Λεξιλογώντας με τον Αστερίξ και τους Νορμανδούς

Κι άλλο αστεριξοάρθρο, τόσο κοντά στο προηγούμενο; θα ρωτήσετε. Υπάρχει όμως εξήγηση, όπως θα δείτε.

Όπως θα θυμούνται οι τακτικοί αναγνώστες, το ιστολόγιο έχει ξεκινήσει εδώ και καιρό να παρουσιάζει τις 24 περιπέτειες που συνδημιούργησαν ο Ρενέ Γκοσινί και ο Αλμπέρ Ουντερζό, αφού πιστεύω, έστω και με μια δόση υπερβολής, ότι οι 24 αυτοι τόμοι του Αστερίξ είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Η αλήθεια είναι πως ο ρυθμός της παρουσίασης έχει αραιώσει πολύ.

Η περιπέτεια που θα παρουσιάσω σήμερα είναι η 20ή από τις 24, δηλαδή έχουμε πια μπει στην τελική ευθεία.

Ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο του 2014, με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη 2015 είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) ενώ στα τέλη Απριλίου παρουσίασα τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών». Τέλη Ιουνίου 2015 παρουσιάστηκε Ο αγώνας των αρχηγών, η πέμπτη περιπέτεια της σειράς. O κύκλος συνεχίστηκε στα μέσα Οκτωβρίου με τον Αστερίξ στην Κορσική και η τελευταία δημοσίευση για το 2015 ήταν την παραμονή των Χριστουγέννων με τον Αστερίξ Λεγεωνάριο. Το 2016 ξεκίνησε με την περιπέτεια Οβελίξ και σία τον Φλεβάρη, ενώ τον Απρίλιο ανέβασα το Δώρο του Καίσαρα. Ξαναπιάσαμε το νήμα τον Οκτώβριο με την Ασπίδα της Αρβέρνης. ενώ τον Δεκέμβριο ακολούθησε το Χρυσό δρεπάνι. Πρώτη περιπέτεια του 2017, τον Φλεβάρη, ήταν το Μεγάλο ταξίδι, που συμπλήρωσε την πρώτη δωδεκάδα. Στη δεύτερη δωδεκάδα μπήκαμε τον Απρίλιο, με την περιπέτεια «Ο Αστερίξ και η Κλεοπάτρα». Μετά αραίωσαν οι ρυθμοί. Τον Αύγουστο του 2017 παρουσιάστηκε η περιπέτεια «Ο Αστερίξ και οι Γότθοι» ενώ τον Δεκέμβριο είχαμε ένα εμβόλιμο άρθρο, αφού παρουσιάσαμε την καινούργια (χωρίς Γκοσινί αλλά και χωρίς Ουντερζό) περιπέτεια «Ο Αστερίξ στην Ιταλία» που είχε πρόσφατα κυκλοφορήσει στα γαλλικά. Το 2018 μία μόνο περιπέτεια παρουσιάσαμε, τον Απρίλιο, τον Αστερίξ στην Ισπανία . Μια ακόμα περιπέτεια παρουσιάσαμε τον Μάιο του 2019, τον Γύρο της Γαλατίας, ενώ τον Νοέμβριο είχαμε ένα εμβολιμο άρθρο, όπου παρουσιάσαμε μια ακόμα καινούργια περιπέτεια, της νέας περιόδου, Ο Αστερίξ και η αδρεναλίνη. Μία περιπέτεια ακόμα παρουσιάσαμε τον Μάρτιο του 2020, τον Αστερίξ Μονομάχο, ενώ πέρυσι, το 2021, την εποχή των Ολυμπιακών αγώνων του Τόκιο, τον Αστερίξ στους Ολυμπιακούς αγώνες. Πέρυσι επίσης είδαμε μια από τις νέες περιπέτειες του Αστερίξ, Ο Αστερίξ και ο γρύπας, ενώ το 2021 έκλεισε, στις αρχές Δεκεμβρίου, με τον Αστερίξ και τη χύτρα.

