Βλήμα, ντουβάρι, στόκος ή οι 50 αποχρώσεις της βλακείας όπως τις κατέγραψε ο Κλεάνωρ

Στο ιστολόγιο βάζουμε πότε-πότε άρθρα «καταλογογράφησης» όπως τα λέω, όπου βρίσκουμε συνώνυμες (ή περίπου) εκφράσεις με τις οποίες μπορεί να περιγραφτεί μια κατάσταση. Καθώς είμαι επιρρεπής στα κλισέ, τα άρθρα αυτά τα ονομάζω «Οι 50 αποχρώσεις….»

Ήδη έχουμε δημοσιεύσει 11 τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης, της αποτυχίας, του θανάτου, της κατάπληξης, της υπερβολικής ταχύτητας, του ξυλοδαρμού ,της οξείας σωματικής ανάγκης, της παραφροσύνης, της αντρικής αυτοϊκανοποίησης. και, πριν από ένα μήνα, του υπερβολικού φαγητού. Καθοριστική συμβολή σε αυτή την καταλογογράφηση έχει ο φίλος μας ο Κλεάνωρ, που έχει ετοιμάσει τέσσερα από αυτά τα άρθρα.

Πέντε με  το σημερινό,  που μου το έστειλε πριν από λίγες μέρες -έχει πάρει φόρα, βλέπετε, ο Κλεάνωρ- και που το βάζω σήμερα, καθώς με βολεύει διότι ταξίδευα τις προηγούμενες μέρες. Ο σημερινός κατάλογος αφορά τη βλακεία, τη βραδύνοια, ένα θέμα για το οποίο έχουμε πάμπολλες λέξεις εκφράσεις στη γλώσσα μας.

Πράγματι, είναι παρατηρημένο ότι  στις προσβλητικές εκφράσεις τα ελληνικά -αλλά και όλες οι άλλες γλώσσες, υποθέτω- δείχνουν πολύ μεγαλύτερη ευρηματικότητα και ποικιλία απ’ όσο για τις επαινετικές εκφράσεις. Όπως έλεγε και  ο Καρυωτάκης, όταν  οι άνθρωποι θέλουν να πονείς, μπορούνε με χίλιους τρόπους.

Θα μου πείτε, ίσως, ότι  έχουμε ήδη ασχοληθεί με συναφές θέμα -πράγματι, πριν  από τρεις μήνες είχαμε εξετάσει τις 50 αποχρώσεις της παραφροσύνης. Ωστόσο, σε εκείνο το άρθρο είχα σημειώσει ρητά ότι » δεν θα ασχοληθούμε με εκφράσεις που δηλώνουν νοητική υστέρηση, βλακεία». Αυτές λοιπόν τις εξετάζουμε σήμερα.

Κάποιος άλλος ίσως θα πει ότι ο κατάλογος περιέχει κυρίως λέξεις και  όχι εκφράσεις -αλλά οι λέξεις μετατρέπονται σε εκφράσεις αν συνταιριαστούν με το ρήμα «είναι».

Ο Κλεάνωρ σταμάτησε στις 57 λέξεις/εκφράσεις (προσέξτε όμως ότι σε μερικές περιπτώσεις  δίνει δύο παραλλαγές). Πρόσθεσα κάμποσες κι εγώ, κυρίως παλιότερες, για να δείξω τα χρόνια μου, κι έτσι φτάσαμε τις 77. Με τα σχόλιά σας, θαρρώ πως εύκολα θα ξεπεράσουμε τις 100.

Ο Σίσυφος με τα οχτώ πόδια (διήγημα του Αζίζ Νεσίν)

Για το σημερινό λογοτεχνικό μας ανάγνωσμα διάλεξα ένα εύθυμο διήγημα ενός αγαπημένου συγγραφέα, του Τούρκου Αζίζ Νεσίν (1915-1995), που είναι πολύ γνωστός στην Ελλάδα αφού ευτύχησε να έχει μεταφραστή τον Έρμο Αργαίο (Ερμόλαο Ανδρεάδη). Στο ιστολόγιο είχαμε παρουσιάσει πριν από τέσσερα χρόνια ένα άλλο δικό του διήγημα (περιέργως, σχεδόν την ίδια ημερομηνία, τότε 10 Μαΐου).

Ο Νεσίν γεννήθηκε στη Χάλκη, στα Πριγκιπονήσια, και έζησε κυρίως στην Πόλη. Ήταν αριστερός και κυνηγήθηκε από αυταρχικά καθεστώτα στην πατρίδα του. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα αφιέρωσε στη μάχη ενάντια στον θρησκευτικό φανατισμό. Είχε αρχίσει να μεταφράζει τους Σατανικούς στίχους και το 1993, ενώ συμμετείχε σε μια εκδήλωση Αλεβιτών στη Σεβάστεια (Σιβάς) ένα πλήθος φανατικών περικύκλωσε το κτίριο και έβαλε φωτιά -με 37 θύματα.

