Ο Υμνούμενος στη μεσοπολεμική επιθεώρηση (μια συνεργασία του Κόρτο)

Μια μνημειώδης συνεργασία ίσως έπρεπε να πω και χωρίς καμιά δόση ειρωνείας. Και άλλες φορές, ο φίλος μας ο Κόρτο μας έχει δώσει εξαιρετικές συνεργασίες για θέματα όχι πολύ γνωστά, όπως για τον Τζογέ της Βραδυνής, τον χορό Romaica, το χρονογράφημα Κοσμικά-Σερέτικα,  για ένα αφήγημα για τη ζωή στις φυλακές στον μεσοπόλεμο, τη Γυναίκα που σκοτώνει ή το τραγούδι Μ’ αρέσει να ‘σαι μάγκισσα και τις σχετικές απεικονίσεις της γυναίκας στο μάγκικο περιβάλλον. Η θεματολογία όλων των συνεργασιών είναι κοινή: ρεμπέτικο, λαογραφία του αστικού χώρου, υπόκοσμος και ημίκοσμος, μεσοπόλεμος, αργκό. 

Σήμερα όμως νομίζω ότι μας δίνει την  καλύτερη μελέτη του, αφού με εντυπωσιακή πληρότητα καταγράφει τις παραλλαγές του επιθεωρησιακού τραγουδιού «Ο υμνούμενος», που το έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο, και στη συνέχεια επεκτείνεται στην εξέταση της υμνογραφικής παρωδίας, ενός είδους που ήταν αρκετά συνηθισμένο παλιότερα, όταν ο κόσμος πήγαινε συχνότερα στην εκκλησία. 

Αφορμή για τη σημερινή μελέτη στάθηκε ένα άρθρο στο ιστολόγιο, στις αρχές Σεπτεμβρίου, που εξέταζε για ποιο λόγο οι Βολιώτες έχουν το παρατσούκλι Αυστριακοί. Στο άρθρο γινόταν λόγο για τον  Υμνούμενο, ο Κόρτο σχολίασε ότι υπάρχουν πολλές παραλλαγές και αξίζει να καταγραφούν και εγώ, γνωστός φιτιλιάρης, τον πρότρεψα να γράψει κάτι για να δημοσιευτεί στο ιστολόγιο.

Και έτσι έγινε, αν και η εργασία του Κόρτο έχει τέτοια έκταση που άνετα θα μετατρεπόταν και σε βιβλίο. Καμαρώνω όταν δημοσιεύω τέτοιες καλές συνεργασίες στο ιστολόγιο, διότι βέβαια δεν  είναι η πρώτη ούτε ο Κόρτο ο μόνος, κάθε άλλο. Καμαρώνω, αλλά περισσότερα δεν προσθέτω διότι η μελέτη του Κόρτο είναι μεγάλη, κάπου 6700 λέξεις ζωή να’χει, οπότε δεν θέλω να μακρύνω κι άλλο το άρθρο, που το παραθέτω χωρίς καμιά επέμβαση ουσίας.

Ο «Υμνούμενος» της μεσοπολεμικής θεατρικής επιθεώρησης και η υμνογραφική παρωδία

«ἐπὶ μικρᾶς σχεδίας μέγα περαιώσασθαι τετόλμηκα πέλαγος»

(Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, V, 354)

