Λεξιλογώντας με τον Αστερίξ και τους Γότθους

Εδώ και δύο χρόνια έχω αρχίσει να παρουσιάζω, κάθε δυο μήνες, από μία περιπέτεια του Αστερίξ, ενός από τα πιο αγαπημένα μου κόμικς.

Όπως έχω πει, με μια δόση υπερβολής βέβαια, οι 24 τόμοι του Αστερίξ (εννοώ την κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχα πει ότι θα αρχίσω να παρουσιάζω στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο (και εφόσον δεν κάνω παρασπονδίες) θα μας πάρει τέσσερα χρόνια. Ήδη πάντως ξεπεράσαμε τα μισά.

Ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο του 2014, με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη 2015 είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών». Τέλη Ιουνίου 2015 παρουσιάστηκε Ο αγώνας των αρχηγών, η πέμπτη περιπέτεια της σειράς, αλλά στα τέλη Αυγούστου δεν είχαμε περιπέτεια για τεχνικούς λόγους. O κύκλος συνεχίστηκε στα μέσα Οκτωβρίου με τον Αστερίξ στην Κορσική και η τελευταία δημοσίευση για το 2015 ήταν την παραμονή των Χριστουγέννων με τον Αστερίξ Λεγεωνάριο. Το 2016 ξεκίνησε με την περιπέτεια Οβελίξ και σία τον Φλεβάρη, ενώ τον Απρίλιο ανέβασα το Δώρο του Καίσαρα. Τον Ιούνιο είχε πέσει πολλή δουλειά, τον Αύγουστο είχαμε το… θερινό ραστόνι (και θα ήταν ευκαιρία να βάλουμε τον Αστερίξ Ολυμπιονίκη, κρίμα), οπότε ξαναπιάσαμε το νήμα τον Οκτώβριο με την Ασπίδα της Αρβέρνης. ενώ τον Δεκέμβριο ακολούθησε το Χρυσό δρεπάνι. Πρώτη περιπέτεια του 2017, τον Φλεβάρη, ήταν το Μεγάλο ταξίδι, που συμπλήρωσε την πρώτη δωδεκάδα. Στη δεύτερη δωδεκάδα μπήκαμε τον Απρίλιο, με την περιπέτεια «Ο Αστερίξ και η Κλεοπάτρα». Τον Ιούνιο δεν ανέβασα άρθρο επειδή είχα πάει νωρίς διακοπές -οπότε δεν σήκωνε δεύτερη αναβολή κι έτσι σήμερα παρουσιάζω την περιπέτεια «Ο Αστερίξ και οι Γότθοι».

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν σε αυτοτελείς τόμους στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που (νομίζω πως) βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο.

Ωστόσο, στην περιπέτεια που μας ενδιαφέρει σήμερα, Ο Αστερίξ και οι Γότθοι, δεν μπόρεσα να βρω σε ηλεκτρονική μορφή την έκδοση της Μαμούθ. Στα διάφορα σάιτ με περιπέτειες του Αστερίξ (παράδειγμα) βρίσκω την ίδια μετάφραση με αυτήν που έχω από τον Ψαρόπουλο. Κι έτσι, ούτε τούτο το άρθρο θα έχει σύγκριση των δύο ελληνικών μεταφράσεων, όπως κάνω συνήθως στα αστεριξολογικά άρθρα μου.

Την περιπέτεια, όπως εκδόθηκε από τον Ψαρόπουλο, τη σκανάρισε κάποιος φίλος. Την ανέβασα σε έναν ιστότοπο φιλοξενίας, απ’ όπου μπορείτε να τη διαβάσετε ονλάιν.

Πρόκειται για μια από τις πρώτες περιπέτειες της σειράς, την τρίτη χρονολογικά από τις 24. Δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Pilote από τον Μάιο του 1961 έως τον Φεβρουάριο του 1962, και το 1963 κυκλοφόρησε σε αυτοτελή τόμο -καθώς είμαστε ακόμη στην αρχή, ο Αστερίξ δεν έχει αποκτήσει ακόμα την τελική του δημοτικότητα κι έτσι μεσολαβεί ένας χρόνος ώσπου να κυκλοφορήσει η έκδοση σε τόμο, ενώ σε επόμενες περιπέτειες το διάστημα αυτό μειώνεται πολύ.