Το 1957 ο Νεσίν ίδρυσε το Ίδρυμα Νεσίν, που το προικοδότησε με τα συγγραφικά του δικαιώματα. Δέχεται κάθε χρόνο ως υπότροφους τέσσερα άπορα παιδιά και αναλαμβάνει τη στέγη, την τροφή και την εκπαίδευσή τους μέχρι την ενηλικίωση.

Τα πρώτα βιβλία του Νεσίν, όπως η συλλογή διηγημάτων Ο καφές και η δημοκρατία, τα είχα διαβάσει μικρός στην πατρική βιβλιοθήκη.

Το σημερινό διήγημα είχε δώσει τον τίτλο σε συλλογή διηγημάτων που είχε εκδοθεί το 1972 από τις εκδόσεις Διογένης, εξαντλημένο πια. Εκεί το πρωτοδιάβασα και με είχε εντυπωσιάσει. Δεν είναι ξεκαρδιστικά εύθυμο, κάθε άλλο. 

Tο διήγημα του Νεσίν έχει στα τουρκικά τον τίτλο Sekiz ayaklι Sisifus (σεκίζ = οχτώ, αγιάκ = πόδι). Ωστόσο, απ’ όσο είδα, δεν υπάρχει στα τουρκικά συλλογή διηγημάτων του Αζίζ Νεσίν με αυτό τον  τίτλο -ο Έρμος Αργαίος προφανώς διάλεξε μερικά από τα καλύτερα διηγήματα του Νεσίν και δεν μετέφρασε αυτούσια μια συλλογή του. 

Για την εδώ δημοσίευση πήρα το κείμενο από το Λογοτεχνικό ιστολόγιο, που το έχει πάρει από τη  δημοσίευση του διηγήματος στην Επιθεώρηση Τέχνης (τεύχος 143-4, Νοε-Δεκ 1966).

Ο Σίσυφος με τα οχτώ πόδια

Αυτό συμβαίνει σ’ όλους μας: Υπάρχουν τύποι ανθρώπων, που από την πρώτη γνωριμία, αισθανόμαστε απώθηση γι’ αυτούς· είτε από την ασκήμια τους, είτε από την χοντροκοπιά τους, είτε από τα χυδαία καμώματά τους, ή και για λόγους ανεξήγητους… Όταν όμως αρχίζουν να μιλούν κάτι τέτοιοι, τα πρώτα μας συναισθήματα γι’ αυτούς αλλάζουν, και με τον λόγο τους απλώνουν μπροστά μας την ομορφιά του εσωτερικού τους κόσμου. Και πίσω απ’ εκείνη τη φαινομενική ψυχρή εξωτερική τους εμφάνιση αποκαλύπτεται η κρυμμένη ζεστασιά της ψυχής τους. Και με τα έργα και τις πράξεις τους γίνονται ακόμα πιο ωραίοι.
Υπάρχουν και κάτι ζώα αντιπαθητικά, που μας προκαλούν αηδία, αποστροφή και φόβο. Όπως το φίδι, το ποντίκι, ο σκορπιός, ή σαρανταποδαρούσα… Και ποιο είναι αυτό το συναίσθημα: Καλά – καλά ούτε φόβος είναι, ούτε σιχασιά… Ίσως να ‘ναι λίγο απ’ όλα, κάτι που δεν μπορεί ακριβώς να προσδιοριστεί…
Εγώ αντιπαθώ τις αράχνες και τα έντομα αυτής της κατηγορίας. Τις σιχαίνομαι περσότερο και από τα φίδια και από τα ποντίκια.

Γιουροβιζιομεζεδάκια

Που βεβαίως τα λέω έτσι επειδή σήμερα γίνεται ο τελικός του διαγωνισμού της Γιουροβίζιον. Αν και όχι τόσο «βέβαια»: παρόλο που το ιστολόγιο εκπέμπει εδώ και 15 χρόνια, άλλη φορά δεν έχει  τύχει να αναφερθεί η  διοργάνωση αυτή σε τίτλο μεζεδοάρθρου μας.

Τέλος πάντων, το βράδυ θα δούμε αν η ζαριά της Μαρίνας Σάττι θα είναι καλή, εξάρες ας πούμε, ή αν θα φέρει ντόρτια. Όμως, μια και βάλαμε τον τίτλο, θα ξεκινήσουμε με ένα μεζεδάκι -μεζέδαρο ίσως- ακριβώς για τη Γιουροβίζιον και το τραγούδι της Μαρίνας Σάττι.