Το ακόλουθο κείμενο γράφηκε με αφορμή ένα διαδικτυακό σχόλιο σε άρθρο του Νίκου Σαραντάκου στο παρόν ιστολόγιο με τίτλο «Γιατί τους Βολιώτες τους λένε Αυστριακούς;» (7/9/2023), όπου παρεμπιπτόντως γίνεται αναφορά και στο μεσοπολεμικό επιθεωρησιακό σκετς «ο Υμνούμενος». Για το συγκεκριμένο σκετς ο Νίκος Σαραντάκος είχε ήδη δημοσιεύσει δύο κείμενα, ένα στις 11/2/2010 με τίτλο «Ο υμνούμενος, ένας κατάλογος της Παλιάς Ελλάδας» και ένα στις 31/7/2014 ως «επαυξημένη επανάληψη». Με την παρούσα, νέα προσέγγιση του «Υμνούμενου» γίνεται προσπάθεια να προστεθούν ορισμένα επιπλέον στοιχεία τα οποία θεωρώ ότι εντάσσονται στην γενικότερη θεματολογία του ιστολογίου. Ευχαριστώ πολύ τον πάντα φιλόξενο Νίκο Σαραντάκο για την τιμητική αποδοχή και την δημοσίευση του κειμένου. Επίσης ευχαριστώ θερμότατα τον φίλο Κώστα Αποστολόπουλο για την προσφορά πληροφοριών και συγγραμμάτων περί την βυζαντινή μουσική. Αποτόλμησα να γράψω για ένα θέμα το οποίο κανονικά απαιτεί σύνθετες γνώσεις πολλών αντικειμένων. Οι φίλοι αναγνώσται ας συγχωρήσουν τα όποια λάθη.

 

Α. Ένα διάσημο σκετς μίας σημαντικής θεατρικής επιθεώρησης

Ο «Υμνούμενος» αποτελεί ένα από τα σκετς της «Βαβυλωνίας», της πιο επιτυχημένης επιθεώρησης του Μεσοπολέμου¹. Πρόκειται για έργο των Αιμίλιου Δραγάτση, Σύλβιου Παπαδόπουλου και Λαίλιου Καρακάση, με μουσική του Λαίλιου Καρακάση και του Γρηγόρη Κωνσταντινίδη, σκηνικά των Γιάννη Αμπελά, Κλεόβουλου Κλώνη και Θάνου Αρμενόπουλου, σε σκηνοθεσία του Αλέξη Αρντάνωφ. Παίχτηκε από το θίασο Ολυμπίας Καντιώτη-Ριτσιάρδη στο θέατρο «Κοτοπούλη» και μετέπειτα στο θέατρο «Μοντιάλ» κατά τα έτη 1928 και 1929. Όσον αφορά τους ηθοποιούς οι οποίοι μετείχαν στην παράσταση, τεκμηριώνεται² η συμμετοχή των ανδρών ηθοποιών Κυριάκου Μαυρέα, Άγγελου (;) Χρυσομάλλη, Σταύρου Ιατρίδη, Δημήτρη Καντιώτη, Νικόλαου (;) Παρασκευόπουλου και των γυναικών Ανθής Μηλιάδου, Αθανασίας (;) Μουστάκα, Λίζας Μπονέλλι και της νεαρής Στέλλας Χριστοφορίδου.

Η εμπορική επιτυχία της «Βαβυλωνίας» ήταν τεράστια: τα δύο πρώτα έτη παίχτηκε 262 βραδιές, ενώ υπήρξε και συνέχειά της το 1931. Θεωρείται εξαιρετικά ισορροπημένο μίγμα σάτιρας και φαντασμαγορικού θεάματος. Διαρθρωνόταν σε 30 σκηνές (σκετς) για την καθεμία εκ των οποίων είχε χτιστεί ξεχωριστό σκηνικό³. Μολονότι το πλήρες κείμενο και πολλά στοιχεία του έργου δεν έχουν βρεθεί, γνωρίζουμε την βασική υπόθεση⁴ γύρω από την οποία διακλαδώνονται τα επιμέρους επεισόδια: ένας Έλληνας μετανάστης στην Αμερική επιστρέφει στην Ελλάδα πλούσιος, με σκοπό να γυρίσει μία κινηματογραφική ταινία, όπου θα αποτυπώσει την τεράστια ανομοιογένεια των διαφόρων πτυχών της ελληνικής πραγματικότητας. Σε κάθε «κινηματογραφημένη» σκηνή ξεδιπλώνεται μία χαοτική σύγχυση ηθών, γλωσσικών ιδιωμάτων, πολιτικών απόψεων, συμπεριφορών κλπ. Αντλούν δηλαδή οι συγγραφείς του έργου την κεντρική ιδέα από την Βαβυλωνία του Δημήτρη Βυζάντιου, αλλά αντί να επικεντρωθούν ως επί το πλείστον στις γλωσσικές ιδιαιτερότητες, διακωμωδούν τις γενικότερες πολιτιστικές, ηθογραφικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις ή αντιθέσεις των Ελλήνων της εποχής.