Πρώτη φορά δημοσιεύω μια περιπέτεια πριν ακόμα περάσει δίμηνο από την προηγούμενη. Ο λόγος είναι ότι ο φίλος μας ο Christos μού έστειλε ένα γράμμα στο οποίο αναλύει αρκετά από τα λογοπαίγνια της περιπέτειας, με αναφορές και στην αγγλική και τη γερμανική μετάφραση. Έτσι, με έφερε στο φιλότιμο κι έγραψα το σημερινό άρθρο, που θα βγει μεγάλο όχι μόνο επειδή η περιπέτεια με τους Νορμανδούς έχει αρκετά πράγματα που αξίζει να επισημανθούν, αλλά και διότι για την περιπέτεια αυτή έχουμε κατ’ εξαίρεση και τρίτη ελληνική μετάφραση.

Χάρη στην ευγενική προσφορά αρκετών φίλων, έχω πλέον σκαναρισμένες σχεδόν όλες τις περιπέτειες του Αστερίξ στην έκδοση Ψαρόπουλου, επομένως το βραδύ στάδιο της διαδικασίας είναι πλέον το γράψιμο των άρθρων από μένα. Λείπει μόνο μία, οι Δάφνες του Καίσαρα. Όποιος την έχει και μπορεί να τη σκανάρει, ας τη στείλει.

Θυμίζω ότι οι περιπέτειες του Αστερίξ κυκλοφόρησαν σε αυτοτελείς τόμους στα ελληνικά πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου (σε μετάφραση αρχικά του Κώστα Ταχτσή και μετά του Αργύρη Χιόνη) ενώ αργότερα κυκλοφόρησαν σε νέα μετάφραση (της Ειρήνης Μαραντέι) από τις εκδόσεις Μαμούθ, που είναι και η έκδοση που βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο εμπόριο.

Λέω «σε αυτοτελείς τόμους» διότι περιπέτειες του Αστερίξ σε συνέχειες είχαν δημοσιευτεί στα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο περιοδικό «Αστερίξ». Σε κάποιο παλαιοβιβλιοπωλείο ανακάλυψα πριν από καιρό έναν τέτοιο τόμο, που περιείχε την περιπέτεια με τους Νορμανδούς, οπότε θα αναφέρω μερικά πράγματα και από εκείνη την παλιά μετάφραση (θα τη λέω μετάφραση Σπανού, από το όνομα του εκδότη).

Τη σημερινή περιπέτεια την ανέβασα εδώ απ’ όπου μπορείτε να τη διαβάσετε ονλάιν ή να την κατεβάσετε.

Ο Αστερίξ και οι Νορμανδοί είναι χρονολογικά η 9η περιπέτεια από τις 24 της σειράς. Δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Pilote από τον Απρίλιο έως τον Οκτωβριο του 1966 και στη συνέχεια εκδόθηκε σε τόμο. Ο γαλλικός τίτλος είναι Astérix et les Normands.

Δεν είναι ταξιδιωτική περιπέτεια: δεν πηγαίνει ο Αστερίξ με τον Οβελίξ στη χώρα των Νορμανδών, οι Νορμανδοί έρχονται στο γαλατικό χωριό. Αλλά να πάρουμε τα πράματα με τη σειρά.

Στο γαλατικό χωριό καταφθάνει ο ταχυδρόμος και φέρνει γράμμα στον αρχηγό, τον Μοναρχίξ. Του γράφει ο αδελφός του από τη Λουτέσια, ο οποίος ανησυχεί για τον γιο του -ο νεαρός έχει γίνει μαλθακός από την τρυφή της πρωτεύουσας, οπότε ο πατέρας του θέλει να τον στείλει στο ανυπόταχτο χωριό για να τον κάνει άντρα. «Μην ανησυχείς αρχηγέ», λέει ο Αστερίξ, «θα σου τον κάνουμε να κυνηγάει αγριογούρουνα με τις γροθιές». «Γιατί, υπάρχει κι άλλος τρόπος;» ρωτάει όλο απορία ο Οβελίξ.

Την ίδια στιγμή, στον παγωμένο Βορρά, οι Νορμανδοί (δηλαδή οι Βίκινγκ), δεινοί πολεμιστές που χρησιμοποιούν τα κρανία των νεκρών εχθρών τους για να πίνουν το εθνικό τους ποτό, έχουν ένα πρόβλημα. Δεν φοβούνται, δεν ξέρουν τι θα πει φόβος. Έχουν όμως ακούσει ότι ο φόβος δίνει φτερά και, ερμηνεύοντας κυριολεκτικά τη φράση, αποφασίζουν να μάθουν αυτό το συναίσθημα για να γίνουν ιπτάμενοι κι επομένως ακατανίκητοι. Ξεκινούν μιαν εκπαιδευτική αποστολή και διαλέγουν, κατά κακή τους τύχη, τις ακτές της Γαλατίας.

