Μνήμη Δημήτρη Σαραντάκου (1929-17.12.2011): – Το τέλος του έβδομου καλοκαιριού

Συμπληρώνονται σήμερα δώδεκα χρόνια από τον θάνατο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου. Όλα αυτά τα χρόνια, συνέχισα να τον μνημονεύω στο ιστολόγιο δημοσιεύοντας κάθε δεύτερη Τρίτη αποσπάσματα από τα βιβλία του, που μάλιστα εξαντλήθηκαν κι έτσι έβαλα και το ανέκδοτο μυθιστόρημά του «Τότε που οι κοπέλες φορούσανε φουστάνια», που η δημοσίευσή του ολοκληρώθηκε στις αρχές τούτου του χρόνου. 

Όμως έχουν απομείνει ορισμένα αποσπάσματα βιβλίων που δεν τα έχω δημοσιεύσει και τα κρατάω για ειδικές περιστάσεις -σαν τη σημερινή. Το αυτοβιογραφικό βιβλίο του πατέρα μου Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια, ήταν έτοιμο για έκδοση από τον ίδιο όταν πέθανε ξαφνικά και τελικά κυκλοφόρησε το 2018 από τις εκδόσεις Αρχείο (Προηγουμένως είχε επίσης εκδοθεί μεταθανάτια ένα ακόμα έργο του, οι τρεις νουβέλες Ο βενετσιάνικος καθρέφτης). Από τα Εφτά καλοκαίρια έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο πολλά αποσπάσματα, το 2012 και το 2013 κυρίως, αλλά όχι ολόκληρο το έργο. Οπότε σήμερα θα παρουσιάσω την πρώτη ενότητα του βιβλίου, το Τέλος του έβδομου καλοκαιριού, του 1985. Όπως είπα, είναι το  πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, στο οποίο εξηγεί ο πατέρας μου γιατί μιλάει για εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια. Ένα απόσπασμα το είχε δημοσιεύσει παλιά η αδελφή μου, δείτε και τη φωτογραφία με τον πατέρα μου στα δεξιά. Οι στίχοι που προτάσσονται ως μότο είναι από ποίημα της μητέρας μου. 

Ένα βιογραφικό του πατέρα μου μπορείτε να βρείτε σε παλιότερο άρθρο.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΕΒΔΟΜΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ (1985)

                                             Αργοσβήνει το καλοκαίρι στην Αίγινα…
                                             Φυλακίζω τον ήλιο μέσα στις γυάλες με το γλυκό,
                                             μεσ΄στο βαρέλι την αψάδα του μούστου.
                                             Πιάνομαι στα χέρια σου κι απαγκιάζω.
                                              Είναι βαρύς ο χειμώνας που έρχεται

 

Το πατητήρι του Άγγελου αντηχούσε από φωνές, πειράγματα και τραγούδια. Ήταν δέκα η ώρα, πρωί Σαββάτου, μέσα του Σεπτέμβρη. Από μία και πάνω ώρα πατούσαμε τα σταφύλια και τώρα, αφού ταχτοποιήσαμε το σωρό των πατημένων ώστε να αποχτήσει επίπεδη επιφάνεια, βάλαμε πάνω του μια μεγάλη ξύλινη πόρτα, στην οποία  ανεβήκαμε με  προσοχή, και κρατώντας ισορροπία, όλοι μας. Το βάρος πέντε νοματαίων λειτούργησε σαν πρέσσα. Από τον σωρό των πατημένων σταφυλιών άρχισε  να  τρέχει άφθονος μούστος. Ο Άγγελος δεν ήταν ανάμεσα μας, αλλά στεκόταν έξω από το πάτημα και εφοδιασμένος με αλκοολόμετρα και ογκομετρικούς σωλήνες, είχε τη γενική  εποπτεία της  όλης διαδικασίας.

Τα τελευταία πέντε χρόνια είχε καθιερωθεί να γιορτάζουμε το τέλος του καλοκαιριού στο χτήμα του Άγγελου, στο Λειβάδι, δυο βήματα από το δικό μας το σπίτι. Εκεί, αφού πατούσαμε ομαδικά τα σταφύλια, όχι μόνο του Άγγελου, αλλά και τα δικά μας και μερικών ακόμα φίλων, στο άριστα οργανωμένο και εφοδιασμένο πατητήρι του, το ρίχναμε κατόπιν στο  φαγοπότι, με τραγούδι, χορό και όλη τη σχετική φασαρία.

Ο Άγγελος, μεταλλειολόγος το επάγγελμα, ήταν σχετικά πρόσφατη γνωριμία μου, στο νησί, μ’ όλο που επί μακρόν είχαμε ζήσει σε χώρους παράλληλους και σε χρόνους που απείχαν λίγο μεταξύ τους, χωρίς όμως να συναπαντηθούμε. Πάντως είχαμε μέγα πλήθος κοινών γνωστών, καθώς και κοινές ιδέες, απόψεις και πεποιθήσεις κι έτσι γίναμε με την πρώτη στενοί φίλοι, σα να γνωριζόμασταν από χρόνια.

Ο Άγγελος ήταν πολύ οργανωμένος άνθρωπος. Δώδεκα χρόνια πιο πριν, αγόρασε αυτό το μεγάλο χτήμα, έχτισε δυο μικρά ανεξάρτητα οικήματα, φύτεψε καμιά πεντακοσαριά φιστικιές, κάπου εκατό ελιές και κλήματα, έφτιαξε μεγάλη υπόγεια στέρνα, πλήρες πατητήρι, αγόρασε κάθε είδους γεωργικά εργαλεία και μηχανήματα και εξασφάλιζε από το χτήμα του ένα εισόδημα ίσο ή και μεγαλύτερο από το μισθό του ως μηχανικού σε μια γαλλική μεταλλευτική  εταιρεία. Παλιός επονελασίτης, με θητεία στη Μακρόνησο, ήταν ένθερμος  οπαδός, αλλά όχι οργανωμένο μέλος του Κόμματος. Δεν έμπαινε εύκολα στα καλούπια και την πειθαρχία της κομματικής ζωής.

Στο πάτημα των σταφυλιών παίρνανε μέρος κατ’ αρχήν η οικογένεια του Άγγελου, δυο συμπατριώτες  του, που  άκουγαν και οι δύο στο όνομα  Γεράσιμος, παλιοί αντάρτες του Δημοκρατικού  Στρατού, θερία  άνθρωποι από πλευράς βάρους και όγκου και γι΄ αυτό πολύτιμοι  στο πάτημα, καθώς και γείτονες που συμμετείχαν με τα δικά τους σταφύλια, τα οποία φυσικά ζυγίζονταν προηγουμένως χωριστά. Υπήρχε όμως πλήθος εθελοντών, που τους έθελγε η ατμόσφαιρα του κεφιού με όλον το σχετικό χαβαλέ, καθώς και το καθιερωμένο τσιμπούσι, με κύριο πιάτο χταπόδι κρασάτο με κοφτό μακαρονάκι (σπεσιαλιτέ της Φρανς, της γυναίκας του Άγγελου) και με συνοδεία άφθονου σπιτικού κρασιού.

Όταν τέλειωσε το γλέντι και κινήσαμε να φύγουμε από το χτήμα του Άγγελου, διαπιστώθηκε πως ήμουν τόσο υπέροχα μεθυσμένος, που κι εγώ ακόμα το παραδέχτηκα και δεν επέμεινα να οδηγήσω. Το μυαλό μου, παρά την αισιόδοξη ομίχλη μέσα στην οποίαν ήταν βυθισμένο, ήταν απολύτως διαυγές σ’ ό,τι αφορούσε τις δυνατότητες μου. Εξ άλλου το υπόλοιπο σώμα μου βρισκόταν θαρρείς μέσα σε πούπουλα, η αίσθηση της αφής είχε αλλοιωθεί κατά θαυμαστό τρόπο και αισθανόμουν ότι βάδιζα κάπου πέντε εκατοστά πάνω από το έδαφος. Έτσι η Κική με τα παιδιά φόρτωσαν στο αμάξι μας τα πλαστικά μπιντόνια με το μούστο που μας αναλογούσε και τράβηξαν για το σπίτι μας, που άλλωστε δεν απείχε πάνω από πεντακόσια μέτρα, ενώ εγώ με τη συντροφιά του Στέλιου ξεκίνησα με τα πόδια.

Τότε που οι κοπέλες φορούσανε φουστάνια – 27 (μυθιστόρημα του Δημήτρη Σαραντάκου)

Εδώ και κάμποσους μήνες άρχισα να δημοσιεύω, ύστερα και από τη δική σας ενθάρρυνση, ένα ανέκδοτο μυθιστόρημα του πατέρα μου.

Οι δημοσιεύσεις γίνονται κανονικά κάθε δεύτερη Τρίτη. Η σημερινή συνέχεια είναι η εικοστή έβδομη, η προηγούμενη βρίσκεται εδώ. 

Η δράση ξεκίνησε επί δικτατορίας και συνεχίστηκε στη μεταπολίτευση και στη δεκαετία του 1980. Ο Δήμος, ο κεντρικός ήρωας, είναι φιλόλογος. Ύστερα από μια μπερδεμένη σχέση με τη ζωγράφο Βασιλική ή Έζμπα που δεν ευοδώθηκε, μένει μόνος αφού και άλλες σχέσεις του δεν οδήγησαν σε κάτι μονιμότερο. Στο τέλος, συνταξιούχος 78 χρόνων, δέχεται την επίσκεψη της Δήμητρας, κόρης της Έζμπας που έχει πια πεθάνει, και μαθαίνει ότι  είναι και δική του κόρη. Η σημερινή συνέχεια είναι και η τελευταία του μυθιστορήματος.

Όταν όλα ταχτοποιήθηκαν αποφάσισαν να καλέσουνε τους φίλους τους. Στη βδομάδα που πέρασε, από τότε που στο σπίτι τους γνώρισε τη Δήμητρα, δεν επικοινώνησαν ούτε τηλεφωνικώς. Ο Δήμος, με τη σύμφωνη γνώμη της κόρης του, δεν τους ενημέρωσε για τις συγκλονιστικές εξελίξεις. Ήθελαν να τους κάνουν έκπληξη. Έτσι όταν χτύπησαν την πόρτα του, τους άνοιξε ο Δήμος ενώ η Δήμητρα είχε κλειστεί στο δωμάτιό της.

Οδήγησε την Κατερίνα τον Αλέκο και την Ανθούλα  στο καθιστικό, τους κέρασε σοκολατάκια κι ένα ποτό και πιάσανε κουβέντα.

«Αλήθεια ξανάδες τη Δήμητρα από τότε;» τον ρώτησε η Κατερίνα.

«Από την επομένη και καθημερινά τη βλέπω συνεχώς».

«Σοβαρά; Και που είναι τώρα;»

«Μέσα, στο δωμάτιό της. Μένει μαζί μου».

Διασκέδαζε με την καρδιά του βλέποντας την έκπληξη τους. Φώναξε δυνατά

«Δήμητρα, έλα να δεις τους φίλους μας».

Κι όταν εκείνη φάνηκε στην πόρτα, σηκώθηκε και με επίσημο ύφος τους λέει.

«Αγαπητοί μου φίλοι, αυτή είναι η κόρη μου, η δική μου και της Βασιλικής»

Και οι τρεις, μόλις συνήλθαν από το ξάφνιασμα, σηκώθηκαν, πήγανε κοντά της και την αγκάλιασαν.

«Παλιοκόριτσο, και δε μας είπες τίποτα» τη μάλωσε η Κατερίνα.

«Ήθελα πρώτα να γνωρίσω τον πατέρα μου χωρίς μελοδραματισμούς και συναισθηματικές φορτίσεις. Και σ΄ αυτόν άλλωστε, την επομένη της γνωριμίας μας του είπα πως είμαι κόρη του».

«Μπαγάσα, απόχτησες τελείως άκοπα μια τέτοια κόρη» του λέει ο Αλέκος δίνοντάς του μια φιλική μπηχτή.

«Και τώρα τι σχεδιάζεις;» ρώτησε τη Δήμητρα η Ανθούλα.

«Πρώτα πρώτα θα ψάξω να βρω δουλειά, μια που θα μείνω οριστικά στην Ελλάδα».