Βλέπετε εδώ απόσπασμα από ένα ρεπορτάζ, όπου (οΘντκ) μεταφράζεται άρθρο του BBC επαινετικό για το ελληνικό τραγούδι.

Λέω «οΘντκ» επειδή, πέρα από λαθάκια πληκτρολόγησης, βγάζει μάτι η «αρχαία περσική πίπα» που ονομάζεται ζουρνάς.

Ρε παιδιά, το ancient Persian pipe δεν μεταφράζεται «αρχαία περσική πίπα», μη γράφετε τέτοιες πίπες, αυλό θα το πείτε.

(Η οθονιά είναι από τη Lifo, αν και βρήκα την αρχαία πίπα σε δεκάδες σάιτ, οπότε 99% προέρχεται από το ΑΠΕ/ΜΠΕ. Ευτυχώς που το ΑΠΕ υπήχθη απευθείας στον Μητσοτάκη!)

Όσο για τον «δεικτικό» στίχο, υποθέτω ότι ήθελε να πει «δηκτικό», αν και δεν είμαι βέβαιος. Για την ιστορία, το αγγλικό κείμενο έλεγε:

Top billing goes to Greek singer Marina Satti, whose avant-garde sound collage Zari mixes traditional Greek melodies with tabla drums, a reggaeton beat, broken vocal samples and a solo on an ancient Persian pipe called the Zurna.

“I’m gonna do it my way,” she declares, in the year’s most on-the-nose lyric.

* Τίτλος άρθρου για τις προσπάθειες περιορισμού του τουρισμού στο Έβερεστ:

Νεπάλ / Το Ανώτατο Δικαστήριο διατάσσει τη μείωση του αριθμού αναβατών στο Έβερεστ

Αναβατών; Τι είναι το Έβερεστ; Μηχανάκι, και απαγορεύεται το τρικάβαλο; Ορειβατών, βεβαίως.

Στο άρθρο μέσα λέει, ευτυχώς, «ορειβάτες».

* Η  φωτογραφία από ετικέτα ποτού, δείχνει ότι ο παραγωγός βασανίζεται από αμφιβολίες.

Είναι τελικά Τεκίλα μπλάνκο αυτό που έφτιαξα ή μήπως δεν είναι;

Έρχεται από το Μεξικό άραγε ή μήπως από αλλού;

(Ή ίσως δεν έβρισκε τις άνω τελείες και κράτησε το σύμβολο ; του αγγλικού πρωτοτύπου).

* Τίτλος άρθρου στο in.gr για τις φοιτητικές κινητοποιήσεις στις ΗΠΑ:

Σοκ και δέος στις ΗΠΑ: Ο Μπάιντεν απέναντι στο φοιτητικό κίνημα που στηρίζει τη Γάζα με drones και βία

Αν όμως το φοιτητικό κίνημα χρησιμοποιεί δρόνους για να στηρίξει τη Γάζα, θα είναι δύσκολο να το καταστείλει ο Μπάιντεν.

Εκτός αν ο τίτλος είναι διατυπωμένος αμφίσημα, και να εννοεί ότι ο Μπάιντεν χρησιμοποιεί δρόνους και βία -λέτε;

* Κι ένα αθλητικό μεζεδάκι,  δηλαδή προερχόμενο από ιστότοπο αθλητικών ενδιαφερόντων. Η αλήθεια είναι ότι  το eyap.gr και το ακρώνυμο ΕΥΑΠ προδιαθέτουν για κάποιο δημόσιο φορέα, κάτι σαν ΕΥΔΑΠ, αλλά στην πραγματικότητα το ακρώνυμο σημαίνει Έλληνες Υποστηρικτές Αγγλικού Ποδοσφαίρου και ο ιστότοπος ασχολείται αποκλειστικά με το αγγλικό ποδόσφαιρο.

‘Ενα Λεξικό της πιάτσας πριν από 75 χρόνια

Στις αρχές του χρόνου, στο άρθρο μας για τον Καπετανάκη του γνωστού ρεμπέτικου, αυτόν με το περίφημο μουστάκι, είχα αναφέρει ότι  ο μελετητής Ελευθέριος Σκιαδάς πίστευε ότι ο Καπετανάκης του τραγουδιού είναι ο Βρασίδας Καπετανάκης (1900-1966), γιος του Ηλία Καπετανάκη (1858-1923), γόνου μεγάλης  μανιάτικης  οικογένειας και συγγραφέα των  θεατρικών κωμωδιών «Η βεγγέρα» και «Ο γενικός γραμματέας». 