Στο μεταξύ καταφθάνει ο πρωτευουσιάνος νεαρός και φέρνει μαζί του τα νέα ήθη της πρωτεύουσας. Όταν βλέπει, μαζί με τον Οβελίξ και τον Αστερίξ, να πλησιάζει το ντρακάρ, το καράβι των Νορμανδών, για να κάνει απόβαση, κυριεύεται από φόβο. Προσπαθεί να τρομάξει τους Γαλάτες του χωριού, αλλά εκείνοι, ακούγοντας ότι καταφθάνουν ξένοι πολεμιστές σπεύδουν να καταταγούν για να τους πολεμήσουν.

Ένας Νορμανδός κατάσκοπος στο δάσος ακούει τον νεαρό να παραπονιέται ότι φοβάται πολύ, ότι είναι «πρωταθλητής του φόβου» κι έτσι οι Νορμανδοί αποφασίζουν να απαγάγουν τον νεαρό για να τους… διδάξει τι είναι ο φόβος. Κι έτσι κάνουν.

Ο Αστερίξ κι ο Οβελίξ σπεύδουν να τον απελευθερώσουν και αφού έπαιξαν πολύ ξύλο με τους Νορμανδούς τελικά κλείνουν συμφωνία με τον αρχηγό τους: ο Αστερίξ θα μείνει όμηρος με τον νεαρό και ο Οβελίξ θα τους φέρει έναν δάσκαλο του φόβου -πρόκειται για τον βάρδο. Πράγματι, μόλις ακούνε τη συναυλία του Κακοφωνίξ, οι τρομεροί πολεμιστές κυριεύονται από φόβο -και φεύγουν για την πατρίδα τους ικανοποιημένοι που πέτυχαν τον εκπαιδευτικό σκοπό του ταξιδιού τους, αν και γρήγορα διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να πετάξουν.

Το βασικό καινούργιο πρόσωπο είναι ο νεαρός Παριζιάνος, που λέγεται στα γαλλικά Goudurix (λογοπαίγνιο με το goût du risque, ροπή προς τον κίνδυνο). Στη μετάφραση του Μαμούθ αποδίδεται Γιεγιεδίξ, στην παλιότερη μετάφραση του Χιόνη είναι Ντισκοτίξ, ενώ στην ακόμα πιο παλιά μετάφραση του Σπανού τον λένε Τεμπελίξ. Ο Γιεγιεδίξ, εκτός από το φινετσάτο άρμα του, που είναι κατασκευής Μεδιολάνων (όπου εδρεύει βέβαια η Άλφα Ρoμέο) φέρνει και τη νεανική κουλτούρα του Παρισιού των 60, και τη μεταλαμπαδεύει στο γαλατικό χωριό:

Ο Κακοφωνίξ (που έχει ρητή εντολή από τον σιδερά να μην τραγουδήσει) παίζει παραδοσιακούς σκοπούς, αλλά ο πρωτευουσιάνος εξοργίζεται: θα σας δείξω πώς χορεύουν στις κατακόμβες [βλ. στις μπουάτ] της Λουτέσιας! Κι έτσι, τους τραγουδάει το Le Monkix, που, σύμφωνα με τα αστεριξολόγια είναι υπαινιγμός για το τραγούδι The Monkey, που δεν ξέρω ποιο είναι, ενώ παινεύει τον Κακοφωνίξ ότι αν έδινε ρεσιτάλ στο Ολυμπίξ (δηλαδή στο παριζιάνικο Olympia) θα έκανε θραύση. Ο Κακοφωνίξ δένει κόμπο την υπόσχεση και γίνεται τσιμπούρι στον νεαρό, ζητώντας του διαρκώς να συζητήσουν «για το ρεσιτάλ».

Εξίσου βέβαια πρωταγωνιστούν και οι Νορμανδοί -και το γεγονός ότι στη σημερινή Γαλλία υπάρχει περιοχή Νορμανδία (με τη Χάβρη και τη Ρουέν), που βέβαια έχει την απαρχή της στις αλλεπάλληλες εισβολές Βίκινγκ από τον Βορρά τον 9ο αιώνα μΧ, δίνει στον Γκοσινί έμπνευση για αλυσιδωτούς παραλληλισμούς και αναχρονισμούς ανάμεσα στους τότε Βίκινγκ και στους τωρινούς Νορμανδούς.