Ο Σεφέρης και ο «Μπέης της Αίγινας»

Έναυσμα για το σημερινό άρθρο στάθηκε μια ηλεσυζήτηση που είχα με τον φίλο Δημήτρη Ραπτάκη, που τον ευχαριστώ.

Στις Μέρες, το πολύτομο ημερολόγιο του Γιώργου Σεφέρη, στον Β’ τόμο, υπάρχει μια αξιοπρόσεκτη εγγραφή, που ξεχωρίζει όχι μόνο για το περιεχόμενό της ή τη μεγάλη της έκταση (κάπου τέσσερις σελίδες βιβλίου) αλλά και επειδή ο ποιητής δηλώνει πως την καθαρόγραψε και τη συμπλήρωσε το 1967, ενώ αρχικά την είχε γράψει στις 25 Μαΐου 1932, 35 χρόνια νωρίτερα, από το Λονδίνο, όπου υπηρετούσε στην ελληνική πρεσβεία. Την παραθέτω και μετά θα τη σχολιάσω.

25 Μάη (Καθαρογραμμένο και συμπληρωμένο, 1967.)

Έκλεισε χρόνο που ο Σεφέρης είδε το φως της Αττικής: πάλι καλά. Συλλογίστηκα το Χάνι τής Γραβιάς:

Διαβαίνων και σφάζων λαμβάνει
ο Σεφέρης βαρείαν πληγήν
και βαρύγδουπος πίπτει εις την γην
αλλά πριν αποθάνει

τον φονέα με σφαίραν ευρίσκει
εις το στήθος. «Θεέ των πιστών,
εις τους κόλπους σου δεξου κι αυτόν,
υπέρ σού αποθνήσκει».

Δεν είμαι ολωσδιόλου σίγουρος για τη μνήμη μου. Το «βαρύγδουπος» με κάνει να σκέπτομαι ότι πρέπει να ήταν κι αυτός σωματώδης, ο θετός προπάππος μου. Κι αυτά μού φέρνουν στο νου οικογενειακές κουβέντες για τους άλλους, τους φυσικούς, προγόνους.

Τον πρώτο που θυμούνταν η φαμίλια ήταν ο Σεφέρης Αί(γ)ιναμπέογλου, γεννημένος γύρω στην επανάσταση του Ορλώφ· παντρεύτηκε στην Καισάρεια τη Μαγλή, την κόρη του Μιλλέτμπαση· ο θείος μου ο Σωκράτης τον θυμούνταν στη Σμύρνη, τριγυρισμένον από καναρίνια σέ κλουβιά· πρέ­πει να τον διασκέδαζαν τα πουλιά, στα γερατειά του τουλά­χιστο. (Δε θυμάμαι πού, σέ κάποια εγκυκλοπαίδεια υπο­θέτω, είδα ότι στα περίχωρα τής Καισάρειας υπήρχε παροι­κία από Αιγινήτες.) Ο γερο-Σεφέρης έκαμε εφτά παιδιά· το πρώτο ήταν ο Πρόδρομος, ο πατέρας του πατέρα μου, γεννημένος στα 1820 ή 1821, και το δεύτερο ο Αναστάσης, ο πατέρας του θείου μου του Σωκράτη· (η μάνα μου θυμούν­ταν το πρόσωπό του με κάποιο δέος· ήταν όλο μαχαιριές από ληστές που τον έπιασαν κάποτε). Ο Πρόδρομος παντρεύ­τηκε στη Σμύρνη τη Χαρίκλεια Αγγελίδη που πέθανε πολύ νέα από κακοήθη πυρετό (30 Ιουνίου 1880). Το πρώτο από τα δυο αγόρια της, ο πατέρας μου Στέλιος, είχε γεννηθεί 1η Αυγούστου 1873. Είχαμε, θυμούμαι, τη φωτογραφία της στο οικογενειακό λεύκωμα — την αντέγραψε αργότερα σέ λάδι ο ζωγράφος Ευάγγελος Ιωαννίδης —, καθώς και του πατέρα της, του «παππουλάκου του Αγγελή». Ήταν ευγενικότατες φυσιογνωμίες και οι δυο· τα φορέματά τους τούς έδειχναν αρχοντάνθρωπους. Ο πατέρας μου έλεγε πως κατάγουνταν από τη Δημητσάνα και είχαν συγγένεια με τον Οι­κουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’.

Πώς πιάσανε οι Αιγινήτες τον Κεμάλ (αφήγημα του Κ. Βάρναλη)

Τις τρεις προηγούμενες Κυριακές παρουσιάσαμε αποσπάσματα από τρία λογοτεχνικά έργα με θέμα τη Μικρασιατική καταστροφή: τα Ματωμένα χώματα της Διδώς Σωτηρίου, το Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη και την Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα. Έκλεισε έτσι μια τριλογία.

Αν πάντως κάποιος έχει υπόψη του κάποιο καλό λογοτεχνικό κείμενο σχετικό με το 1922, ας το υποδείξει στα σχολια ή ακόμα ας το στείλει σκαναρισμένο μήπως το βάλουμε σε επόμενη Κυριακή.

Για αντίστιξη σήμερα βάζω ένα κείμενο σαφώς πιο ανάλαφρο, τον απόηχο της μικρασιατικής εκστρατείας και της ήττας στην Αίγινα το καλοκαίρι του 1922, όπως την είδε ο Κώστας Βάρναλης, που περνούσε εκεί τις καλοκαιρινές διακοπές. (Ο Βάρναλης είχε επιστρατευτεί το 1915 αλλά μετά δεν κλήθηκε να υπηρετήσει, ήταν άλλωστε και σχετικά μεγάλος πια).

Το κείμενο γράφτηκε το 1935 και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ανεξάρτητος, όπου ο Βάρναλης δημοσίευε σε συνέχειες τα φιλολογικά του απομνημονεύματα. Σε βιβλίο εκδόθηκε το 1981 σε επιμέλεια Κώστα Παπαγεωργίου (εκδόσεις Κέδρος).

Πώς οι Αιγινήτες πιάσανε τον Κεμάλ

Τέλη Αυγούστου του 1922, απάνου στην ακμή των μπαιν-μιξτ, των νυχτερινών χορών στο «Κόρτε», των σταφυλιών και των σύκων, καθώς και της μικρασιατικής εκστρατείας, ένα απόγεμα, που φυσούσε δυνατός και πρόσχαρος μπάτης, αρχίσανε να χτυπάνε ενθουσιασμένες όλες οι καμπάνες της Αίγινας: της μητρόπολης, της Παναγίας, τ’ Αϊ-Νικόλα.

Οι φάτσες των μαγαζιών, τα μπαλκόνια των σπιτιών, των ξενοδοχείων, του δημαρχείου γεμίσανε παντιέρες, μικρές και μεγάλες, από μπλάβες έως γκρίζες. Οι βάρκες μέσα στο λιμάνι απλώσανε στην κορφή της αντένας ή στο κοντάρι της πρύμνης από μια γαλανόλευκη και στολίσανε τ’ άλμπουρά τους με κλαριά από μυρτιά ή πεύκο. Κι ανοίγοντας τα πανιά τους στο δυνατό και πρόσχαρο μπάτη στο λιμάνι, λες και τις κυνηγούσανε και τις ερεθίζανε σαν άλογα τα απανωτά κύματα των ήχων, που στέλνανε οι καμπάνες από τη στεριά.

Η γερμανική Κατοχή στην Αίγινα όπως τη θυμάμαι, όπως την έζησα (αφήγημα της Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού)

Κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες το 31ο τεύχος του περιοδικού Η Αιγιναία. Το τεύχος περιέχει αφιέρωμα σε σύγχρονους κεραμίστες που ζουν στην Αίγινα, αλλά εμείς εδώ, που λεξιλογούμε, θα σταθούμε σήμερα σε ένα αφήγημα της Μαίρης Γαλάνη-Κρητικού, με αναμνήσεις από τη γερμανική Κατοχή στην Αίγινα.

Η Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού, από τις προσωπικότητες της πολιτιστικής ζωής του νησιού, δημοσιογράφος και με σημαντικό έργο στο κέντημα, περιγράφει όσα έζησε σαν μικρό παιδί σε μια ευκατάστατη, αστική οικογένεια, σε ένα νησί που δοκιμάστηκε από την πείνα, καθώς η ντόπια αγροτική παραγωγή δεν επαρκούσε, όπως άλλωστε τα περισσότερα ελληνικά νησιά. Έχει ενδιαφέρον η αναφορά στο έργο των Γερμανών κατασκόπων καθώς και σε γνωστά πρόσωπα, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, που πέρασε την Κατοχή στην Αίγινα.

Kαι μια περίεργη σύμπτωση: Θυμάμαι πως ο πατέρας μου έλεγε ότι και στη Μυτιλήνη είχαν ένα θείο δώρο μέσα στην Κατοχή, όταν μια χρονιά γέμισε το λιμάνι ψάρια που τα ψάρευαν με την απόχη -αλλά όχι μικροσκοπικά, παρά παλαμίδες, φερμένες από τη Μαύρη Θάλασσα σε κοπάδια.

Διατηρώ την ορθογραφία του πρωτοτύπου κι αν έγινε κανένα λάθος στο OCR να με συμπαθάτε.

Η γερμανική Κατοχή στην Αίγινα όπως τη θυμάμαι, όπως την έζησα

Λίγο πριν έρθουν οι Γερμανοί

Οι καθημερινές εικόνες στην τηλεόραση από τον πόλεμο στην Ουκρανία, οι γέροι και τα παιδιά που κλαίνε, οι αλλόφρονες μάνες με τα μωρά που τρέχουν να προφυλαχτούν, μου φέρνουν έντονα στη μνήμη μία σκηνή που έζησα στα τέσσερά μου χρόνια. Είμαστε στο 1940, ο πατέρας μου, γιατρός, πολεμάει στην Αλβανία, και η μητέρα μου με πλένει σ’ ένα μικρό μπανάκι στο δωμάτιό μου. Ξαφνικά ηχούν oι σειρήνες! Συναγερμός. Η μητέρα μου με αρπάζει τυλιγμένη σε μία κουβέρτα, ενώ εγώ ουρλιάζω. Τρέχοντας με τη γιαγιά μου, με κουβαλούν στο —ο Θεός να το κάνει — «καταφύγιο» του θείου μου Ρόδη, του φαρμακοποιού. Και μπαίνουμε όλοι οι απελπισμένοι κά­τω από ένα τεράστιο τραπέζι, σκεπασμένο από δεκάδες κουβέρτες. Τέτοια απελπισία! Και μετά χάος…

Υπάρχουν δύο φωτογραφίες από την εποχή εκείνη. Στη μία εί­μαι ντυμένη ευζωνάκι στην αυλή του σπιτιού μας και, αφού η μητέ­ρα μου με βάζει να φιλήσω την άκρη της φωτογραφίας, την στέλνει στην Αλβανία, στον πατέρα μου, γράφοντας από πίσω: «Η Μαιρούλα στον μπαμπούλη της για ανάμνηση των κεχωρισμένων Απόκρεων που περνούμε εις Αίγιναν». Πάνω πάνω γράφει: «Εδώ φίλησε η Μαιρούλα».

Στην άλλη φωτογραφία απεικονίζονται εθελόντριες κυρίες και δεσποινίδες της Αίγινας, που φροντίζουν τραυματίες από την Αλβα­νία στο σημερινό ξενοδοχείο «Μιράντα», τότε πρόχειρο νοσοκομείο.

Το Ημερολόγιο του Αιακίδη

Πριν από μερικές μέρες συμμετείχα, εδώ στην Αίγινα που παραθερίζω, στην παρουσίαση του βιβλίου του φίλου Μιχάλη Μουτσάτσου «Το Ημερολόγιο του Αιακίδη». Οι παρουσιάσεις βιβλίων είναι από τις εκδηλώσεις που χτυπήθηκαν περισσότερο από την πανδημία, αλλά τώρα έχουν πια ξαναρχίσει αν και, όπως μου λένε, υπάρχει δισταγμός από αρκετούς όταν γίνονται σε κλειστούς χώρους. Βέβαια, στη μέση του καλοκαιριού, η παρουσίαση που σας λέω έγινε στην όμορφη αυλή του Λαογραφικού Μουσείου, οπότε δεν είχαμε φόβο -αν και αρκετοί φορούσαμε μάσκες. Είχα την τιμή να βρίσκομαι στο ίδιο πάνελ με τον καθηγητή και πρώην υπουργό Κώστα Γαβρόγλου και τον καθηγητή, συγγραφέα και άνθρωπο του βιβλίου Νίκο Μπακουνάκη.

