέξη και σήμερα θα εξετάσουμε ένα συναφές θέμα, μόνο που δεν θα ασχοληθούμε γενικά με λέξεις αλλά ειδικά με επώνυμα, ή αλλιώς «οικογενειακά ονόματα» (κατά την ορολογία του Μ. Τριανταφυλλίδη). Ξέρετε, Σαραντάκος, Παπαδόπουλος, τέτοια.

Θα το έχετε προσέξει όσοι έχετε κάποια επαφή με το εξωτερικό: τα ελληνικά επώνυμα είναι κατά κανόνα μεγαλύτερα, πιο πολυσύλλαβα από τα γαλλικά ή τα αγγλικά. Για πλάκα, έκανα ένα… επιστημονικό τεστ: πήρα τα ρόστερ των εθνικών ομάδων στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου του 2004 (αυτό που πήραμε). Στην εθνική Αγγλίας, από τους 23 παίχτες, υπήρχαν μόνο μονοσύλλαβα και δισύλλαβα επώνυμα, και 1 μόνο με τρισύλλαβο (Κάραχερ). Οι Γάλλοι είχαν δισύλλαβα και τρισύλλαβα επώνυμα, και δύο μόνο τετρασύλλαβα (και όχι αυτόχθονα γαλλικά: Μακελελέ και Λιζαραζού). Στην ελληνική ομάδα είχαμε 7 τετρασύλλαβα και 5 πεντασύλλαβα (Νικοπολίδης, Γιαννακόπουλος, Κατεργιαννάκης, Παπαδόπουλος, Νικολαΐδης –τον Σεϊταρίδη τον λογαριάζω τετρασύλλαβο). Όταν ο Στέλιος Γιαννακόπουλος έπαιζε στην Πρέμιερ Λιγκ της Αγγλίας (στη Μπόλτον) είχε το πιο μακρύ επώνυμο της κατηγορίας -φυσικά στη φανέλα του έγραφε Stelios. Μια φορά που έγινε αλλαγή και αντικαταστάθηκε από τον Μπα (Ibrahim Ba) συνέβη το περίεργο, ο παίκτης με το συντομότερο επώνυμο του πρωταθλήματος να αντικαταστήσει τον παίκτη με το μακρύτερο επώνυμο!

Αλλά αν οι ποδοσφαιριστές μας που μεταναστεύουν αρκούνται στο να γράφουν το βαφτιστικό τους στις φανέλες τους (όπως και ο Παπασταθόπουλος), άλλοι συμπατριώτες μας, που μετανάστευαν στην Αμερική έκοβαν τα ονόματά τους, ιδίως τον παλιό καιρό. Κι έτσι ο Παπανικολάου έγινε π.χ. Pappan και ο Αλεξανδρόπουλος Alex. Και όχι μόνο στην Αμερική: ο ποιητής Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος έκανε όνομα στη Γαλλία ως Ζαν Μορεάς και ο Ν. Επισκοπόπουλος ως Νικολά Σεγκύρ. Ειδικά για τα επώνυμα των ελληνοαμερικάνων, ο Χάουαρντ Μένκεν στο μνημειώδες βιβλίο του The American Language γράφει: Similarly the Greek Triantafyllou (signifying rose) is often turned into Rose, Mylonas becomes Miller, and Giannopoulos (the descendant of Gianni’s, or Ioannis) becomes Johnson. The Greek surnames are often very long, and in American they have to be shortened. Thus, ” Pappadakis, Pappachristides and Pappadimitracoupoulos,” says Mr. Sotirios S. Lontos, editor of Atlantis, the Greek daily of New York, “become Pappas by taking a portion of the front part of the name, while Panagiotopoulos, Constantinopoulos and Gerasimopoulos change into Poulos by adopting only the tail end. So the Pappases and Pouloses have naturally become the Smiths and Browns of American Greeks, although these names are fairly uncommon in their native land.” But Pappas itself is sometimes sacrificed, despite its general popularity. Thus Pappageorgiou is shaved down to Georgious, Pappadimitracoupoulos becomes Jameson (part clipping and part translation), and Pappapolychronopoulos becomes Chronos, with Poulos following Pappas into the discard. Other Greek names are changed to bring them into harmony with American analogues. Thus Christides becomes Christie, Nikolaou becomes Nicholas, and Georgiou becomes George. John Cameron, a train-robber sentenced to Leavenworth for twenty-seven years on December 29, 1926, was born Kamariotis.