Τα γραφεία του Δημοκράτου (χρονογράφημα του Βριάρεω)

Εδώ και κάμποσο καιρό, από τον Φεβρουάριο, έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα περισσότερα από τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες, ενώ κάποια άλλα περιέχονται σε ένα τετράδιο που είχε ο παππούς μου, με κολλημένα αποκόμματα, που το είχε τιτλοφορήσει «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Το σημερινό χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 24 Αυγούστου 1928 με τον  υπέρτιτλο «Μυτιληναϊκοί περίπατοι», οπότε είναι κάπως επίκαιρο μια και μας βασανίζει ζέστη ανάλογη με εκείνην  που βασάνιζε τους  Μυτιληνιούς πριν από 95 χρόνια.

Είναι από τα πρώτα που έγραψε ο παππούς μου στον  Δημοκράτη. Περιγράφει  τα γραφεία της εφημερίδας και ταυτόχρονα  διορθώνει τα τυπογραφικά λάθη που είχαν γίνει σε προηγούμενο σατιρικό του στιχούργημα. Στο τετράδιο του παππού με τα «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα» υπάρχει και το σατιρικό στιχούργημα, παρωδία  επιτάφιου θρήνου για τους αποτυχόντες των εκλογών, οπότε το βάζω κι αυτό στο τέλος. 

Να σημειωθεί ότι η εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης είχε μόλις εκδοθεί, αφού το πρώτο του φύλλο κυκλοφόρησε στις 5 Αυγούστου 1928. Εκδόθηκε από τον Τέρπανδρο Αναστασιάδη, προσωπικό φίλο του Γεωργίου Παπανδρέου, ενόψει των εκλογών της 19ης Αυγούστου 1928, επειδή οι άλλες εφημερίδες της Μυτιλήνης ήταν αντίθετες με τον Γεώργιο Παπανδρέου, που ήταν ο επικεφαλής του βενιζελικού ψηφοδελτίου στην  περιφέρεια  Λέσβου, και υποστήριζαν το ανεπίσημο βενιζελικό ψηφοδέλτιο, που απαρτιζόταν από ντόπιους βενιζελικούς (ενώ ο Παπανδρέου,  που εκλεγόταν τότε στη  Λέσβο, ήταν «ξενομερίτης»). Περισσότερα μπορείτε να  διαβάσετε εδώ.

ΤΑ ΓΡΑΦΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΟΥ

Από φούρνον άρχεται και εις φούρνον καταλήγει η εις τα γραφεία του «Δη­μοκράτου» άγουσα ατραπός ή γιδόστρατο. Ακολουθήσατέ με νοερώς αγαπητοί αναγνώσται διά να πεισθείτε ότι στοι­χίζει πολύ ακριβά η ηδονή να βλέπετε το όνομά σας τυπωμένον εις τας στήλας του «Δημοκράτου» —και μάλιστα χωρίς τελικόν σίγμα.

Αναχωρούμεν υπό θερμοκρασίαν 51° Κελσίου από τον ομφαλόν τής πόλεως ήτοι τον Κήπον, με κατεύθυνσιν προς την Αγίαν Ειρήνην. Την διερχόμεθα και όταν φθάσομεν εις τον φούρνον στρέφομεν δεξιά και ανερχόμεθα ανώνυμον οδόν ήν κοσμεί η επιγραφή του ιατρού κ. Ηπιώτη. Πειθόμεθα ότι «η ποιότη» των υπ’ αυτού κατασκευαζομένων οδόντων είναι αρίστη και ότι βγά­νει τα δόντια με «ηπιότη» και παρερχόμεθα.

Ο ιδρώς ρέων ακατασχέτως ως δημη­γορία εισαγγελέως μάς περιλούει από ψαθακίου μέχρις υποδημάτων και αφήνομεν όπισθέν μας υγρά ίχνη διαβάσεως ως υδροφόρον βυτίον.