Ο Μιχάλης Μουτσάτσος, επιστήθιος φίλος του αξέχαστου πατέρα μου, ήταν δραστήριος συνεργάτης του Φιστικιού, που εξέδιδε ο πατέρας μου στην Αίγινα για πολλά χρόνια. Γεωπόνος στο επάγγελμα, συνεργαζόταν από παλιά με πολλά τοπικά έντυπα. Από το 2015 που βγήκε στη σύνταξη έχει εκδώσει δυο τόμους με κείμενά του -τον πρώτο, Το νέο και απέραντο λιβάδι με τους μαργαρίτες το είχαμε παρουσιάσει εδώ πριν από τρία χρόνια. Το Ημερολόγιο του Αιακίδη περιλαμβάνει τα σχόλια, εν είδει χρονογραφήματος, που δημοσίευε ο Μουτσάτσος στο Φιστίκι από το 2001 έως το 2006. Εκδόθηκε το 2020 αλλά μονο τώρα έγινε εφικτό να παρουσιαστεί.

Θα δημοσιεύσω εδώ σχεδόν ολόκληρη την ομιλία μου καθώς και ένα σατιρικό κείμενο του Μουτσάτσου, που μου αρέσει και με το οποίο έκλεισε η εκδήλωση. Βάζω επίσης το βίντεο της εκδήλωσης, όπως το κατέγραψε το συνεργείο του AeginaPortal.

Η ομιλία μου:

…..

Το χρωστούσα όμως να βρεθώ και να πάρω μέρος σ’ αυτή την παρουσίαση, αφού το βιβλίο που παρουσιάζεται, το Ημερολόγιο του Αιακίδη, του αγαπητού μου Μιχάλη Μουτσάτσου, απαρτίζεται από κείμενα δημοσιευμένα στο διμηνιαίο περιοδικό «Φιστίκι», που το εξέδιδε από το 2000 και μετά στην Αίγινα ο αξέχαστος πατέρας μου, ο Δημήτρης Σαραντάκος.

Το φιστίκι είναι φυσικά το εμβληματικό προϊόν της Αίγινας, αλλά το Φιστίκι για το οποίο μιλάμε εδώ, με το Φ κεφαλαίο, ήταν «περιοδικό ευτράπελης ύλης φωταδιστικό και κουλτουριάρικο» που κυκλοφορούσε ανά δίμηνο, στην Αίγινα φυσικά, με εκδότη, διευθυντή και βασικό συντάκτη τον πατέρα μου. Με την ευκαιρία, να θυμηθούμε την ιστορία αυτού του εντύπου.

Το Φιστίκι γεννήθηκε ως ένθετο στην τοπική εφημερίδα «Πολίτης της Αίγινας». Με αυτή τη μορφή έβγαλε 6 τεύχη από το 1989 έως το 1991. Τον Ιούνιο του 1991 μετεξελίχθηκε σε μηνιαία «σατιρική αποκαλυπτική εφημερίδα» που απαγορευόταν «να διαβάζεται από σοβαροφανείς». Ως εφημερίδα, το Φιστίκι πέρασε οχτώ χρόνια πετυχημένης πορείας, και μόλις συμπλήρωσε 100 φύλλα οι συντελεστές του έκριναν καλύτερο να το μετατρέψουν σε διμηνιαίο περιοδικό «ευτράπελης ύλης», όπως είπαμε.

Σε αυτή την τρίτη περίοδο του Φιστικιού δημοσιεύτηκαν και τα κείμενα που περιέχονται στον τόμο που παρουσιάζουμε. Ο Μιχάλης Μουτσάτσος, επιστήθιος φίλος του πατέρα μου, ήταν βασικός συντελεστής του Φιστικιού ήδη από την περίοδο της εφημερίδας. Όπως γράφει κι ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου, στο διμηνιαίο Φιστίκι είχε και μια στήλη όπου καυτηρίαζε τα γλωσσικά αστοχήματα που αλίευε από τον εθνικό και τον τοπικό τύπο, τα μαργαριτάρια και τις κοτσάνες των περισσότερο και λιγότερο επισήμων, στήλη την οποία υπέγραφε με άλλο ψευδώνυμο, Ζούργκα, όπως ονομαζόταν ο αρχηγός των ιθαγενών που ψάρευαν μαργαριτάρια στην όπερα Αλιείς Μαργαριταριών του Ζορζ Μπιζέ.

Με την επιλογή του ψευδωνύμου βλέπουμε βέβαια το εύρος της παιδείας του Μουτσάτσου, βλέπουμε όμως και κάτι άλλο, ότι τα μικρά έντυπα πολύ συχνά έχουν λιγοστούς συνεργάτες που ο καθένας υπογράφει με δύο, τρία ή και περισσότερα διαφορετικά ψευδώνυμα, κατά το παλαιό ρητό του ανταρτοπόλεμου, αραία αραία να φαινόμαστε καμιά σαρανταρέα. Ο πατέρας μου, μάλιστα, στο Φιστίκι όχι μόνο υπέγραφε, εκτός από το ονοματεπώνυμό του, με διαφορετικά ψευδώνυμα, όπως Δημήτρης Γερμιώτης, Μήτσος Πληγωνιάτης κτλ. αλλά είχε κατά καιρούς και διαφορετικές φωτογραφίες για κάθε περσόνα του.

Μάλιστα, σε ένα από τα άρθρα που υπέγραφε με το όνομά του, εν είδει επιστολής προς το Φιστίκι, και που περιλαμβάνεται στο βιβλίο, ο Μιχάλης Μουτσάτσος αναφέρεται εν παρόδω και στον «συνεργάτη σας Ζούργκα» (σ. 197).

Έτσι λοιπόν στο διμηνιαίο Φιστίκι, ο Ζούργκα απέκτησε ένα άλτερ έγκο, τον Αιακίδη. Η διμηνιαία συχνότητα ήταν ιδανική για μια στήλη ελεύθερου σχολιασμού, στην οποία δεν θα ήταν αναγκασμένος να κοιτάζει συνεχώς τον μετρητή των λέξεων, όπως λέει κι ο ίδιος. Και αργότερα, το 2007, όταν ο εκδότης του Φιστικιού αποφάσισε να αραιώσει τη συχνότητα έκδοσης του περιοδικού από δίμηνη σε εξάμηνη, το ημερολόγιο του Αιακίδη έχασε τον λόγο ύπαρξής του.

Σε κάθε τεύχος του Φιστικιού, το Ημερολόγιο του Αιακίδη έπιανε αρκετές σελίδες. Την αποτελούσαν μικρές παράγραφοι, των 5-6 αράδων η καθεμία, κάπου 20 παράγραφοι σε κάθε τεύχος, αν και μπορούσαν να φτάσουν και τις 25 -ευρυχωρία που άφηνε περιθώριο στον σχολιαστή.

Ο Αιακίδης σχολιάζει στο ημερολόγιό του τα μικρά και τα μεγάλα, τα διεθνή, τα εθνικά και τα τοπικά, αλλάζοντας με άνεση τα σύνεργά του από το τηλεσκόπιο στον προβολέα και από εκεί στον μεγεθυντικό φακό· από τα σκανδαλάκια των τοπικών αρχόντων περνάει στις ανακολουθίες της κεντρικής πολιτικής σκηνής και από εκεί στους πολέμους της μοναδικής τότε παγκόσμιας υπερδύναμης, των Ηνωμένων Πολιτειών, κι έπειτα, μέσω Ευρώπης, επιστρέφει και πάλι στην Αίγινα και στα χρόνια προβλήματά της, την ύδρευση ας πούμε ή το κυκλοφοριακό.

Και βέβαια στη στήλη του Αιακίδη υπήρχε σχολιασμός και του καιρού, αλλά όχι αμήχανα, για να περνάει η ώρα και να σπάσει τον πάγο· όταν σχολιάζει ακόμα και τον καιρό δεν ξεχνάει να συναρτήσει, με τη ματιά του γεωπόνου, τη μετεωρολογία με τη γεωργία. Να δούμε τι έγραφε πριν από 20 ακριβώς χρόνια, στο φύλλο Ιουλίου-Αυγούστου 2002:

Αντίθετα, όπως και πέρσι, χάλασε άσχημα δυο φορές ο καιρός και λίγο έλειψε να επαναληφθεί το άγριο περσινό μπουρίνι του Ιουλίου. Και τις δυο φορές όμως, η ομπρέλα που κρατάει πάνω της η Αίγινα δε μας άφησε να ευχαριστηθούμε καλοκαιρινή μπόρα. Να ποτιστούν οι φιστικιές με νεράκι του Θεού και όχι με το αλατόνερο, που απλόχερα μας παραχώρησαν οι άρχοντες του τόπου, για να δώσουν το καλύτερο στους τουρίστες.

Και από την παροιμιώδη ανομβρία της Αίγινας (σε άλλο σημείο λέει ότι το νησί βρίσκεται «εις θέσιν ομβροσκιάς», 134), σχολιάζει τις πλημμύρες της Αττικής, και τις πολύ πιο καταστροφικές της Κεντρικής Ευρώπης -και αναρωτιέται: Τι θα γινόταν άραγε αν μας τύχαιναν οι πλημμύρες της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης; Αν εκκενώνονταν πόλεις και κινδύνευαν μνημεία του πολιτισμού, όπως στην Πράγα και τη Δρέσδη; Θα επιδεικνύαμε την ψυχραιμία και τη στωικότητα των Γερμανών και των Τσέχων; Πολύ αμφιβάλλω, αγαπητοί Αιακίδες.

Η αναφορά στην Ευρώπη δεν είναι η μοναδική. Κατ’ επανάληψη ο Αιακίδης παραπέμπει σε ευρωπαϊκούς μέσους όρους και στηλιτεύει τη χαμηλή κατάταξη της χώρας μας σε σχέση με την ΕΕ σε διάφορους δείκτες, για παράδειγμα: Οι κοινωνικές δαπάνες στην Ελλάδα μειώνουν τη φτώχεια κατά 1% ενώ ο μέσος όρος της ΕΕ είναι 9% (στοιχεία της Eurostat) – 75.

Και στην κριτική του δεν χαϊδεύει αυτιά. Σχολιάζοντας τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών, αντί για το στερεότυπο «νίκησε η τοπική αυτοδιοίκηση» αναρωτιέται θυμόσοφα: Μήπως τελικά είναι αλήθεια ότι η πλειοψηφία δε θέλει τίποτε ν’ αλλάξει;

Και πολλές από τις παρατηρήσεις του, διατυπωμένες το 2002 ή το 2004, πολύ φοβάμαι πως ισχύουν και σήμερα, όπως ότι οι δήμαρχοι περιορισμένων προσόντων επιμένουν να ελέγχουν όλη την αλληλογραφία του δήμου και τις αιτήσεις των δημοτών. Έτσι, βέβαια, δεν τους απομένει ούτε χρόνος ούτε όρεξη για τα σοβαρά προβλήματα του τόπου, αλλά μαθαίνουν τα πάντα για τους δημότες και είναι έτοιμοι να πουλήσουν ρουσφέτι όπου μπορούν, καθόσον «μια μεγάλη τέχνη των πολιτικών είναι να κάνουν τα δικαιώματα ρουσφέτια» (σ. 105).