Ο πάτερ Γλωσσαμύντωρ ανακαλύπτει την Αμερική

Και το σημερινό άρθρο θα κινηθεί σε εκκλησιαστικό κλίμα, αν και όχι αυστηρά πασχαλινό. Θα μιλήσουμε για το προτακτικό πάτερ, που μπαίνει μπροστά από το όνομα των κληρικών, το οποίο ο λαός μας το διατηρεί άκλιτο (ο πάτερ Σωφρόνιος, του πάτερ Νικόδημου, τον πάτερ Ευμένιο) σε όλες τις πτώσεις, ενώ σύμφωνα με τους καθαρολόγους και τους λαθολόγους πρόκειται για προσφώνηση που πρέπει να κλίνεται.

Ένας επιφανής λαθολόγος είχε γράψει (περίπου): Η προσφώνηση ‘πάτερ’ των κληρικών αποτελεί κλητική και μόνο πτώση και κλίνεται κανονικώς, αναλόγως των αναγκών της σύνταξης. Ο πατήρ Γεράσιμος, του πατρός Υακίνθου, τον πατέρα Τριαντάφυλλο, πάτερ Γυμνάσιε! Είναι λάθος να λέμε «ο πάτερ Χρυσόστομος». Και ένας άλλος: Στα σκουπιδοκάναλα, η χρήση του αηδούς άκλιτου ‘πάτερ’ γίνεται όλο και συχνότερη.

Πέρα από τα «σκουπιδοκάναλα», όμως, η Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής του Τριανταφυλλίδη στην παράγραφο 106 σχετικά με τη χρήση του ενωτικού θεωρεί το ‘πάτερ’ προταχτικό όνομα, το οποίο, όπως και τα ‘κυρ’ και ‘καπετάν’, κατ’ εξαίρεση δεν χρειάζεται ενωτικό και τονίζεται. Αντιγράφω από την υποσημείωση 1 της εν λόγω παραγράφου: «Με το να μην κλίνονται αυτά [τα κυρ, καπετάν και πάτερ] ποτέ, παρουσιάζονται πιο δικαιολογημένα σαν άκλιτα. Αυτά παίρνουν τότε και τόνο: ο καπετάν Μαθιός, του κυρ Θανάση, του πάτερ Σωφρόνιου».

Θα ρίψω το βιβλίον μου στης θάλασσας τον πάτο!

Κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο...

Αρχίζει τη Δευτέρα η καινούργια σχολική χρονιά και χάρη στις πρωτοβουλίες της υπουργού κ. Διαμαντοπούλου οι μαθητές θα κάνουν μια νεα αρχή, απαλλαγμένοι από κάθε λογής βάρη, μια και, τουλάχιστον για αρκετές βδομάδες, δεν θα είναι αναγκασμένοι να κουβαλάνε στις τσάντες τους βαριά κι ασήκωτα βιβλία –όχι, το μάθημα θα γίνεται πια με πουπουλένιες φωτοτυπίες και υπερσύγχρονα όσο και πανάλαφρα ντιβιντάκια. Τέρμα πια ο κίνδυνος να πάθουν σκολίωση και άλλες κακώσεις τα βλαστάρια μας καθώς οι πλατούλες τους θα κυρτώνουν από το περιττό βάρος των βιβλίων!