Έτσι, οι Νορμανδοί-Βίκινγκ της περιπέτειας πίνουν calva, που παραπέμπει στο calvados, το καλβαντός, το κονιακοειδές απόσταγμα της σημερινής Νορμανδίας (από απόσταξη μηλίτη συνήθως) και το οποίο οι σημερινοί Νορμανδοί αποκαλούν χαϊδευτικά calva. Και αφού το πίνουν μέσα στα κρανία νικημένων εχθρών, είναι, ας πούμε calva d’os (καλβά από τα οστά). Eπίσης, επειδή η σημερινή νορμανδική κουζίνα χρησιμοποιεί αρκετά την κρέμα γάλακτος (crème fraîche), βλέπουμε τους Νορμανδούς του κόμικς να τη χρησιμοποιούν συνέχεια και τον αρχηγό τους να τρώει γλώσσα με κρέμα, κοτόπουλο με κρέμα, μπριζόλα με κρέμα, ακόμα και αγριογούρουνο με κρέμα (συνταγή που ενδιαφέρει ιδιαίτερα και τον Οβελίξ και διακόπτουν τον καβγά για να την αναλύσουν!)

Ο αρχηγός λέγεται Olaf Grossebaf (grosses baffes = γερές σφαλιάρες) και στα ελληνικά Χοντρομπάφ, ενώ όλα τα ονόματα των Νορμανδών της περιπέτειας τελειώνουν σε -άφ, κατι που το βρίσκουν πολύ αστείο οι Γαλάτες:

Mόλις ο Μοναρχίξ ακούει το περίεργο όνομα σε -άφ, σπεύδει να το μεταφέρει σε διάφορους Γαλάτες που έχουν αστεία ονόματα σε -ίξ (Αssurancetourix είναι το γαλλικό του Κακοφωνίξ). Μερικά από τα ονόματα Νορμανδών έχουν ελληνική προέλευση ή υπάρχουν και στα ελληνικά: Αυτογράφ, Βαθυσκάφ, Κενοτάφ, Καράφ, Κινηματογράφ, Δακτυλογράφ, Στενογράφ. Και όταν ρίχνουν έναν κουβά νερό στον Γιεγιεδίξ για να τον ξυπνήσουν, και ακούγεται «Πλαφ!» κάποιος από το βάθος φωνάζει «Παρών!»

Αναφορές και υπαινιγμοί υπάρχουν επίσης στην απόβαση της Νορμανδίας του 1944 αλλά και στις αποβάσεις των Νορμανδών τον 9ο αιώνα -σε ένα σημείο, ο Χοντρομπάφ διαβεβαιώνει τον Αστερίξ ότι «δεν ήρθαμε εδώ για να σας πολεμήσουμε, αυτό θα το κάνουν οι απόγονοί μας σε μερικούς αιώνες. Και το τοπίο θυμίζει τη σημερινή Νορμανδία -τους γκρεμούς του Etretat, ας πούμε.

Φυσικά οι Νορμανδοί έχουν τους θεούς τους, τον Θορ και τον Οντίν -κι εδώ βλέπουμε κι ένα λογοπαίγνιο από τον Γκοσινί, στο σημείο όπου ο Χοντρομπάφ λέει ότι ο φόβος δίνει φτερά κι έτσι, αν μάθουν τον φόβο, θα πετάνε σαν τα πουλιά. «Μα τον Θορ!» (Par Thor!) αναφωνεί ένας Βίκινγκ, «Μα τον Οντίν», ένας άλλος. «Μα τι μου λες», ένας τρίτος, όπως αποδίδει πετυχημένα το λογοπαίγνιο η Ιρένε Μαραντέι (στο πρωτότυπο: Par exemple, δηλ. Για παράδειγμα).

Τα πλοία των Βίκινγκ/Νορμανδων λέγονται drakkar (που ετυμολογούνται από τον δράκο), και ο ο Αστερίξ κάνει ένα λογοπαίγνιο λέγοντας ότι είναι ένα «drakkar de touristes», παίζοντας με το «cars de touristes», το τουριστικό λεωφορείο.

Ωραίο λογοπαίγνιο και στην πρώτη σελίδα της περιπέτειας.