Παράλληλα δίνει συμβουλές στους αναγνώστες του και τους προτρέπει:

Σας υπενθυμίζω την προτροπή που έκανα στους φίλους του νησιού: Φέρτε τα δικαιώματά σας εδώ! Ρωτήστε, μάθετε και μην επαναπαυόσαστε ότι γνωρίσατε έναν σύμβουλο που σας υποσχέθηκε ότι θα σας φτιάξει το δρομάκι (127)

Τα 6 χρόνια της καταγραφής στο ημερολόγιο του Αιακίδη, 2000 με 2006, είναι ακριβώς τα χρόνια που προηγούνται και έπονται της νέας μεγάλης ιδέας (ή, όπως λέει ο ίδιος στη σελ. 57-58, τη «νέα ιδέα του Έθνους, που θα εντάξει την ελληνική μυλωνού στους πραματευτάδες των μεγάλων χωρών»), τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004. Κι εδώ ο Μουτσάτσος βρίσκεται στους λίγους που, από την αρχή, δεν αγκάλιασαν το κολοσσιαίο αυτό εγχείρημα αλλά στάθηκαν κριτικά απέναντί του. Αξίζει να διαβαστεί ολόκληρο το σημείωμα του Αιακίδη στο φύλλο 7-8/2004, σελ. 108 με 114, που είναι όλο αφιερωμένο στους Ολυμπιακούς.

Δεν λείπουν βέβαια και οι συνεχείς αναφορές στο πρόβλημα της ύδρευσης του νησιού, πρόβλημα χρόνιο αλλά με οξείες εκδηλώσεις που έφτασαν στο αποκορύφωμα το καλοκαίρι του 2005 όταν το νησί έμεινε για μέρες χωρίς νερό (134) Ίσως πρόκειται για το μοναδικό πρόβλημα της Αίγινας απ’ όσα επισημαίνει ο Αιακίδης, που εδέησε να βρει τη λύση του, αφού πρόσφατα ολοκληρώθηκε επιτέλους η πολυπόθητη σύνδεση με την ΕΥΔΑΠ.

Κι έτσι, στο σημείωμα που έμελλε να είναι το τελευταίο Ημερολόγιο, στο τεύχος του Μαΐου-Ιουνίου 2006, ο Αιακίδης είναι θυμοσοφος αλλά όχι αισιόδοξος (168): Παραμονές εκλογών θα αρχίσουν όλα τα έργα δήμου και νομαρχίας, κυρίως έργα οδοποιίας. Από τον Αύγουστο θα δούμε τόση πίσσα όση δεν έχουμε δει όλη την τετραετία. Φυλάχτε λίγη για τις εκλογές, μαζί με άφθονα πούπουλα και χρησιμοποιήστε τα όπου εσείς κρίνετε καλύτερο.

Όμως το βιβλίο δεν τελειώνει με το Ημερολόγιο του Αιακίδη. Οι τελευταίες 50 από τις 220 σελίδες του είναι αφιερωμένες σε «άλλα κείμενα» του Μιχ. Μουτσάτσου στο Φιστίκι, κείμενα κάποτε σύντομα και ευτράπελα, άλλοτε εκτενή και πολύ ενδιαφέροντα, για θέματα που τα ξέρει από πρώτο χέρι ο Μουτσάτσος, όπως η βιολογική γεωργία, τα «μεταλλαγμένα» τρόφιμα, προσοχή στα εισαγωγικά, οι μελέτες που γίνονται στο πόδι (έχει μια πολύ αστεία ιστορία για μια μελέτη βιολογικού καθαρισμού στον Τούρλο, που ο συντάκτης της την είχε αντιγράψει κόπι-πέιστ από άλλη μελέτη στην Αιτωολοακαρνανία, κι έτσι η μελέτη μιλούσε για… λίμνη!) καθώς και μια πολύ αστεία μαθητική μετάφραση αρχαίου σατιρικού αποσπάσματος για τα ομηρικά έπη. Ορισμένα από αυτά τα κείμενα θα μπορούσαν να αποτελέσουν βάση για μελλοντικές εκδηλώσεις στο πάντοτε επίκαιρο θέμα της βιολογικής γεωργίας.

Αλλά ας επανέλθουμε στα ημερολογιακά σχόλια του Αιακίδη. Καθώς τα ξαναδιάβαζα αυτές τις μέρες, μου ήρθαν στο νου τα ιστολόγια, τα μπλογκ δηλαδή, ένα κοινωνικό φαινόμενο που άρχισε να εξαπλώνεται στην Ελλάδα, λίγο μετά από το Ημερολόγιο του Αιακίδη, όπου ο σχολιασμός της επικαιρότητας και της πολιτικής γινόταν πια ηλεκτρονικά. Βέβαια, στο διάστημα που μεσολάβησε από το 2006 έως το 2022 τα περισσότερα ιστολόγια έκλεισαν τον κύκλο τους και δεν λειτουργούν πια, καθώς ο σχολιασμός έχει μεταφερθεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το Φέισμπουκ, το Τουίτερ και τα άλλα των νεότερων. Και βέβαια, αυτή η ανάγκη σχολιασμού των πραγμάτων από έναν ενεργό πολίτη που αισθάνεται ότι κάτι έχει να πει είναι πολύ παλιότερη -σε έντυπη μορφή θα θυμάστε ίσως ότι ο συγγραφέας Γιώργος Ιωάννου έγραφε παρόμοια μικρά σχόλια που τα εξέδιδε κατά τακτά διαστήματα στο περιοδικό «Το φυλλάδιο», από το 1978 έως το 1985.

Αλλά δεν νομίζω να υπάρχει διαφωνία ως προς την αξία των σχολίων του Αιακίδη (και όλων των ανάλογων σχολίων) τη στιγμή που γράφονται. Γεννιέται όμως το ερώτημα: Γιατί να συγκεντρωθούν σε βιβλίο και να τα διαβάσουμε (ή να τα ξαναδιαβάσουμε) σήμερα; Όπως διερωτάται και ο ίδιος ο Μουτσάτσος στο οπισθόφυλλο του βιβλίου Έχει νόημα η αναφορά σε γεγονότα που συνέβησαν πριν από 15-20 χρόνια και η επαναφορά τους στο σήμερα;

Ο Μουτσάτσος απαντάει καταφατικά στο ερώτημα αυτό και θα συμφωνήσω μαζί του. Αξίζει να κάνουμε αυτή την αναδρομή στο πρόσφατο παρελθόν, τουλάχιστον -ή μάλλον, ειδικά- όσοι το ζήσαμε και μπορούμε να ανακαλούμε στη μνήμη μας τα γεγονότα που περιγράφει και που σχολιάζει ο Αιακίδης, τόσο τα διεθνή όσο και τα εθνικά ή τα τοπικά. Αξίζει να δούμε αν επιβεβαιώθηκαν οι προβλέψεις και οι προειδοποιήσεις του Μουτσάτσου, γραμμένες τότε εν θερμώ -ας πούμε, σε ό,τι αφορά το Ιράκ, ασφαλώς επιβεβαιώθηκε ο Μουτσάτσος (δείτε όσα λέει στη σελ. 70) διότι το Ιράκ ασφαλώς δεν μεταμορφώθηκε σε όαση δημοκρατίας. Αξίζει επίσης να δούμε τον τρόπο σκέψης ενός ενεργού πολίτη, ακόμα περισσότερο σήμερα που με τον βομβαρδισμό από πληροφορίες χάνεται η δυνατότητα κριτικής σκέψης.

Βέβαια, το διάβασμα του βιβλίου έχει και λίγο χαρακτήρα πνευματικής άσκησης, διότι, καθώς έχουν περάσει 15-20 χρόνια, πρέπει να βασανίσουμε λίγο τη μνήμη μας για να θυμηθούμε τα μικροπεριστατικά της πολιτικής σκηνής που σχολιάζονται. Ο συγγραφέας έχει βάλει υποσημειώσεις για επεξήγηση, αλλά είναι πολύ φειδωλός σε αυτό· θα μπορούσε ίσως να βάλει περισσότερες -αν και όχι πολύ περισσότερες.

Τέλος, τα χρόνια του Ημερολογίου του Αιακίδη, 2000 με 2006, είναι τα χρόνια που έφτασε στην κορύφωση η περίοδος της επίπλαστης ευμάρειας, με την «μακάρια, υπερχρεωμένη και υπερκαταναλώνουσα Ελλάδα» (όπως γράφει ο Αιακίδης, 150) από την οποία προσγειωθήκαμε απότομα όταν είδαμε τον πρωθυπουργό το 2010 ν’ απευθύνει διάγγελμα από το Καστελόριζο. Το ημερολόγιο του Μιχ. Μουτσάτσου δείχνει ότι κάποιοι, όχι λίγοι, τα έλεγαν από τότε.

Και το βίντεο της εκδήλωσης:

Και κλείνω με το σατιρικό ποίημα του Μιχάλη Μουτσάτσου. Όπως είπε κι ο ίδιος, ένας δήμαρχος της Αιγινας είχε πάει επίσκεψη στην Κίνα και μάλιστα συνοδευόμενος από άλλο άτομο, με έξοδα του Δήμου. Ο Μουτσάτσος ειχε γράψει για το θέμα αυτό σε μια τοπική εφημερίδα. Όταν επέστρεψε ο δήμαρχος, έμαθε τι είχε δημοσιευτεί και επιτέθηκε στο «καρφί» που τον συκοφάντησε, απαιτώντας επανόρθωση. Η επανόρθωση ήρθε έμμετρα και χιουμοριστικά, από τον Stuparellius chinensis. Η πρώτη λέξη είναι τα στουπαρέλια, όπως λέγονται κάτι μικρά καρφάκια, που πρέπει να τα έχουμε συζητήσει ξανά στο ιστολόγιο. Όσο για την πολη Lishui, με την οποία υπήρχε (;) σχέδιο να αδελφοποιηθεί η Αίγινα, υπάρχει και είναι μέσου μεγέθους για τα κινεζικά πρότυπα, με μόλις 2.500.000 πληθυσμό.

 

Σταθερά στο πλευρό του Δημάρχου!

 Στην Κίνα βρέθηκε για μια βδομάδα ο δήμαρχος. Είτε επειδή πήγαινε εκεί αντιπροσωπεία της ΚΕΔΚΕ και ήθελε να πάει κι’ αυτός, είτε πήγε για τη διαφήμιση της Αίγινας στους Κινέζους τουρίστες, είτε για την αδελφοποίηση της Αίγινας με την πόλη Lishui (όλα τα επικαλέστηκε), θεωρούμε ότι κακώς υπέστη κριτική, διότι είμαστε υπέρ των πολιτιστικών ανταλλαγών, με όποιον τρόπο και αν αυτές γίνονται. Για το λόγο αυτό, ειδικός συνεργάτης μας ανάλαβε την υποστήριξη του δημάρχου, με το δικό του έμμετρο τρόπο:

 

Σα δε ντρεπόμαστε να του γκρινιάζουμε
του δήμαρχού μας και να τον σκάζουμε.
Αυτόν, που σκίζεται για τουρισμό;
Βγάλτε ρε άχρηστοι το σκασμό!

Πήγε σε πρέσβεις και σε προξένους
για να γεμίσει η Αίγινα ξένους.
Τι ζήτησε ρε; Δυο εισιτήρια, του Δήμου χρέωση
να βγάλει ο άνθρωπος μιαν υποχρέωση.

Θα πήξει η Αίγινα κινέζικο συνάλλαγμα!
Δουλεύει ο άνθρωπος χωρίς αντάλλαγμα
και να τον βρίζετε εν απουσία του;
Στο εξής θα γράφετε τη παρουσία του.

Τι θέλατε αχάριστοι, καρφιά, στουπαρέλια, πινέζες,
να πάει ολομόναχος σ’ εκατομμύρια Κινέζες;
Πήρ’ ένα φίλο κι’ αυτός μαζί του.
Θα του το κλείσετε το μαγαζί του;

Εκεί τους κάνανε χορούς, δεξιώσεις,
δημιουργήσαμε κι υποχρεώσεις
ενώ έπρεπε η Αίγινα να τους φιλέψει!
Μπορεί νηστικός ο Κινέζος να χορέψει;

Ουστ ρε μεμψίμοιροι και κακομοίρηδες
εδώ θα φέρει Σίνες εμίρηδες
χοντρέμπορους και βιομηχάνους
να φάν’ κατσούλες, ροφούς και χάνους

να χ… στο βιολογικό καθαρισμό μας,
να εισπνεύσουν στην παραλία το …eau sauvage το δικό μας
κι αν δουν τους τσιμεντόδρομους σε χίλια δυο κομμάτια
θα στρογγυλέψουν λίγο τα σκιστά τους τα μάτια.