Άλλωστε, γιατί να το κρύψουμε, οι μαθητές μισούν τα σχολικά βιβλία: οι περισσότεροι τα μουτζουρώνουν, σκίζουν σελίδες, ζωγραφίζουν στα περιθώρια, ζωγραφίζουν μουστάκια στα γυναικεία πορτρέτα και βάζουν γυαλιά στους ήρωες. Στο τέλος της χρονιάς, κάποιοι τα κάνουν χαρτοπόλεμο και τα σκορπίζουν τελετουργικά στο προαύλιο, άλλοι τα καίνε· ο φίλος μου ο Ντίνος μού έλεγε ότι στη Νέα Φιλαδέλφεια πήγαιναν στο Άλσος και τα βιβλία τα τάιζαν στην γκαμήλα· την είχα δει εκείνη τη σοφή γκαμήλα που είχε καταβροχθίσει (κυριολεκτικά) χιλιάδες σελίδες: είχε μονίμως μια μπλαζέ και λίγο θλιμμένη έκφραση, αυτά κάνει η πολλή γνώση.

Το λίπος που ακόμα υπάρχει

Μιλώντας προχτές για τη δυνατότητα να γίνουν και νέες περικοπές στο λειτουργικό κόστος της ΔΕΗ, ο επικεφαλής της, ο κ. Ζερβός, δήλωσε ότι «υπάρχει ακόμα λίπος στα λειτουργικά της ΔΕΗ». Δεν είναι ο πρώτος διδάξας, πρόκειται για μια έκφραση που ακούγεται συχνά στις μέρες μας –τις προάλλες, ο υπουργός Υγείας κ. Λοβέρδος είχε δηλώσει (ζητώντας πάντως συγνώμη για τον όρο) ότι «υπάρχει πολύ λίπος στην υγεία», εννοώντας ότι υπάρχει μεγάλο περιθώριο για εξοικονομήσεις. Νωρίτερα, ο εθνικός πλέον διανοούμενος Πάσχος Μανδραβέλης είχε γράψει άρθρο με τίτλο «Το λίπος του κράτους», όπου τόνιζε ότι Η ελληνική οικονομία έχει πολύ λίπος και το περισσότερο βρίσκεται στο κράτος.

Σ’ αυτή την πρώτη προσέγγιση, που θα μπορούσαμε να την πούμε προσέγγιση του γυμναστή ή του διαιτολόγου (ή του δόχτορα Μένγκελε), το λίπος θεωρείται περιττό και επικίνδυνο. Υπάρχει όμως και μια άλλη μεταφορική χρήση της λέξης «λίπος» σε πολιτικά-οικονομικά συμφραζόμενα, όπου το λίπος θεωρείται κάτι το θετικό και απαραίτητο. Όταν ο κ. Πάγκαλος μίλησε για «απέραντο λίπος» που υπάρχει στην αγορά (ας συγκρατήσουμε, αν γίνεται, τα γέλια μας για το οξύμωρο της εικόνας) εννοούσε ότι υπάρχουν οικονομικά αποθέματα, που δίνουν σε πολλούς τη δυνατότητα, ακόμα και σε καιρούς κρίσης, να επενδύουν και να ανοίγουν επιχειρήσεις. Εδώ το λίπος είναι το απαραίτητο απόθεμα που σε βοηθάει να αντέξεις όσο να περάσει η δύσκολη συγκυρία. Κι όταν σε οικονομικό ιστότοπο διαβάζουμε ότι «υπάρχει ακόμα λίπος στην εταιρική κερδοφορία», εννοούν ότι η ανάπτυξη των επιχειρήσεων θα στηριχτεί σε σωρευμένα κέρδη από προηγούμενα χρόνια.

Τα αυτιά του καρλαύτη

Το αυτί, μαζί με το αυγό, είναι λέξεις που προκαλούν ηθικό πανικό για την ορθογραφία τους· πόλεμος κόντεψε να γίνει όταν ο Μ. Τριανταφυλλίδης πρότεινε να γράφονται «αφτί» και «αβγό» στα σχολικά βιβλία, παρόλο που η γραφή αυτή βασιζόταν σε ετυμολογήσεις που πρώτος τις είχε εισηγηθεί ο υπερσυντηρητικός Γ. Χατζιδάκις, ο γλωσσολόγος που στάθηκε αμείλικτος εχθρός της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917, θυσιάζοντας στην καταπολέμησή της και την επιστημονική του ακεραιότητα (δείτε το βιβλίο του Γενηθήτω φως, που τώρα το επανεκδίδουν κάτι υπερακροδεξιοί, να καταλάβετε τι εννοώ).