Φθάνοντες εις τον άλλον φούρνον στρέφομεν και πάλιν δεξιά ως αυτοκίνητον προ αστυφύλακος και εισερχόμεθα εις υψηλήν πύλην. Ακολούθως ανερχόμεθα ξυλίνην παχυτάτην σανίδα —μαδέρι καλούμενον κοινώς— και φθάνομεν προ του κ. Διευθυντού «σα βρεμένες γάτες» και κόκκινοι ως χείλη ηθοποιών.

Ο κ. Αναστασιάδης κολυμβών εις πέ­λαγος λευκών και μουντζουρωμένων χαρ­τιών ανακύπτει και απλώνει μειδιών την χείρα του . . . ίνα λάβει την σύνεργασίαν μας.

Κατόπιν κύπτει πάλιν επί των χαρτίων ενώ ημείς κατοπτριζόμενοι εις το στίλβον κρανίον του διορθώνομεν την κόμμωσίν μας και αρχίζομεν συζήτησιν με τους πλημμυρούντας το γραφείον ρεπόρ­τερ, τυπογράφους ή φίλους της εφημερίδος, προθυμοτάτους διά συμβουλάς επί παντός θέματος, σοφάς γνώμας και παντοδαπάς πληροφορίας.

Μόλλας (ένα χρονογράφημα του Βριάρεω)

Τρίτη σήμερα, μέρα που επί σειράν ετών έβαζα κείμενα του πατέρα μου. Έχω πει ότι θα κοιτάξω αν μπορώ να παρουσιάσω ένα μυθιστόρημά του, που το άφησε ανέκδοτο, αλλά δεν πρόλαβα ακόμα να το κάνω. Οπότε προς το παρόν σήμερα βάζω ένα χρονογράφημα του παππού μου, που δημοσιεύτηκε το 1928 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως.

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Πρέπει να πω ότι τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες πριν από λίγο καιρό. (Ο παππούς μου στα χαρτιά του είχε κρατήσει ελάχιστα, ένα από τα οποία το είχε βάλει ο πατέρας μου στο επίμετρο του βιβλίου του Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης, που το έχω παρουσιάσει στο ιστολόγιο σε συνέχειες).

Το συγκεκριμένο χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στον Δημοκράτη στις 15 Δεκεμβρίου 1928 και αναφέρεται σε μια επίσκεψη του διάσημου καραγκιοζοπαίχτη Αντώνη Μόλλα στη Μυτιλήνη. Ο Μόλλας ήταν ο κορυφαίος καραγκιοζοπαίχτης της εποχής και στο ιστολόγιο τον αναφέραμε στο πρόσφατο άρθρο μας με αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα του Σωτήρη Σπαθάρη. Ο παππούς μου αγαπούσε πολύ τον Καραγκιόζη και τον Μόλλα· όταν ήμουν παιδί συνήθιζε να μας παίζει ολόκληρες παραστάσεις και αυτό το αστείο του Μόλλα («πού να σε βάραγα και με τα ποτιστικά μου») το θυμάμαι να το λέει.

Σημειώνω ότι η ατάκα του Μόλλα «θα σε κόψω στα δυο σαν πεντακοσάρικο», που αναφέρεται στο χρονογράφημα, είναι σαφής υπαινιγμός στη διχοτόμηση των χαρτονομισμάτων που έγινε το 1922 από τον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, ένα αναγκαστικό δάνειο δηλαδή για τη χρηματοδότηση των αναγκών του πολέμου στη Μικρασία.

Ωστόσο, το χρονογράφημα δεν αφορά μόνο τον Μόλλα αλλά και τις… περιπέτειες μιας παρέας που προσπαθεί να φτάσει στο σημείο όπου δινόταν η παράσταση του Μόλλα, υπό βροχήν και μέσα από τους λασπωμένους (και όχι ασφαλτοστρωμένους) δρόμους της Μυτιλήνης. Η Αλυσίδα, που αναφέρεται εδώ, είναι μια όχι ιδιαίτερα μακρινή γειτονιά και, όπως θα δείτε στη διήγηση, τα αυτοκίνητα ήταν μάλλον σπάνια.