Είναι επίσης η πρώτη (χρονολογικά) ταξιδιωτική περιπέτεια της σειράς, αφού ο Αστερίξ και ο Οβελίξ, έστω και αν δεν το έχουν προγραμματίσει, περνούν το μεγαλύτερο μέρος της περιπέτειας στη χώρα των Γότθων, που συνορεύει με τη Γαλατία. Μια ιδιαιτερότητα που έχει η περιπέτεια που θα δούμε είναι ότι οι Ρωμαίοι διαδραματίζουν περιθωριακό ρόλο, κάτι που συμβαίνει σε λιγοστές περιπέτειες -ούτε επιχειρούν να υποτάξουν το ανυπόταχτο γαλατικό χωριό, ούτε έρχονται σε κάποια σύγκρουση με τους Γαλάτες· αντίθετα, ο Αστερίξ και ο Οβελίξ, ίσως για μοναδική φορά στις 24 περιπέτειες της σειράς, ενεργούν ως υπερασπιστές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Αλλά καλύτερα να περιγράψω σύντομα την υπόθεση. Ο δρυίδης Πανοραμίξ φεύγει από το χωριό για να πάει στο δάσος των Καρνυτών, όπου γίνεται το ετήσιο συνέδριο των Γαλατών δρυίδων. Ο Αστερίξ και ο Οβελίξ τον συνοδεύουν για κάθε ενδεχόμενο, αλλά όταν ο Πανοραμίξ μπαίνει στο δάσος εκείνοι μένουν απέξω, στις παρυφές του, διότι δεν έχουν δικαίωμα να μπουν, αφού δεν είναι δρυίδες.

Στο δάσος όμως μπαίνει ένα απόσπασμα Γότθων, που έχει την αποστολή να απαγάγει τον καλύτερο δρυίδη και να τον οδηγήσει στη Γερμανία ώστε να χρησιμοποιήσουν τη μαγική του τέχνη σαν βοήθημα για να εισβάλουν στη Γαλατία. Φυσικά, ο νικητής του συνεδρίου είναι ο Πανοραμίξ, οπότε το απόσπασμα των Γότθων τον τσουβαλιάζει και τον μεταφέρει στην πατρίδα τους. Εκεί ο αρχηγός των Γότθων τον φυλακίζει και διατάζει τον διερμηνέα να τον πείσει να θέσει το μαγικό του ταλέντο στην υπηρεσία τους. Ο Πανοραμίξ φυσικά αρνείται, αλλά ο διερμηνέας για να μη χάσει το κεφάλι του, λέει ότι είναι πρόθυμος να συνεργαστεί αλλά θέλει λίγο χρόνο.

Ο Αστερίξ και ο Οβελίξ περνάνε κι αυτοί τα σύνορα, μεταμφιεσμένοι σε Γότθους, και τελικά καταλήγουν στην ίδια φυλακή με τον Πανοραμίξ, ο οποίος φανερώνει στον αρχηγό ότι μιλάει καλά τα γοτθικά και δηλώνει ότι αποκλείεται συνεργαστεί. Ο αρχηγός έξαλλος διατάζει να εκτελεστούν με φριχτά βασανιστήρια και οι τέσσερις. Οι Γαλάτες ζητούν, ως τελευταία επιθυμία, την άδεια να φτιάξουν μια γαλατική σούπα -και ο Πανοραμίξ φτιάχνει μαγικό φίλτρο που το δίνει στον διερμηνέα, ο οποίος σπάει τα δεσμά του, δέρνει τους πάντες και ανατρέπει τον αρχηγό. Οι Γαλάτες μετά δίνουν το μαγικό φίλτρο και στον ανατραπέντα, και στη συνέχεια σε πολλούς άλλους Γότθους (διαλέγοντας πάντοτε γέρους ή κακομοίρηδες) που ο καθένας θέλει να γίνει αρχηγός και συγκεντρώνει στρατό -κι έτσι ξεκινάνε οι περίφημοι Αστεριξιακοι πόλεμοι, με πέντε ή δέκα επίδοξους αρχηγούς των Γότθων να αλληλομάχονται για την αρχηγία, οπότε οι Γότθοι για τους επόμενους αιώνες θα είναι απασχολημένοι με τα του οίκου τους αφήνοντας ασφαλή τη Γαλατία. Η περιπέτεια τελειώνει με το πατροπαράδοτο τσιμπούσι -και με τον βάρδο δεμένο και φιμωμένο.