Μη σας ξεφύγουν οι εξ Ανατολών και πιούν νερό απ’ τη βρύση!
Θα καταλάβουν τα καλά που έχει η άγρια Δύση.
Θα ‘ναι και ολοστρόγγυλοι εκ της ευημερίας,
πώς θα περάσουν από τα τραπεζάκια της παραλίας;

Θα τύχουν άκρας περιποιήσεως, ως άνθρωποι της αγοράς:
Θα τους δεξιωθούμε εις το αλσύλλιον όπισθεν της ψαραγοράς
για την αδελφοποίηση μετά της πόλεως Lishui
(πρώτα θα μας βγει η ψυχή και ύστερα το χούι).

Stuparellius chinensis

και για τη μετάφραση
Μι. Μος

 

 

 

Και πάλι για το «προτελευταίο» ποίημα του Κώστα Βάρναλη

Το σημερινό άρθρο συνεχίζει και συμπληρώνει (και αναιρεί εν μέρει) ένα παλιότερο άρθρο, του 2010. Βέβαια, από τότε έχουν περάσει σχεδόν 12 χρόνια, οπότε το «και πάλι» του τίτλου ίσως θυμίσει εκείνον τον τσιγκούνη του ανεκδότου, που κράτησε ένα καπέλο επί 30 χρόνια κι όταν αναγκάστηκε να αγοράσει άλλο πήγε στο πιλοπωλείο και είπε: «Μου δίνετε ακόμα ένα καπέλο;».

Προειδοποιώ επίσης ότι το ποίημα για το οποίο θα σας πω είναι άσεμνο, οπότε συνεχίζετε την ανάγνωση με δική σας ευθύνη.

Λοιπόν, το 1994 στην ιντερνετική λίστα Hellas, στην οποία συμμετείχαν κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) Έλληνες φοιτητές και μεταπτυχιακοί σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, ο φίλος Τάκης Παπαλεονάρδος, Αιγινήτης, αργότερα καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Οχάιο, αποκάλυψε «ένα άγνωστο ποίημα του Κώστα Βάρναλη, που το έγραψε ο ποιητής λίγους μήνες πριν πεθάνει».

Το σημείωμα αυτό, το αναδημοσίευσα πρώτα στον παλιό μου ιστότοπο το 2007, και το 2010 στο ιστολόγιο, με την άδεια του Τάκη Παπαλεονάρδου.

Θυμάται ο Παπαλεονάρδος: Το καλοκαίρι του 1974 λοιπόν είχε έρθει ο Βάρναλης στην Αίγινα, και βρέθηκε με τον Ζωγράφο στο καφενείο. Ήτανε μαζί τους και μερικοί φίλοι. Κάποιος λέει του Βάρναλη, «γράψε κάνα ποίημα». Ο Βάρναλης λέει λοιπόν, «θα γράψω ένα για τον φίλο μου το Νίκο». Και εκεί σ’ ένα χαρτάκι έγραψε το παρακάτω ποίημα που το χάρισε στον Νίκο Ζωγράφο. Η θεία μου το αντέγραψε στο σπίτι του Ζωγράφου. Από παλιά γνώριζα την ύπαρξη του ποιήματος, αλλά η θεία μου αρνιόταν να μου το δείξει γιατί ήταν… «σόκιν». Πάντα μου’ λεγε «όχι, είσαι μικρός». Κάποια στιγμή το ξέχασα κι εγώ και πέρασαν κάμποσα χρόνια. Τα τελευταία Χριστούγεννα, που κατέβηκα Ελλάδα, το θυμήθηκα πάλι και μου τόδωσε επιτέλους.

[Ο Νίκος Ζωγράφος ήταν προσωπικότητα του νησιού, υποψήφιος δήμαρχος και συγγενής του Παπαλεονάρδου]

Ιδού λοιπόν το ως τώρα ανέκδοτο ποίημα του Βάρναλη:

Οι αιγινήτικες ωδές του Πινδάρου

Το άρθρο αυτό το είχα γράψει το 2005 για το περιοδικό Αιγιναία (δεν θυμάμαι σε ποιο τεύχος δημοσιεύτηκε) και το αναδημοσίευσα μετά στον παλιό μου ιστότοπο. Το είδα τυχαία τις προάλλες, αναζητώντας κάτι άλλο, και διαπίστωσα ότι δεν έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο -οπότε, μια και σήμερα είναι Κυριακή κι έχουμε λογοτεχνικό ανάγνωσμα, ταιριάζει να το βάλω.

Δεν θα πω περισσότερα επειδή το άρθρο είναι μεγάλο. Το αναδημοσιεύω εδώ προσθέτοντας μονάχα, σε δυο-τρία σημεια το αρχαίο κείμενο -πολύ δύσκολος ο Πίνδαρος!

ΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ ΤΟΥ ΠΙΝΔΑΡΟΥ

Κλεινὸς Αἰακοῦ λόγος͵ κλεινὰ δὲ καὶ ναυ-
σικλυτὸς Αἴγινα· σὺν θεῶν δέ νιν αἴσᾳ
Ὕλλου τε καὶ Αἰγιμιοῦ
Δωριεὺς ἐλθὼν στρατός
ἐκτίσσατο· τῶν μὲν ὑπὸ στάθμᾳ νέμονται
οὐ θέμιν οὐδὲ δίκαν
ξείνων ὑπερβαίνοντες· οἷοι δ΄ ἀρετάν
δελφῖνεςἐνπόντῳ͵ταμίαιτεσοφοί
Μουσᾶν ἀγωνίων τ΄ ἀέθλων.

Του Αιακού δοξαστό είναι τ’ όνομα· δοξασμένη κι η
καραβοξάκουστη Αίγινα· με των Θεών καλοτύχη
δωριέας σαν ήρθε του Ύλλου και του Αιγιμίου λαός
την κατοίκησε· και κυβερνιούνται υπακούοντας τους κανόνες
μην πατώντας τη θεία τάξη και τα δίκια των ξένων κρατώντας.
Παραβγαίνουνε των δελφινιών στο πέλαγο και γνωστικά
των Μουσών τα χαρίσματα και των αγώνων τ’ αθλήματα
αυτοί κυβερνούνε.

 

Το απόσπασμα αυτό, από την εισαγωγή του χαμένου 9ου Ισθμιόνικου, συνοψίζει πολύ καλά τα όσα αισθανόταν ο Πίνδαρος για την Αίγινα, που πολλοί την είπαν δεύτερη πατρίδα του.

Ο Πίνδαρος, κατά τους περισσότερους ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της αρχαιότητας, γεννήθηκε το 516 στις Κυνός Κεφαλές, μια κωμόπολη έξω από τη Θήβα, και πέθανε περί το 438. Οι ημερομηνίες αυτές προκύπτουν χωρίς απόλυτη βεβαιότητα από διάφορους συσχετισμούς που βρίσκουμε στα ποιήματά του και σε αρχαίες βιογραφίες του. Το πρώτο σωζόμενο έργο του χρονολογείται στα 498 και το τελευταίο στα 446, επομένως το κεντρικό γεγονός της πενηντάχρονης σταδιοδρομίας του ήταν αναμφίβολα οι Περσικοί πόλεμοι. Ο Πίνδαρος, αν πιστέψουμε μια πληροφορία που δίνει ο ίδιος σε μια ωδή του, κρατούσε από το παλιό γένος των Αιγεϊδών, ένας κλάδος του οποίου εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη και από εκεί αποίκισαν τη Θήρα και μετά την Κυρήνη.

Ο Πίνδαρος καλλιέργησε πολλά είδη της λυρικής ποίησης· οι αρχαίοι τα χώριζαν σε 17 βιβλία ανάλογα με το είδος. Αν και σώζονται πολλά αποσπάσματα από τα άλλα βιβλία (κυρίως παιάνες) το μόνο τμήμα του έργου του που σώθηκε σχεδόν ακέραιο είναι οι επινίκιες ωδές, τέσσερα βιβλία που περιλαμβάνουν συνολικά 45 ωδές.

Το είδος της επινίκιας ωδής γνώρισε εντυπωσιακή αλλά βραχύχρονη ακμή στην αρχαία Ελλάδα και ουσιαστικά ταυτίζεται με τρεις ποιητές: τον Σιμωνίδη, που πρώτος άρχισε να συνθέτει περίτεχνες ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, τον ανεψιό του τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο. Οι τρεις τους κινήθηκαν στους ίδιους κύκλους και ύμνησαν τους ίδιους ανθρώπους. Το 440 το είδος της επινίκιας ωδής ήταν ήδη σχεδόν νεκρό.

Σε ολόκληρη την Ελλάδα γινόντουσαν τοπικοί αγώνες, αλλά το αποκορύφωμα ήταν οι τέσσερις πανελλήνιοι αγώνες, στην Ολυμπία, στους Δελφούς, τη Νεμέα και τον Ισθμό. Λέγονταν και στεφανίτες αγώνες επειδή οι νικητές έπαιρναν σαν έπαθλο στεφάνια από αγριελιά, δάφνη, πεύκο και σέλινο, αντίστοιχα. Οι Ολυμπιακοί αγώνες και τα Πύθια (στους Δελφούς) θεωρούνταν σπουδαιότεροι, και γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια, ενώ τα Νέμεα και τα Ίσθμια κάθε δύο. Έτσι, ας πούμε το 476 έγιναν Ίσθμια τον Απρίλιο και Ολύμπια τον Αύγουστο, το 475 τα Νέμεα, το 474 τα Ίσθμια και τα Πύθια, το 473 τα Νέμεα και ούτω καθεξής το 472 και στη συνέχεια. Κάθε χρόνο δηλαδή γίνονταν ένας ή δύο αγώνες. Βέβαια, σε όλη την Ελλάδα γίνονταν και πολλοί άλλοι τοπικού χαρακτήρα αθλητικοί αγώνες όπου συμμετείχαν και νικούσαν και αιγινήτες. Στην ίδια την Αίγινα γίνονταν τα Ηραία, και άλλοι αγώνες στα Μέγαρα, στην Επίδαυρο κτλ. Όμως οι νίκες αυτές θεωρούνταν ελάσσονες και μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρονται στις ωδές.

Φαίνεται πιθανό ότι οι επινίκιες ωδές τραγουδιούνταν από τον κώμο, μια ομάδα τραγουδιστών και χορευτών, με τη συνοδεία αυλού και λύρας. Η εκτέλεση της ωδής γινόταν συνήθως στον τόπο του νικητή, αν και ορισμένες φορές μπορεί και να έγινε στον τόπο των αγώνων.

Σε γενικές γραμμές, η επινίκια ωδή έχει σκοπό να επαινέσει και να απαθανατίσει τους νικητές και να επικαλεστεί κοινές κοινωνικές αξίες. Κάθε ωδή είναι ένα μίγμα από έπαινο, μυθολογικά στοιχεία και γνωμικά. Δεν υπάρχει ένα κοινό καλούπι, αλλά διακρίνονται κάποια επαναλαμβανόμενα στοιχεία. Η πινδαρική ωδή συχνά ξεκινάει με σύντομο ύμνο προς κάποιον θεό και στη συνέχεια αναφέρει τον νικητή, τον τόπο του και το αγώνισμα όπου νίκησε. Αφού επαινέσει τον νικητή, τους προγόνους του και την πόλη του, περνάει σε μυθολογικά θέματα (που ενδεχομένως έχουν σχέση με τον τόπο καταγωγής του τιμώμενου) και τελειώνει επιστρέφοντας στον νικητή, στον οποίο εύχεται ευτυχία και μακροημέρευση. Στο μυθολογικό τμήμα της ωδής, ο Πίνδαρος συνήθως διαλέγει ένα επεισόδιο από μια μεγαλύτερη ιστορία και το αναλύει σε εντυπωσιακή λεπτομέρεια. Η ωδή περιέχει επίσης προσευχές, γνωμικούς στίχους και αναφορές του ποιητή στον εαυτό του και στην τέχνη του· αυτά συνήθως χρησιμεύουν ως γέφυρες που τον βοηθούν να περάσει από το ένα θέμα στο άλλο.

Το γλωσσικό ιδίωμα της Αίγινας (συνεργασία του Νίκου Παντελίδη)

Δημοσιεύω σήμερα με χαρά και συγκίνηση ένα άρθρο του Νίκου Παντελίδη, αναπληρωτή καθηγητή Γλωσσολογίας στο τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, γραμμένο ειδικά για το ιστολόγιό μας με θέμα το γλωσσικό ιδίωμα της Αίγινας.

Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου ίσως θυμούνται ότι στις αρχές του χρόνου είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο του Ν. Παντελίδη με θέμα το παλαιοαθηναϊκό ιδίωμα., δηλαδή το ιδίωμα που μιλιόταν στην προεπαναστατική Αθήνα, πριν ο ερχομός δεκάδων χιλιάδων κατοίκων από άλλες περιοχές του ελληνόφωνου χώρου το οδηγήσει στην υποχώρηση και τελικά στη σιγή.

Τότε, ο Ν. Παντελίδης μού είχε πει ότι ετοιμάζει ένα άρθρο για το αιγινήτικο ιδίωμα, αρκετά συγγενικό με το παλαιοαθηναϊκό. Τον παρακάλεσα, όταν δημοσιευτεί το άρθρο του, να ετοιμάσει μια εκλαϊκευμένη και συντομευμένη παραλλαγή για το ιστολόγιο. Πράγματι, το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε πρόσφατα στον τόμο «Λέξεις», τιμητικό τόμο για την πρώην διευθύντρια του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών (νυν: Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων) Χριστίνα Μπασέα-Μπεζαντάκου και ο Ν. Παντελίδης είχε την καλοσύνη να ετοιμάσει και ένα ακόμα άρθρο, πιο προσιτό στο ευρύ κοινό, ειδικά για το ιστολόγιό μας.

Όπως θα διαβάσετε, το ιδίωμα της Αιγινας δεν μιλιέται πια. Ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν το μελέτησε ο Τουμπ, είχε υποχωρήσει πολύ στην πρωτεύουσα του νησιού αλλά αντιστεκόταν στην ύπαιθρο, όμως στις επόμενες δεκαετίες υποχώρησε και εκεί και τελικά σίγησε, ακολουθώντας τη μοίρα του παλαιοαθηναϊκού ιδιώματος. Καθώς κατάγομαι, εκ μητρός, από την Αίγινα, εμπειρικά μπορώ να πω ότι μόνο ελάχιστες λέξεις και φράσεις ιδιωματικές θυμάμαι από τη γιαγιά μου.

Αλλά έγραψα πολλά, δίνω τη σκυτάλη στον Νίκο Παντελίδη.

Νίκος Παντελίδης

Το γλωσσικό ιδίωμα της Αίγινας

Εισαγωγικά

Όπως και στην περίπτωση της (παλαιάς, προεπαναστατικής) Αθήνας, έτσι και στην περίπτωση της Αίγινας διάχυτη είναι η εντύπωση περί ανυπαρξίας τοπικού γλωσσικού ιδιώματος. Αυτό εξηγείται εν μέρει και από το γεγονός ότι το νησί βρίσκεται μια ανάσα από την Αθήνα. Κατά συνέπεια, εξαιτίας και των φυσικών του καλλονών, υπήρξε από νωρίς προσφιλές θέρετρο για τους κατοίκους της πρωτεύουσας, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες εποικίστηκε και από πλήθος ανθρώπων που δεν έχουν καταγωγή από αυτό. Έτσι, το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα άρχισε να υποχωρεί ήδη από τον 19^ο αι., διαδικασία, την οποία μαρτυρεί σαφώς γύρω στα 1890 ο πρώτος, ο οποίος το έκανε αντικείμενο μελέτης, ο γερμανός γλωσσολόγος και ελληνιστής Άλμπερτ Τουμπ (Albert Thumb). Ο Τουμπ μάς πληροφορεί ότι στην νέα παραθαλάσσια πρωτεύουσα του νησιού (η παλαιότερη, προεπαναστατική πρωτεύουσα, η Παλιαχώρα, βρισκόταν στο εσωτερικό του) το ιδίωμα βρισκόταν τότε ήδη σε ραγδαία υποχώρηση και μόνο υπολείμματά του μπορούσε κανείς να εντοπίσει στο λόγο των ντόπιων. Το εσωτερικό του νησιού όμως διατήρησε έως πολύ πρόσφατα (και εν μέρει διατηρεί ακόμα) τον έντονα αγροτοποιμενικό του χαρακτήρα, ενώ μέχρι πριν μερικές δεκαετίες μπορούσε κανείς να εντοπίσει θύλακες ομιλητών του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος, έστω και με έντονη την επίδραση της Κοινής Νεοελληνικής στο λόγο τους. Σήμερα ελάχιστα ίσως στοιχεία του επιβιώνουν, κυρίως λεξιλογικά και φρασεολογικά, και μπορεί πλέον με σχετική ασφάλεια να υποτεθεί ότι έχει σιγήσει.

Το ιδίωμα ανήκει στην ίδια ομάδα με τα ιδιώματα της νότιας Εύβοιας, της παλαιάς Αθήνας και των Μεγάρων. Παλαιότερα πιστευόταν ότι το νησί είχε ερημωθεί εντελώς από τους κατοίκους του λόγω επιδρομών που υπέστη και ότι εποικίστηκε ξανά κυρίως από Αθηναίους, γεγονός που υποτίθεται πως εξηγεί τη συγγένεια των ιδιωμάτων. Όμως παρά τις καταστροφές και την πληθυσμιακή αποψίλωση το νησί δεν φαίνεται να ερημώθηκε εντελώς, ενώ το ιδίωμά του εμφανίζει και αρκετές διαφορές από το παλαιοαθηναϊκό. Και είναι μεν αληθές ότι κατά τον βενετοτουρκικό πόλεμο του 1686-1687 οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν την πόλη τους και πολλοί από αυτούς κατέφυγαν στην Αίγινα, επέστρεψαν όμως το 1690 στην Αθήνα.

Το νέο και απέραντο λιβάδι με τους μαργαρίτες (βιβλίο του Μιχάλη Μουτσάτσου)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα βιβλίο που ασχολείται με ένα θέμα που ενδιαφέρει πολύ το ιστολόγιο και που το συζητάμε τακτικά, ιδίως κάθε Σάββατο: τα γλωσσικά και πραγματολογικά λάθη, που έχει επικρατήσει να τα λέμε «μαργαριτάρια».

Πρόκειται για το βιβλίο «Το νέο και απέραντο λιβάδι με τους μαργαρίτες» του φίλου Μιχάλη Μουτσάτσου, ο οποίος ήδη από τον τίτλο του αποτίει φόρο τιμής σε ένα παλιότερο βιβλίο, το «Λιβάδι με τους μαργαρίτες» (1965) του Θανάση Φωτιάδη, που το είχαμε παρουσιάσει, κατά σύμπτωση, εδώ στο ιστολόγιο πριν από ένα μήνα περίπου.

Προσέξτε ότι ο τίτλος δεν λέει για λιβάδι με «τις» μαργαρίτες, αν και οι μαργαρίτες πολύ συχνά φυτρώνουν σε λιβάδια. Λέει για «τους» μαργαρίτες, δηλαδή τα μαργαριτάρια, και άλλωστε το εξώφυλλο του βιβλίου μαργαριτάρι παρουσιάζει.

Από πότε τα γλωσσικά λάθη τα λέμε μαργαριτάρια, και γιατί; Στο ερώτημα αυτό έχουμε προσπαθήσει να δώσουμε απάντηση με ένα παλιό άρθρο, που το ξαναδημοσιεύσαμε το 2012, και που σηκώνει και δεύτερη αναδημοσίευση, οπότε δεν θα ασχοληθώ σε τούτο το άρθρο με το θέμα μας.

Πάντως, η… μαργαριταλιεία είναι ενασχόληση διασκεδαστική και ωφέλιμη οταν γίνεται για να μάθουμε κι εμείς οι ίδιοι και να ασκηθούμε στη χρήση της γλώσσας, είναι απαραίτητη για εκείνους τους επαγγελματίες γραφιάδες που είναι επιφορτισμένοι με την επιμέλεια κειμένων ή τη θεώρηση μεταφράσεων, χάνει όμως πολλή από την αξία και το γούστο της όταν μετατρέπεται σε λαθοθηρία και σε άσκηση εξουσίας. Να πούμε, παρεμπιπτόντως, πως η ίδια η λέξη «μαργαριταλιεία» κρύβει μέσα της ένα υποψήφιο μαργαριτάρι αφού η αλιεία έπαιρνε δασεία, οπότε θεωρητικά θα «έπρεπε» να έχουμε δάσυνση στη σύνθεση, δηλαδή να γράψουμε «μαργαριΘαλιεία», όπερ αποτρόπαιον. Ο Κουμανούδης, που καταγράφει τη λέξη στην Εστία το 1898, σημειώνει απλώς, και σοφά, ότι «το ταυ δεν δασύνθηκε, κάτι που συνέβη και σε άλλες νεόπλαστες λέξεις».

Το βιβλίο λοιπόν του Μουτσάτσου είναι μια συλλογή μαργαριταριών από την τηλεόραση και τις εφημερίδες, από το 2001 και μετά. Ο Μουτσάτσος, φίλος του αείμνηστου πατέρα μου, δημοσίευε τα ευρήματά του από το 2001 στο περιοδικό Το φιστίκι, που έβγαζε ο πατέρας μου στην Αίγινα, στη στήλη Το λιβάδι με τους μαργαρίτες, υπογράφοντας με το ψευδώνυμο Ζούργκα -έτσι λέγεται ο ήρωας στην όπερα «Αλιείς μαργαριταριών» του Μπιζέ! Ένα δείγμα είχα αναδημοσιεύσει στον παλιό μου ιστότοπο. Δικό του είναι και το άρθρο για τον Τρωικό πόλεμο, που είχα παρουσιάσει στο ιστολόγιο παλιά.

Το Φιστίκι σταμάτησε την έκδοσή του, αλλά ο Ζούργκα/Μουτσάτσος συνέχισε να ψαρεύει μαργαριτάρια, και στο βιβλίο του μας τα παρουσιάζει και αυτά -πάντως, τα 4/5 της ύλης του βιβλίου είναι παλιότερα μαργαριτάρια, της περιόδου 2001-2006.

Να σημειώσω ότι πρόκειται για ιδιωτική έκδοση, η οποία προς το παρόν διατίθεται στο βιβλιοπωλείο «Παρ’ Ημίν» (Χαριλάου Τρικούπη 11) αν και σε λίγο θα υπάρχουν αντίτυπα και στην Πολιτεία.

Όπως θα δείτε και από το δείγμα που θα παρουσιάσω, το βιβλίο του Μουτσάτσου είναι πολύ ευχάριστο αλλά και ωφέλιμο ανάγνωσμα, και επιπλέον υπερτερεί σε σχέση με άλλες συλλογές μαργαριταριών που βλέπουμε να κυκλοφορούν στο Διαδικτυο κατά το ότι τα ευρήματα είναι αυθεντικά. Πράγματι, είναι ξεκαρδιστικό να διαβάζεις για τον μεγάλο ποιητή Κωνσταντίνο Καντάφη, αλλά το μαργαριτάρι αυτό μάλλον είναι… καλλιεργημένο -εννοώ, όχι γνήσιο. Τα μαργαριτάρια της συλλογής του Μουτσάτσου, όσο μπόρεσα να ελέγξω, είναι γνήσια.

Γράφει στον πρόλογό του ο συγγραφέας:

Αλήθεια, πόσων ειδών μαργαριτάρια υπάρχουν; Ποια είναι τα αίτια;

Πρώτα απ’ όλα ας ξεχωρίσουμε τα γραπτά και τα προφορικά. Θα περίμενε κανείς ότι σχεδόν όλα θα ήταν προφορικά. Για πολλούς λόγους: Κατ’ αρχήν γιατί έχουμε χρόνο να σκεφτούμε τι και πώς θα γράψουμε, ενώ ο προφορικός λόγος δεν δικαιολογεί παύσεις και σκέψεις. Γι’ αυτό και λέμε πως άλλο πράγμα είναι η ρητορική δεινότητα και άλλο η «γερή πένα». Παλαιότερα, τα κείμενα σε εφημερίδες και βιβλία υπόκειντο σε αυστηρό διορθωτικό έλεγχο, ενώ ο προφορικός λόγος δεν είχε τρόπο μετάδοσης πλην των (ολίγων) ακροατών. Σήμερα όμως, με τα ραδιόφωνα και (ιδίως) με την τηλεόραση, η κύρια επικοινωνία είναι η προφορική και αυτός είναι ο μεγάλος “μαργαριταρότοπος” (ή “οστρακότοπος”, αν προτιμάτε). Αυτό το ελαφρυντικό πάντως δεν ισχύει για τα δελτία ειδήσεων, αφού οι παρουσιαστές απλώς διαβάζουν από μεγάλη οθόνη που βρίσκεται μπροστά τους (κι εμείς νομίζουμε ότι κοιτάζουν εμάς).