Ο Μοναρχίξ μαθαίνει για την άφιξη του ανιψιού του από επιστολή που σκάλισε ο αδελφός του σε μια πλάκα. Ο σεναριογράφος εκμεταλλεύεται την ηχητική ομοιότητα των graver (χαράζω) και grave (σοβαρός) και το συνεχίζει αναλόγως, με τον Αστερίξ να ρωτά «Rien de grave dans ce qui est gravé, j’espère? – Τίποτε άχαρο χαραγμένο, ελπίζω». Ο Βρετανός με τον Γερμανό μεταφραστή περνάνε την πρώτη πίστα χωρίς απώλειες, αφού βρίσκουν κοινό λεξιλόγιο: «Nothing grave engraved there, I hope?», και «Doch hoffentlich nichts gravierendes graviert?», αλλά η ελληνική μετάφραση περνάει το εμπόδιο από το πλάι: «Είναι τίποτα το σοβαρό;» (στο Μαμούθ και παρομοίως στις άλλες δύο).

Πιο βόρεια, όταν ένας Βίκινγκ αστυνομικός παραπονιέται για αντικανονικό προσπέρασμα, η απάντηση που παίρνει είναι  «Mort aux rennes!!!», που παραπέμπει στο «Μort aux vaches», «Θάνατος στους μπάτσους», αλλά αφού τα νορμανδικά κάρα δεν τα τραβούν αγελάδες (vaches), αλλά τάρανδοι (rennes), αλλάζει και το σύνθημα! Στα γερμανικά ο μπάτσος είναι Bulle, αλλά το ίδιο είναι και ο ταύρος, κι έτσι το έδαφος στρώνεται για τη γερμανική μετάφραση: «Tod den Rentieren! – Θάνατος στους ταράνδους!» Στα αγγλικά στήνεται λογοπαίγνιο με τα horse-Norse: «So what? Mine’s a Norse-drawn chariot!». Η ελληνική έκδοση κάνει την προσπάθειά της: «Και λοιπόν; Σιγά τους ταράνδους!!!» (Μαραντέι) ενώ ο Χιόνης μεταφράζει κατά λέξη: Και λοιπόν; Θάνατος στους ταράνδους! (δεν το βρισκω ικανοποιητική λύση). Ίσως, αφού το λογοπαίγνιο δεν σώζεται, να είναι προτιμότερη η απόδοση του Σπανού: «Ε λοιπόν! Βάλε με στα κάτεργα να τελειώνουμε!»

Όταν ο Γιεγιεδίξ δηλώνει ότι θέλει να γυρίσει στη Λουτέτσια επειδή έχει πανικοβληθεί από τον ερχομό των Νορμανδών, ο Μοναρχίξ προσπαθεί να τον καθησυχάσει: «Tu verras: il n’y a pas de quartier gaulois!», για να πάρει την απάντηση «Justement! Il y a un quartier latin et j’aimerais le revoir!». Άξονας του λογοπαιγνίου είναι η λέξη quartier (gaulois/latin), που σημαίνει τόσο οίκτος, όσο και συνοικία. Ο Βρετανός έχει εύκολο έργο, αφού το quarter έχει κι αυτό τις ίδιες σημασίες.  Η γερμανική μετάφραση πατά με το ένα πόδι στη σημασία του pardon ως «έλεος» και με το άλλο στη σημασία «Με συγχωρείτε!»: («Du wirst sehen, sie kennen kein Pardon! – Θα δεις, δε συγχωρούν κανέναν» «Pardon! Ich möchte aber doch lieber nach Lutetia zurück – Με συγχωρείτε, αλλά εγώ θα ήθελα να επιστρέψω στη Λουτέσια!.») Η επιλογή της Μαραντέι είναι «-Θα δεις! Οι Γαλάτες δεν παίζουν!   -Ακριβώς! Κι εγώ είμαι άνθρωπος πολύ παιχνιδιάρης!». Aποφεύγει εύλογα το λογοπαίγνιο και καταφεύγει σε άλλο, όπως και ο Χιόνης: — Θα δεις, σε λίγο θα μασάς σίδερα. — Προτιμώ να μασάω μακαρόνια στη Λουτέσια. Καλή είναι η απόδοση του Σπανού: — Θα δεις πόσο όμορφα πολεμάνε οι Γαλάτες. — Αυτό ακριβώς δεν θα ήθελα να δω.