Οι Γότθοι εμφανίζονται να μιλάνε διαφορετική γλώσσα, η οποία στα μπαλονάκια είναι γραμμένη με άλλη γραμματοσειρά, που θυμίζει τη λεγόμενη «γοτθική» γραφή. Χαρακτηριστικό τους επίσης είναι ότι όλοι φοράνε ρούχα από γούνα και κράνος μυτερό, που θυμίζει το μυτερό κράνος των Πρώσων στρατιωτών στα τέλη του 19ου αιώνα, που έγινε σύμβολο του γερμανικού μιλιταρισμού.

Τα ονόματα των Γότθων τελειώνουν όλα σε -ίκ, που έχει ιστορική βάση (Θεοδώριχος, ας πούμε). Ο επικεφαλής του αποσπάσματος, εδώ αριστερά στην εικόνα, λέγεται Coudetric, λογοπαίγνιο με το coup de trique (ροπαλιά), που ο Χιόνης το απέδωσε, πετυχημένα, Μονολιθίκ.

Ο μεγάλος αρχηγός λέγεται Téléferic, που βεβαίως διατηρήθηκε στα ελληνικά, Τελεφερίκ, ενώ ο διερμηνέας, που έγινε μετά αρχηγός λέγεται Chloridric, όνομα που ο Χιόνης προτίμησε να αποδώσει Χολερίκ (ταιριάζει με την πράσινη χροιά του προσώπου του) και όχι, ας πούμε, Υδροχλωρίκ που θα ήταν πιστότερη απόδοση. Ένας άλλος αποδέκτης του μαγικού φίλτρου είναι ο Ελεκτρίκ, ενώ στους αστεριξιακούς πολέμους διακρίθηκαν επίσης ο Σατιρίκ και ο Λυρίκ.

Από τα μη γοτθικά ονόματα των ηρώων, αρκεί να αναφέρω τον Ρωμαίο στρατηγό Nenpeplus (λογοπαίγνιο με τη φράση je n’en peux plus – δεν αντέχω άλλο) που αποδίδεται Ανήσυχους από τον Χιόνη και τον Βέλγο δρυίδη Septantesix, που είναι ο βελγικός τρόπος για να πει κανείς 76 (στα σωστά γαλλικά της Γαλλίας το 76 είναι soixante-seize).

Στο σκίτσο πιο πάνω βλέπουμε τον Γότθο επικεφαλής να μιλάει για τη νίκη «των Βησιγότθων, των Οστρογότθων και των σκέτων Γότθων». Ο Γκοσινί παίζει αρκετά στο έργο με τη διαίρεση των Γότθων σε Βησιγότθους και Οστρογότθους, η οποία, διάβασα κάπου, ίσως είναι υπαινιγμός για τη διαίρεση της Γερμανίας σε Δυτική και Ανατολική -η περιπέτεια γράφτηκε το 1961, θυμίζω.

Πού θα πάμε; ρωτάει ο Οβελίξ.
Εκεί που κατοικούν οι Βησιγότθοι, στα ανατολικά, απαντάει ο Αστερίξ.
Οι Βησιγότθοι είναι οι Γότθοι της Ανατολής;
Όχι, οι Βησιγότθοι είναι οι Γότθοι της Δύσης. Οι Γότθοι της Ανατολής είναι οι Οστρογότθοι. Όμως οι Γότθοι της Δύσης κατοικούν ανατολικά σε σχέση με μας. Κατάλαβες;
Όχι, ομολογει ο καημένος ο Οβελίξ.

Ένα ωραίο εύρημα είναι ότι δυο Ρωμαίοι στρατιώτες, που κυνηγάνε το απόσπασμα των Γότθων, πέφτουν πάνω στον Οβελίξ και τον Αστερίξ, τρώνε ξύλο, και νομίζουν ότι συνάντησαν Γότθους. Κάνουν ένα σκίτσο των δύο «Γότθων» και αποτέλεσμα είναι ότι ολόκληρη η δύναμη των Ρωμαίων χτενίζει το δάσος ψάχνοντας τον Οβελίξ και τον Αστερίξ, ενώ οι πραγματικοί Γότθοι ξεφεύγουν ανενόχλητοι.