Ένας άλλος λόγος διάπραξης γλωσσικού ολισθήματος είναι η ανάγκη που έχουν πολλοί άνθρωποι να πουν κάτι πομπώδες, κάτι πιο καθαρευουσιάνικο, πιο ξεχωριστό. Αυτό το βλέπουμε τόσο σε απλούς ανθρώπους που -όπως λέω- «τους χώνουν ένα μικρόφωνο κάτω από τη μύτη», όσο και σε δημόσια πρόσωπα, που έχουν μια (μικρότερη ή μεγαλύτερη) τάση αυτοπροβολής.

Αρκετά “μαργαριτάρια” είναι όμως (δυστυχώς) γραπτά! Και άλλο βέβαια μια λεζάντα στις ειδήσεις, που μπορεί να γράφτηκε επιτροχάδην και να “χτυπήθηκε” λάθος γράμμα (π.χ.: 17 ΗΜΕΡΕΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΚΑΚΑΡΡΕΥΣΗ) και άλλο να ακούς στα δελτία ειδήσεων (που διαβάζουν, όπως είπαμε) αλλά και σε έντυπα και δη σε εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας. Καθ’ όσον άλλο πράγμα κάποιο τοπικό φύλλο και άλλο πράγμα π.χ. ΤΟ ΒHΜΑ!

Τώρα, ως προς τις αιτίες της “διάπραξης”: Ξεχωρίσαμε ήδη ένα λόγο, τη διάθεση πολλών να πουν κάτι που «θα γράψει», που δεν θα είναι μια συνηθισμένη φράση. Αυτό αφορά (σχεδόν πάντα) τον προφορικό λόγο. Πίσω όμως από (τα περισσότερα) “μαργαριτάρια” βρίσκεται μια ανεπάρκεια στη γλώσσα, στη γραμματική και το συντακτικό, που τρομάζει όσο κι αν θέλουμε να τη διακωμωδούμε. Όσο κι αν θέλουμε να δικαιολογούμε απλούς ανθρώπους, δεν μπορούμε να δικαιολογήσουμε ανθρώπους των ΜΜΕ και πολιτικούς. Πρέπει να δεχθούμε ότι αυτοί (κυρίως οι πρώτοι) μαθαίνουν στα παιδιά μας τη γλώσσα πολύ περισσότερο απ’ ότι το σχολείο.

Άλλος λόγος διάπραξης είναι το «ΚΟΠΙ-ΠΑΣΤΕ», για να θυμηθούμε μια φράση που έγινε viral προ καιρού. Δηλαδή ακούσαμε μια “πιασάρικη” φράση, π.χ. «εν ου παικτοίς» και την ξαμολάμε σε άσχετη περίπτωση, «επί δικαίοις και αδίκοις», όπως ισχυρίστηκε γνωστή πολιτικός μας [εννοεί την Άννα Διαμαντοπούλου -ν.σ.]. Πάλι πίσω της βρίσκεται η γενικότερη έλλειψη παιδείας. Σ’ αυτήν θα εντάξουμε και τα φαινόμενα (και τα μαργαριτάρια) έλλειψης βασικών γνώσεων. Σε μας τους «παλαιότερους» φαίνεται αδιανόητο να υπάρχει έστω και ένας απόφοιτος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που να λέει «σε ακτίνα δεκαπέντε τετραγωνικών χιλιομέτρων». Κι όμως, ο γιος μου επιμένει ότι αυτό δεν είναι τίποτε, ότι υπάρχουν και χειρότερα. Τον δικαιώνει η συλλογή αυτή…

Ενώ οι περισσότερες από αυτές τις επισημάνσεις είναι εύστοχες, εγώ δεν θα βιαζόμουν να μιλήσω για ανεπάρκεια στη γλώσσα, που υποτίθεται πως χαρακτηρίζει τους ομιλητές. Θα προτιμούσα να μιλήσω για προβληματικές περιοχές της γλώσσας, για περιοχές που βρίσκονται σε φάση γλωσσικής αλλαγής. Για να το πω αλλιώς, όταν σε ένα σημείο της εθνικής οδού συμβαίνουν συνεχώς δυστυχήματα, δεν φταίει μόνο ή κυρίως η κατάρτιση και η επάρκεια των οδηγών -συνήθως φταίει και η χάραξη του δρόμου ή η ποιότητα του οδοστρώματος.

Αλλά ας δούμε ένα δείγμα από το βιβλίο. Διάλεξα να παρουσιάσω τρεις σελίδες προς το τέλος του βιβλίου, με πιο σύγχρονα αλιεύματα, στις σελ. 212-214 (το βιβλίο έχει 228 σελίδες).

«Δώστε μου τώρα τα νούμερα κατ’ αλφαβητική σειρά» (παρουσιαστής LOTTO στον ΣΚΑΪ).

—> Ίσως αξίζει κάποιο βραβείο κοτσάνας. Γι’ αυτό και η υπογράμμιση.

«Όλους τους ιθύνοντες νους» (μεταφραστής δηλώσεων του Ερντογάν).

—> Τι είναι τέλος πάντων αυτοί οι τηλεοπτικοί “νους”; Αν έλεγαν νόες, οι μισοί δεν 0α καταλάβαιναν και. οι άλλοι μισοί θα κούναγαν το κεφάλι τους…

«Μειώνουν στον πόντο οι Σερβίδες» (από τους Ολυμπιακούς του Ρίο, ΕΤ3 18/8/2016).

—> Ακολουθούν οι… Τουρκίδες, οι Βραζιλίδες και δε συμμαζεύεται.

«Δεν μπορεί αυτό το γεγονός να περνά αβρόχοις ποσίν» [διαμαρτυρία του κ. Τατούλη (ξαναχτυπά!) για τα κρούσματα ελονοσίας 21/8/2016].

—> Αφού στις εκλογές καθαρίζει “αβρόχοις ποσίν”…

«Βλέπουν ότι προδώνονται» (ανταποκριτής του ΣΚΑΪ από την Τουρκία, 24/8/2016).

—> Εμένα, εκτός από τα αυτιά μου, νοιώθω να με “προδώνει” συνέχεια και ο αυτόματος διορθωτής…

«Επιφανής στέλεχος της αξιωματικής αντιπολίτευσης» (ΒΗΜΑτοδότης 21/8/2016).

—> Ποιος να ήταν άραγε αυτός ο… στέλεχος; Πάντως στην καθομιλουμένη ξέρετε πώς λέγεται το στέλεχος του φυτού…

«Μη δίνεις σημασία στους τιμητές της μετριότητας»

(παραίνεση Κυρ. Μητσοτάκη στον Πύρρο Δήμα, στην ίδια στήλη και ημερομηνία).

—> Ήταν μέτριος ο Δήμας ή εννοούσε τους μέτριους που τον επιτίμησαν;

«Μια είδηση που σημειώθηκε πριν λίγο στη Ζάκυνθο» (ΣΚΑΪ 2/9/2016).

—> Χιλιοειπωμένο ήδη, δεν υπάρχουν πια γεγονότα που συμβαίνουν αλλά ειδήσεις που σημειώνονται…

«…που έχουν συμφωνηθεί ούτως ή αλλιώς» (Κυρ. Μητσοτάκης στη ΔΕΘ του 2016).

—> Μήπως “έτσι ή άλλως”;

«Αν σκοράρει, θα κατεβάσει τη διαφορά στη μέγιστη τιμή της» (περιγραφή αγώνα basket στην ΕΤ1, 10/2016). —> Ο ευρών αμοιφθήσεται…

«Η περίμετρος ανέρχεται σε 300 τετραγωνικά μέτρα» (ανταπόκριση ΕΤ1 από Ιωάννινα, 23/10/2016).

—> Περίμετρο δε λένε την έκταση;

«Πωλείται διαμπερές μονοκατοικία» (αγγελία στο Παγκράτι).

—> Αυτός φταίει; Ακούστε παρακάτω!

«Το κρύο είναι διαμπερές» (ρεπόρτερ ΣΚΑΪ, 8/1/2017).
—»Διαπεραστική αγραμματοσύνη! Περισσότερα από ένα κανάλια πετάνε την πομπώδη έκφραση, χωρίς βέβαια να ξέρουν τι σημαίνει.

«Θερμοκρασία μείον τρεις βαθμούς κάτω από το μηδέν» και «τη νύχτα θα έχουμε ολικό παγετό» (σχεδόν όλα τα κανάλια).

—> Είναι όπως το «ύφεση μείον 5%». Σημασία έχει η μπαρούφα να είναι πομπώδης… Όσο για τον «ολικό παγετό», λέγεται όταν η θερμοκρασία είναι κάτω του μηδενός για όλο το 24ωρο.

«Πέντε χωριά παραμένουν εγκλωβισμένα» (ΣΚΑΪ, στο μεσημεριανό δελτίο της 11/1/2017).

—> Εγκλωβισμένα είναι ζώντα όντα και όχι κτίσματα. «Αποκλεισμένες» λεπτομέρειες;

«Με ελαφρά τη καρδία» (δηλώσεις του Κυρ. Μητσοτάκη μετά τη συνάντηση με τον Αρχιεπίσκοπο, 25/4/2017)
—> Θα παρασύρθηκε από τον κ. Μάρδα… [σε προηγούμενες σελίδες, ο Δ. Μάρδας συλλαμβάνεται να λέει το ίδιο]

«Να παράξει περισσότερα απ’ αυτά που πάραξε» (Δ. Τζανακόπουλος, κυβερνητικός εκπρόσωπος).

—» Η καρδιά μου σπάραξε που το άκουσα…

«Αναχώρησε με το αυτοκίνητό του προς άγνωστη κατεύθυνση, ακολουθούμενος από ομάδα αστυνομικών»

(ρεπόρτερ του ΣΚΑΪ, 29/5/2017).

—> Δεν είχε δηλώσει διεύθυνση ή δεν πρόλαβε να δει την κατεύθυνση;

«Οι τιμές του όζου» (πρωινή παρουσιάστρια στον ΣΚΑΪ. 3/7/2017).

—> Καθ’ όσον το όζο, Λόλα μου, είναι σαν το μήλο (του μήλου). Τα -ον -όντος έχουν αποσυρθεί…

 

Από το δείγμα αυτό θα καταλάβατε ότι σε κάποια σημεία δεν συμφωνώ με τον φίλο Μιχάλη -ας πούμε δεν σπαράζω όταν ακούω το «έχει παράξει» και αυτό δεν το λέω βέβαια επειδή εδώ το είπε ο Τζανακόπουλος, αφού το έχω υποστηρίξει από παλιότερα.

Και βέβαια, όπως σχεδόν πάντοτε συμβαίνει, η… κατάρα του Μέφρι, που χτυπάει όποιον διορθώνει άλλους, χτύπησε και το βιβλίο του Μιχ. Μουτσάτσου, αφού δεν το απέφυγε το ορθογραφικό λαθάκι όταν έγραψε «ο ευρών αμΟΙφθήσεται». Αμοιβή, βέβαια, αλλά αμείβομαι -και ο ευρών αμΕΙφθήσεται, όπως είναι το κλισέ.

Αλλά κι ο Μέφρι μέσα στο παιχνίδι είναι!

 

Το αιγινήτικο, όπως είπαμε, είναι νοστιμότερο!

Το σημερινό άρθρο είναι μεν επίκαιρο, αφού τώρα βγαίνουν τα φιστίκια, αλλά είναι και επανάληψη ενός παλιότερου άρθρου που δημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο πριν από έξι χρόνια.

Το άρθρο είναι επίκαιρο και για έναν παραπάνω λόγο. Από αύριο ως και την Κυριακή, 13-16 Σεπτεμβρίου, γίνεται στην Αίγινα η 10η Γιορτή φιστικιού.