Και οι Ρωμαίοι; θα ρωτήσετε. Δεν έχει Ρωμαίους η περιπέτεια; Έχει, αλλά η παρουσία τους είναι μάλλον διακριτική. Διακριτική, αλλά για ανθολογία. Μια ρωμαϊκή περίπολος βλέπει Νορμανδούς και Γαλάτες να πλακώνονται στην παραλία. Οι παλιοί θέλουν να μην μπλέξουν, αλλά έχουν κι έναν πρωτάρη λεγεωνάριο, που οι άλλοι τον αποκαλούν faba, που είναι το λατινικό για το fayot, το οποίο fayot, είδος φασολιού, σημαίνει στην αργκό τον σπασίκλα, τον μαθητή ή τον φαντάρο που δείχνει ζήλο για να αποσπάσει την εύνοια του δάσκαλου ή του αξιωματικού.

O πρωτάρης προσπαθεί να τους μεταπείσει, αλλά ο παλιός απαντάει: Δεν ξέρω τι είπε ο Καίσαρας, αλλά το να μην πας και να μη δεις είναι ο καλύτερος τρόπος για να μη νικηθείς -μια ακόμα από τις πολλές παρωδίες της ρήσης του Καίσαρα.

Ωστόσο, ο πρωτάρης φανερώνει το μυστικό στον εκατόνταρχο, ο οποίος στέλνει την περίπολο να επέμβει -με αποτέλεσμα, να φάνε ξύλο και από Γαλάτες και από Νορμανδούς, μάλιστα ο Οβελίξ σε ένα σημείο δανείζει τον Ρωμαίο του στον Νορμανδό με τον οποίο πάλευε, για να τον κοπανήσει κι αυτός. Οπότε, ο πρωτάρης βάζει γρήγορα μυαλό και καταλαβαίνει ότι το καλύτερο είναι να μη μπλέκει, να κουκουλώνει τα πάντα και να κάνει αναφορά σε τρία αντίγραφα.

Θα μπορούσα να γράφω ώρες γι’ αυτή την πολύ καλή περιπέτεια, διότι έχει πάρα πολλές ωραίες ατάκες, όπως όταν ο Αστερίξ λέει στον Οβελίξ ότι τα μύδια είναι σαν τα καρύδια, δεν τα τρώμε ολόκληρα, μόνο το μέσα. Μα και τα καρύδια ολόκληρα τα τρώω, απαντάει ο Οβελίξ. Ο οποίος, όταν φεύγει για τη Λουτέτσια ο νεαρός, του δίνει για αποχαιρετιστήριο δώρο ένα μενίρ, και όταν βέβαια το όχημα δεν αντέχει και σπάει η ρόδα, ο Οβελίξ οικτίρει τα καινούργια αμάξια, που δεν μπορούν να αντέξουν «ένα μενιράκι».

Ούτε έγραψα για τους υπαινιγμούς σε τραγούδια, τα αφήνω για τα σχόλιά σας. Θα τελειώσω με την έκφραση une réponse de Normand, κατά λέξη «μια απάντηση Νορμανδού», που τη λένε οι υπόλοιποι Γάλλοι για τους σημερινούς Νορμανδούς, και που σημαίνει «μια ασαφής απάντηση». Έτσι, όταν ρωτούν τον αρχηγό των Νορμανδών αν πιστεύει ότι αποστολή τους πέτυχε, αυτός απαντά, «Μπορεί ναι, μπορεί και όχι…». Αλλά κι οι πειρατές, όταν ρωτούν για τη σωστή ρότα, μαθαίνουν ότι δεν κερδίζεις πολλά όταν ρωτάς Νορμανδό: «Ils nous ont fait une ‘éponse de No’mand!»

Κατά τη γνώμη μου, είναι μια από τις καλύτερες περιπέτειες της 24άδας, επειδή είναι γραμμένη με φοβερό μπρίο, με συνεχή λογοπαίγνια και ατάκες. Και έχει και μια πρωτοτυπία, που μόνο σε 2-3 περιπέτειες έχει συμβεί. Τελειώνει μεν με το καθιερωμένο τσιμπούσι, όμως ο Κακοφωνίξ, που έχει παίξει καίριο ρόλο στην ιστορία, όχι μόνο δεν μένει εκτός αλλά δίνει και ρεσιτάλ -κάτι που, όπως βλέπετε, προκαλεί μια άλλη απουσία από τη γιορτή!