– Δεν χρειάζεται να το πολυψειρίζουμε, λέει ο επικεφαλής του γοτθικού αποσπάσματος.

Και με το δίκιο του ο Οβελίξ πιο κάτω επικρίνει τους Ρωμαίους, επειδή αντί να πιάσουν τους Γοτθους της Ανατολής κυνηγάνε τους Γαλάτες της Δύσης -ils ont perdu le Nord, αποφαίνεται ο Οβελίξ, έκφραση που κατά λέξη θα πει «έχασαν τον Βορρά» και σημαίνει «δεν είναι στα καλά τους». Ο Χιόνης το μεταφράζει «χάσανε τα μπούσουλα» -αγνοώ αν είναι λάθος αντί για «τον» μπούσουλα ή σκόπιμο.

Βέβαια, ο Γκοσινί εδώ κάνει μερικούς αναχρονισμούς -οι Γότθοι στην εποχή του Καίσαρα (δηλ. του Αστερίξ) δεν είχαν χωριστεί σε Βησιγότθους και Οστρογότθους, αυτό έγινε μερικούς αιώνες αργότερα, όπως επίσης αργότερα κατέβηκαν στα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, ο μεγαλύτερος αναχρονισμός υπάρχει στον διαγωνισμό των δρυίδων, όπου ο Βέλγος δρυίδης παρουσιάζει ένα φίλτρο που σε κάνει να αντέχεις τον πόνο -και το επιδεικνύει βγάζοντας με τα χέρια του τηγανητές πατάτες από το καυτό λάδι! Πατάτες βέβαια ήρθαν στην Ευρώπη μετά τον Κολόμβο, από την Αμερική, αλλά αφού οι τηγανητές πατάτες είναι το σήμα κατατεθέν των Βέλγων ο αναχρονισμός συγχωρείται (στην περιπέτεια του Αστερίξ στους Βέλγους εμφανίζονται και πάλι τηγανητές πατάτες).

Όταν οι Γότθοι γυρίζουν στην πατρίδα τους, ξυλοφορτώνουν τον Ρωμαίο λεγεωνάριο που φυλάει τα σύνορα. Έγινε εισβολή, ενημερώνει αυτός τον δέκαρχό του. Πώς γίνεται να εισβάλλουν οι Γότθοι στη χώρα τους; τον ρωτάει εκείνος θυμωμένος.

Λίγο αργότερα, ο Οβελίξ και ο Αστερίξ περνάνε κι αυτοί τα σύνορα -δίνοντας τη νενομισμένη μπούφλα στον λεγεωνάριο. Εκείνος περιχαρής σπεύδει να ενημερώσει τον δέκαρχο ότι «αυτή τη φορά έγινε εισβολή» για να φάει τέσσερις μέρες κράτηση επειδή «εισβολή είναι όταν περνάνε τα σύνορα για να έρθουν σε μας και όχι το αντίθετο».

Στο τέλος τέλος της ιστορίας, όταν οι δυο ήρωές μας μαζί με τον Πανοραμίξ ξαναπερνάνε τα σύνορα επιστρέφοντας στη Γαλατία καρπαζώνουν πάλι τον λεγεωνάριο, ο οποίος πάλι σπεύδει να ανακοινώσει εισβολή και τρώει άλλη μια τεσσάρα διότι πού ακούστηκε Γαλάτες να εισβάλλουν στη Γαλατία;

Ωραίο εύρημα έχουμε όταν ο Αστερίξ και ο Οβελίξ είναι αιχμάλωτοι των Γότθων, φυλακισμένοι στο μπουντρούμι.

Κάθε τόσο σπάνε την πόρτα του κελιού τους για να ζητήσουν το ένα ή το άλλο, ο Γοτθος που τους φρουρεί την επιδιορθώνει με χίλια βάσανα, κι εκείνοι αμέσως την ξανασπάνε -ας πούμε για να του πουν ευχαριστώ, όπως επιβάλλει η γαλατική ευγένεια.

Την ίδια ώρα, ο μέγας αρχηγός Τελεφερίκ με τον τελετάρχη του ετοιμάζουν τις τελευταίες λεπτομέρειες για τη βασανιστική εκτέλεση της επόμενης μέρας στην αρένα.