Τις προάλλες ρίξαμε τα φιστίκια, φιστίκια σαν κι αυτά της φωτογραφίας. Ρίξαμε, θα πει «μαζέψαμε», αλλά αυτό το ρήμα χρησιμοποιούν οι περισσότεροι για τη συγκομιδή των φιστικιών, η οποία γίνεται με ραβδισμό.

Το «ρίξαμε» που χρησιμοποιώ είναι καταχρηστικό -τα έριξαν οι εργάτες, η δική μου συμμετοχή ήταν να τους δίνω νερά και μπίρες από το ψυγείο. Παλιότερα, που τα φιστίκια τα είχαμε μόνοι μας, πάλι εργάτες έρχονταν αλλά δουλεύαμε κι εμείς κανονικά, όμως εδώ και κάμποσα χρόνια τα φιστίκια τα έχουμε «κολιγικά», που σημαίνει ότι κάποιος (που λέγεται κολίγας, επιβίωση της παλιάς λέξης με τροποποιημένη σημασία) τα φροντίζει όλο το χρόνο (κλάδεμα, πότισμα, λίπασμα κτλ.) βάσει συμφωνίας που προσδιορίζει ποιες δαπάνες ανήκουν στον ιδιοκτήτη και ποιες στον κολίγα, και παίρνει ένα ποσοστό της συγκομιδής. Το ποσοστό αυτό παλιά ήταν 50%, αλλά τώρα τελευταία έχει γίνει 60% «και δεν βρίσκεις» (εννούν κολίγα) όπως άκουσα να λένε.

Τα φιστίκια τα μαζεύουν, όπως είπα, με ραβδισμούς, περίπου όπως παραδοσιακά τις ελιές (αν και για τις ελιές έχουν βγει βραχύσωμες ποικιλίες που επιτρέπουν μάζεμα αυτοματοποιημένο, με μηχανήματα). Στρώνουν πανιά από κάτω απ’ τα δέντρα και 3-4 εργάτες μαζί ραβδίζουν τα κλαριά κοντά στους «κούνους», όπως λέγονται τα «τσαμπιά» με τους καρπούς -η λέξη «κούνος» προφανώς βγαίνει από το «κώνος». Το χτύπημα θέλει ρέγουλα και τέχνη, να ρίξεις κάτω τον ώριμο καρπό χωρίς να τραυματίσεις το δέντρο (και χωρίς να πέσουν τα φιστίκια πολύ μακριά, έξω από τα στρωμένα πανιά. Μετά σέρνουν με προσοχή τα πανιά κάτω από άλλο δέντρο, και κάθε τόσο, όταν γεμίζουν, τα αδειάζουν σε τσουβάλια. Φυσικά, το ράβδισμα δεν ρίχνει μόνο ώριμο καρπό, ρίχνει και άγουρα ή τζούφια φιστίκια, ρίχνει και φύλλα. Μετά από κάθε δέντρο, οι εργάτες ίσως κάνουν μια πρώτη διαλογή, πετάνε έξω φύλλα και τέτοια, αλλά αδρομερώς, δεν χασομεράνε σ’ αυτό. Αν το συνεργείο έχει και πιτσιρίκια, μαζεύουν τη χαμάδα, δηλ. τα φιστίκια που έχουν πέσει στο χώμα, έξω από τα πανιά. (Αυτή τη δουλειά την έχω κάνει κι εγώ μικρός -ράβδισμα όχι).

Ο Εδμόνδος Αμπού στην Ελλάδα -και στην Αίγινα

Κυκλοφόρησε πρόσφατα σε νέα μετάφραση από τον εκδοτικό οίκο Μεταίχμιο το κλασικό έργο του Εδμόνδου Αμπού (Edmond About) «Η Ελλάδα του Όθωνα», τίτλος εκσυγχρονισμένος, αφού ο τίτλος του πρωτοτύπου, «Η σύγχρονη Ελλάδα» (La Grèce contemporaine) θα ηχούσε εντελώς παραπλανητικά 165 χρόνια μετά.

O Αμπού (1828-1885) επισκέφτηκε την Ελλάδα το 1852 και έμεινε ως το 1854. Εργάστηκε για τη Γαλλική Σχολή των Αθηνών και με την επιστροφή του στη Γαλλία μετέφερε στο γαλλικό κοινό τις εντυπώσεις του από το νεοπαγές κράτος.

Το βιβλίο αυτό του Αμπού, αλλά κυρίως το επόμενο που έγραψε για την Ελλάδα της εποχής του, «Ο βασιλεύς των ορέων», προκάλεσαν θύελλα αντιδράσεων στην Ελλάδα της εποχής εκείνης, αφού θεωρήθηκαν ανθελληνικά. Όπως θα φανεί και από τα αποσπάσματα που δημοσιεύω, που πάντως δεν είναι και τα πιο καυστικά, ο Αμπού στηλιτεύει τα πολλά στραβά που βλέπει, αλλά αγαπά την Ελλάδα και τον ελληνικό λαό. Μπορεί πάντως να σταθεί η κριτική πως αντιμετωπίζει τους Έλληνες ως ανώριμα παιδιά, με τόνο συγκαταβατικό.

Το βιβλίο είχε εκδοθεί παλιότερα σε μετάφραση του (κομμουνιστή διανοούμενου) Απόστολου Σπήλιου και πρόλογο του Τάσου Βουρνά. Σήμερα μεταφράζεται ξανά, κάτι πολύ λογικό αφού η παλιά έκδοση είναι εξαντλημένη και αφού τα σημαντικά βιβλία καλό είναι να ξαναμεταφράζονται κάθε 1-2 γενιές.

Πάντως, θα χρειαζόταν πιστεύω εκτενέστερη αναφορά στην υποδοχή που είχε ο Αμπού και το έργο του στην Ελλάδα του 1860, κάτι που θίγεται μόνο περιστασιακά στον έτσι κι αλλιώς ισχνότατο πρόλογο (σκάρτες τέσσερις σελίδες!) του Τάκη Θεοδωρόπουλου.

Δυστυχώς, ο πρόλογος είναι γραμμένος στο γόνατο. Ξεχώρισα την άστοχη έκφραση ότι το 1850 «το αεροπλάνο δεν έχει ακόμη καθιερωθεί ως μέσο μεταφοράς» -κάτι που θα ταίριαζε για μια εποχή όπου το αεροπλάνο έχει μεν εφευρεθεί αλλά δεν χρησιμοποιείται ευρέως σε μεταφορές πχ περί το 1910. Αλλά η ακριβολογία δεν ήταν ποτέ το ατού του κ. Θεοδωρόπουλου.

Η μετάφραση της κ. Αριστέας Κομνηνέλλη είναι καλή. Το κείμενο ρέει ευχάριστα, ενώ η μεταφράστρια, πολύ δεοντολογικά, αναγνωρίζει τις οφειλές της στην παλιότερη μετάφραση όταν σε ορισμένα σημεία υιοθετεί μια έκφρασή της ή μεταφέρει μια υποσημείωση της παλιότερης έκδοσης.

Δυστυχώς όμως, ενώ η μετάφραση ρέει, δεν είναι απαλλαγμένη από λάθη και λαθάκια. Παρόλο που δεν έκανα συστηματικό έλεγχο, θα αναφέρω μερικές περιπτώσεις που δεν μπόρεσα να μην τις προσέξω.

Ο Βάρναλης και η Αίγινα

Περίεργη μέρα σήμερα, του Αγίου Πνεύματος: είναι αργία για μερικούς, και μαλιστα σε τριήμερο, άλλοι όμως δουλεύουν -αυτά στην Ελλάδα, αφού στην Εσπερία η αντίστοιχη αργία ήταν την προηγούμενη βδομάδα. Τις Κυριακες και αργίες βάζουμε θέμα λογοτεχνικό, χτες είχαμε διήγημα, τη μέρα τη σημερινή επέλεξα να τη θεωρήσω αργία κι έτσι να βάλω θέμα φιλολογικό, αν και σε κάποιο βαθμό είναι επανάληψη παλιότερων άρθρων του ιστολογίου.

Την Παρασκευή που μας πέρασε, στις 25 Μαΐου, ο Μορφωτικός Σύλλογος Αίγινας πραγματοποιησε εκδήλωση με τίτλο «Ο Βάρναλης στην Αίγινα». Δεν μπορούσα να παρευρεθώ, οπότε έστειλα ένα σύντομο κείμενο που διαβάστηκε στην εκδήλωση.

Το ίδιο κείμενο θα δημοσιεύσω σήμερα, προσθέτοντας ένα-δυο λινκ, αφού κάποια από τα κείμενα του Βάρναλη που σταχυολογούνται στο κειμενο έχουν παρουσιαστεί παλιότερα στο ιστολόγιο.

Στο τέλος του άρθρου υπάρχει και το βίντεο της εκδήλωσης, όπου το δικό μου κείμενο διαβάζεται πρώτο και ακολουθεί η εισήγηση της φιλολόγου Τασούλας Μπέση.

Διανθίζω το κείμενο με μια-δυο από τις πολλές φωτογραφίες που παρουσιάστηκαν στην εκδήλωση.

Ο Βάρναλης και η Αίγινα

Ευχαριστώ τον Μορφωτικό Σύλλογο για την τιμητική πρόσκληση που μου έκανε να γράψω αυτό το σύντομο κείμενο και λυπάμαι που δεν μπορώ να παρευρεθώ ο ίδιος στην εκδήλωσή σας· μια εκδήλωση που θέλει να αναδείξει τη σχέση του μεγάλου μας ποιητή Κώστα Βάρναλη με την Αίγινα, μια σχέση μακρόχρονη και δημιουργική, ωστόσο όχι ιδιαίτερα γνωστή.

Νορμανδικά μεζεδάκια

Ο τίτλος εξηγείται επειδή, όταν θα δημοσιευτεί αυτό το άρθρο (να ‘ναι καλά ο αυτόματος πιλότος) εγώ καλώς εχόντων των πραγμάτων θα βρίσκομαι στη Νορμανδία, όπου βέβαια θα σερβίρουν νορμανδικά μεζεδάκια -και θα τα συνοδεύουν με μηλόκρασο, υποθέτω. Η δουλειά του ιστολόγου βλέπετε, είναι απαιτητική -ακόμα και στις διακοπές πρέπει να μεριμνήσει για άρθρα, οπότε τα σημερινά μεζεδάκια γράφτηκαν νωρίτερα απ’ ό,τι συνήθως.

* Άλλες χρονιές, τέτοιες μέρες ήμουν στην Αίγινα -φέτος, πήγα νωρίτερα. Διαβάζω όμως ότι υπάρχουν προβλήματα στο δίκτυο ύδρευσης και πολλές περιοχές του νησιού έμειναν χωρίς νερό. Ο Δήμος, πάλι, ανακοίνωσε ότι «Δεν υπάρχει πρόβλημα στην υδροδότηση ολόκληρου του νησιού». Αναρωτιέμαι, είναι αυτό σαφές; Εννοεί μήπως ότι υπάρχει πρόβλημα σε ορισμένες περιοχές του νησιού ή ότι δεν υπάρχει πρόβλημα σε κανένα σημείο του νησιού;

Η διατύπωση «δεν υπάρχει πρόβλημα σε ολόκληρο το νησί» κατά τη γνώμη μου σημαίνει ότι «σε ορισμένες περιοχές μπορεί και να υπάρχει». Ωστόσο, είμαι βέβαιος ότι ο Δήμος εννοούσε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα πουθενά. Επειδή, όπως διαβάζουμε στο ρεπορτάζ, σε κάποιες περιοχές πρόβλημα υπήρξε, έχουμε μια περίπτωση που είπαν την αλήθεια κατά λάθος!

* Ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση.

Κάπου είδα αυτή τη φωτογραφία, του ομογενή αρχιφύλακα Paul Paulos, ο οποίος υπηρετεί, πολύ ταιριαστά, στην αστυνομία του St. Paul, στη Μινεσότα!

Βέβαια, ο προπάππος του, που πιθανώς αποβιβάστηκε στο Έλις Άιλαντ πριν από 100-120 χρόνια, κάπως αλλιώς θα λεγόταν, ίσως Παυλόπουλος.