Όπως θα δείτε, ο παππούς μου χρησιμοποιεί απλή καθαρεύουσα, με πινελιές αρχαΐζουσας αλλά και βέβαια πολλά δημοτικά στοιχεία, ένα μικτό είδος που ταιριάζει στο ελαφρώς ειρωνικό ύφος που είχαν όλα σχεδόν τα χρονογραφήματά του.

Μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία.

ΜΟΛΛΑΣ

O συμπαθέστατος αυτός καλλιτέχνης, ο γνησιότερος εκπρόσωπος του λαϊκού πνεύματος μού είναι παιδιόθεν γνωστός και προσφιλής. Μειράκιον ακόμη, όταν βρισκόμουνα στην Αθήνα, θυμούμαι που έτρεχα κάθε βράδυ στο Στάδιο ή στη Δεξαμενή στην «γωνίαν αναψυχής» που ο Μόλλας έστηνε το ξύλινο και απελέκητο θεατράκι του με τη χιονάτη «οθόνη» χωρισμένη στα δύο —για την ευκολότερη αλλαγή σκηνής— που πάνω της «παρήλαυνον» οι πασίγνωστοι τύποι του, ο Καραγκιόζης, αυτή η μαλαγάνα, ο Χατζηαβάτης, ή χαϊδευτικώς «Χατζατζάρης», ο Νιόνιος, ο Μορφονιός, ο «Πεπόνιας», ο Μπαρμπαγιώργος και άλλοι. Και ο Μόλλας, κύριος και Θεός των, αόρατος όπως ο Ιεχωβά, τους εμψύχωνε, τους έδινε χαρακτήρα, φωνή, ψυχοσύνθεση, τους έκανε ζωντανούς και σκορπούσε σε μας το άδολο γέλιο. Θα ήτανε πλεονασμός αν ανέφερα κι ένα δυο από τα αμίμητα αστεία του, μα θα το κάνω. Όταν κάποτε ο Χατζηαβάτης έφαγε μια καρπαζά από τον Καραγκιόζη:

Ένα περίεργο άγνωστο κείμενο για τον Γιώργο Κοτζιούλα

Λυπάμαι, αλλά σήμερα θα σας παρουσιάσω ένα εντελώς ανεπίκαιρο άρθρο. Σαββατοκύριακο άλλωστε είναι, έχουμε τράτο να διαβάσουμε και κάτι όχι άμεσα επίκαιρο. Για μένα βέβαια είναι, κατά κάποιον τρόπο, επίκαιρο, διότι το ανακάλυψα πρόσφατα. (Για μερικούς συγγραφείς, όπως είναι ο Ν. Λαπαθιώτης ή ο Γ. Κοτζιούλας ή ο Άβλιχος, έχω συνεχώς τις κεραίες μου ανοιχτές και όποιο κείμενο δικό τους βρω ή αναφορά σ΄αυτούς, το καταγράφω). Λοιπόν, στο βραχύβιο περιοδικό Πυρσός του 1928 (έβγαλε τρία τεύχη, μετά μετονομάστηκε σε Νέοι), διαφορέτικό από τον Πυρσό του 1917, βρήκα ένα άγνωστο κείμενο για τον Γιώργο Κοτζιούλα, γραμμένο από τον Χαρίλαο Παπαντωνίου. Ένα υμνητικό κείμενο, περίεργο όμως.

Ο Κοτζιούλας την εποχή εκείνη είναι 19 χρονώ, φοιτητής στη Φιλοσοφική, πάμφτωχος. Για να συντηρηθεί στην Αθήνα κάνει «παραδόσεις» (ιδιαίτερα θα λέγαμε σήμερα). Αργότερα θα πιάσει δουλειά διορθωτή σε περιοδικά και από τις στερήσεις και την κόπωση θα γίνει φυματικός. Παρόλο που είναι τόσο νέος, έχει ήδη στο ενεργητικό του κάμποσες δημοσιεύσεις, τόσο σε έντυπα της Ηπείρου όσο και σε αθηναϊκά (στο Μπουκέτο έχω βρει ποιητικές μεταφράσεις του δημοσιευμένες ήδη το 1925, όταν ήταν 16χρονος, προφανώς σταλμένες από την Άρτα ταχυδρομικώς).