– Να τους κάνουμε κομματάκια, προτείνει ο τελετάρχης

– Όχι πολύ μικρά. Να βλέπει όλος ο κόσμος, επισημαίνει ο αρχηγός.

Όμως, η εκτέλεση θα ματαιωθεί, διότι ο Χολερίκ, ποτισμένος με μαγικό φίλτρο, ανατρέπει τον Τελεφερίκ και αυτοανακηρύσσεται αρχηγός -με το αναπόφευκτο λογοπαίγνιο που μεταφράζεται καλά και στα ελληνικά: Ta vie ne tient qu’à un fil, Téléféric, Η ζωή σου κρέμεται από’να σύρμα, Τελεφερίκ στην απόδοση του Χιόνη.

Για να διατηρήσουν την ισορροπία, οι Γαλάτες ποτίζουν με μαγικό φίλτρο και τον Τελεφερίκ, ο οποίος αμέσως απελευθερώνεται.

Εδώ έχουμε λογοπαίγνιο. Ο Αστερίξ λέει Il est dechaîné, που θα πει κατά λέξη «απαλλάχτηκε από τις αλυσίδες του» αλλά μεταφορικά σημαίνει «είναι έξαλλος, αποχαλινώθηκε».

Ο Οβελίξ αργεί να καταλάβει τη φράση του Αστερίξ και όταν την καταλαβαίνει εντυπωσιάζεται πολύ και την επαναλαμβάνει αρκετές φορές στη συνέχεια. Ο Χιόνης αποδίδει «έσπασε τα δεσμά του» και πιο κάτω, σε επόμενο σκίτσο «δεν έσπασε μόνο δεσμά αλλά και κεφάλια», λογοπαίγνιο που δεν υπάρχει στο πρωτότυπο, αντισταθμίζοντας, ας πούμε, το αναγκαστικά χαμένο καλαμπούρι.

Οι Γαλάτες όπως είπα δίνουν μαγικό φίλτρο σε πολλούς ακόμα Γότθους, διαλέγοντας ειδικά τους πιο κακομοίρηδες -και όλοι τους, μόλις αισθανθούν δυνατοί βάζουν στόχο να γίνουν αρχηγοί και κυρίαρχοι.

Ένας οδοκαθαριστής, φτωχός και αδύναμος, ο Ηλεκτρίκ, μόλις πίνει το φίλτρο αισθάνεται πανίσχυρος και τρέχει να μαζέψει στρατό για να ανατρέψει την κυβέρνηση. Εδώ στα γαλλικά υπάρχει λογοπαίγνιο, διότι ο στρατηγός Ηλεκτρίκ είναι ο général Electric, που λογοπαίζει με την εταιρεία Τζένεραλ Ελέκτρικ. Στα ελληνικά το λογοπαίγνιο χάνεται.

Κι άλλο ένα λογοπαίγνιο υπάρχει, διότι ο Αστερίξ βλέποντας τον Ηλεκτρίκ να τρέχει με τη σκούπα στο χέρι λέει πως ο πρώην οδοκαθαριστής είναι prêt à tout balayer sur son passage. Ο Χιόνης το αποδίδει: Έτοιμος να σκουπίσει τα πάντα στο πέρασμά του. Εγώ θα προτιμούσα μάλλον «να σαρώσει τα πάντα», αλλά η διαφορά δεν είναι μεγάλη.

Εικάζω ότι το εύρημα με τους πολλούς ανίσχυρους αρχηγούς που αλληλοτρώγονται είναι και ένας υπαινιγμός στη Γερμανία του 17ου-18ου αιώνα έως τον Μπίσμαρκ, όταν δεν υπήρχε ενιαίο γερμανικό κράτος αλλά δεκάδες μικρά δουκάτα, πριγκιπάτα και άλλα κρατίδια -μέχρι που ο Μπίσμαρκ ένωσε τη χώρα και είδαμε τα χαΐρια μας.

Όμως πολλά έγραψα και θα σας κούρασα. Δεν έχω καλύψει όλα τα αξιοσχολίαστα σημεία της περιπέτειας, αλλά κάτι θα πείτε κι εσείς στα σχόλια.

Ραντεβού σε δυο μήνες με μιαν ακόμα περιπέτεια του Αστερίξ!