Ο Χατζιδάκις πρότεινε «αφτί» επειδή υποστηρίζει, και σωστά, ότι το μεσαιωνικό αφτίον προέρχεται από συνεκφορά: τα ωτία > τα ουτία > ταφτία, άρα δεν δικαιολογείται το δίψηφο αυ. Ωστόσο, μπροστά στο θόρυβο που ξεσηκώθηκε, ο Τριανταφυλλίδης έκανε πίσω, αποδεχόμενος τις γραφές αυτί και αυγό.

Ο Ατατούρκ και το ξίδι

Μη φοβάστε, δεν θα σας μιλήσω για τις διαιτολογικές προτιμήσεις του Κεμάλ Ατατούρκ και γενικά το άρθρο ελάχιστα θα αναφερθεί στον ιδρυτή της νέας Τουρκίας. Ο τίτλος είναι παρμένος από ένα άρθρο του πολύ καλού συνθέτη Παναγιώτη Καλατζόπουλου στον ιστότοπο aixmi.gr, που έχει τίτλο Hellines & Ατατούρκ.

Όπως μας λέει ο κ. Καλατζόπουλος, εξέταζε στην ορθογραφία την κόρη του και της διόρθωσε τη λέξη ξίδι σε ξύδι. Το κορίτσι διαμαρτυρήθηκε και του έδειξε το λεξικό του Σιδέρη, που το είχε με γιώτα. Ο πατέρας την έστειλε να βρει το μπουκάλι από το μπουκάλι (sic, προφανώς ντουλάπι εννοεί και τα μπέρδεψε από τη συγκίνηση) της κουζίνας και να δει ότι είναι γραμμένο με Υ.

Ποιο είναι το πιο μακρύ επώνυμο;

Τις προάλλες συζητήσαμε λίγο για τη μακρύτερη νεοελληνική λέξη, και αν δεν το προσέξατε (το ανακοίνωσε ο ίδιος σε σχόλιο) ο Νίκος Νικολάου παρουσίασε τα πορίσματα της συλλογικής μας σοφίας στο δικό του ιστολόγιο, σε μετάφραση στα αγγλικά.

Οπότε τώρα έρχομαι να εξετάσω μια άλλη περίπτωση, συναφή με την προηγούμενη: τα ελληνικά επώνυμα ή, αν θέλω να χρησιμοποιήσω την ορολογία του Μ. Τριανταφυλλίδη, τα οικογενειακά μας ονόματα (ίσως οικογενειακά ονόματα είναι πιο σωστό, αλλά πιο μακρύ, οπότε χρησιμοποιώ το επώνυμα).  Ξέρετε, Σαραντάκος, Παπαδόπουλος, Γεωργιάδης, τέτοια.

Θα το έχετε προσέξει όσοι έχετε κάποια επαφή με το εξωτερικό: τα ελληνικά επώνυμα είναι κατά κανόνα μεγαλύτερα, πιο πολυσύλλαβα από τα γαλλικά, ή τα αγγλικά. Για πλάκα, έκανα ένα… επιστημονικό τεστ: πήρα τα ρόστερ των εθνικών ομάδων στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου του 2004 (αυτό που πήραμε). Στην εθνική Αγγλίας, από τους 23 παίχτες, υπήρχαν μόνο μονοσύλλαβα και δισύλλαβα επώνυμα, και 1 μόνο με τρισύλλαβο (Κάραχερ). Οι Γάλλοι είχαν δισύλλαβα και τρισύλλαβα επώνυμα, και δύο μόνο τετρασύλλαβα (και όχι αυτόχθονα γαλλικά: Μακελελέ και Λιζαραζού). Στην ελληνική ομάδα είχαμε 7 τετρασύλλαβα και 5 πεντασύλλαβα (Νικοπολίδης, Γιαννακόπουλος, Κατεργιαννάκης, Παπαδόπουλος, Νικολαΐδης –τον Σεϊταρίδη τον λογαριάζω τετρασύλλαβο).