Αυτό δεν ισχύει, μια και βρήκαμε την πορεία του τραγουδισμένου Καπετανάκη, που ονομαζόταν άλλωστε Ιωάννης και ήταν διευθυντής φυλακών στην Παλιά Στρατώνα και αλλού.

Αλλά και ο Βρασίδας Καπετανάκης διεκδικεί μια γωνίτσα υστεροφημίας, μια και είναι ο συγγραφέας ενός αξιόλογου μικρού βιβλίου, του «Λεξικού της Πιάτσας», που εκδόθηκε πρώτη  φορά το 1950, σε δεύτερη επαυξημένη  έκδοση  το 1962 και σε 3η έκδοση, ανατύπωση της 2ης, μετά τον θάνατο του συγγραφέα. Αυτή η ανατυπωση, το 1989 από τις  εκδόσεις Αλφειός, δεν ξέρω αν υπάρχει ακόμα στα βιβλιοπωλεία -αλλού τη βρίσκω εξαντλημένη, αλλού όχι. Πάντως, αυτήν έχω κι  εγώ. 

Το Λεξικό της πιάτσας λοιπόν αποτυπώνει την αργκό όπως μιλιόταν στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Σήμερα, 75 χρόνια μετά, έχει  ιστορικό ενδιαφέρον περισσότερο, για τον μελετητή της γλώσσας, αφού είναι γνωστό ότι οι λέξεις της αργκό πολύ πιο γρήγορα απαρχαιώνονται και αντικαθίστανται από καινούργιες, σε σχέση  με  τις λέξεις της πρότυπης γλωσσικής  ποικιλίας. 

Όταν κυκλοφόρησε σε πρώτη  έκδοση το Λεξικό της πιάτσας του Καπετανάκη, έγινε δεκτό με ευμενή σχόλια από δημοσιογράφους. Θα παραθέσω ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, που δημοσιεύτηκε στις 15 Νοεμβρίου 1950 στον  Προοδευτικό Φιλελεύθερο και το έχω συμπεριλάβει στον πρόσφατο τόμο Φιλολογικά:

ΛΕΞΙΚΑ ΤΗΣ ΠΙΑΤΣΑΣ

Έχουμε Λεξικά της αρχαίας, λεξικά ομηρικά, λεξικό βυζαντινό, λεξικά ιστορικά της ελληνικής γλώσσας και μονάχα λεξικό της δημοτικής, της εθνικής γλώσσας του ελληνικού λαού, δεν έχουμε. Πριν να γίνει όμως αυτό το λεξικό, έγινε ένα άλλο, της ρεμπέτικης γλώσσας, του ελληνικού αργκό ή όπως το λέει ο συγγραφέας του κ. Καπετανάκης: «Λεξικό της Πιάτσας».

Καλοδεχούμενο. Γιατί δεν είναι ανώφελο. Μας φανερώνει μιαν ειδικήν όψη της νεοελληνικής γλώσσας, όπως κυλιέται στα κάτω στρώματα της μαγκιάς, μιας γλώσσας στενού κύκλου, μιας γλώσσας αλληγορικής, για τους μεμυημένους μονάχα, μιας γλώσσας, που οι κυριότεροι σπόνδυλοι της ραχοκοκαλιάς της είναι ο έρωτας, ο φόνος, η κλεψιά, η απάτη κλπ.

Η γλώσσα της «Πιάτσας» έχει πολύ γραφικότητα κι εξυπνάδα και χιούμορ. Και δεν είναι ενδιαφέρουσα μονάχα από την άποψη τη γνωστική, αλλά και τη λογοτεχνική. Όσοι διαβάζουνε ρεμπέτικα κείμενα, μπορούν εδώ να βρούνε την ερμηνεία των λέξεων· κι όσοι γράφουνε διηγήματα και μυθιστορήματα με ήρωες τους μάγκες και τους αλήτες και τους κακοποιούς έχουνε ν’ αντλήσουνε γλωσσικό υλικό, που να δίνει χρώμα κι ατμόσφαιρα στο λόγο.

Πάντως το Λεξικό αυτό μπορεί το ίδιο να διαβαστεί από την αρχή ως το τέλος (είναι άλλωστε και μικρό) ως ένα περίεργο βιβλίο. Όπως είναι κι εικονογραφημένο από το σκιτσογράφο κ. Π. Παυλίδη, ζωντανεύει κι οπτικά το υλικό του και γίνεται περισσότερο ευκολοδιάβαστο.

*

Φυσικά δεν πρέπει να περιμένουμε από το Λεξικό αυτό να περιλαβαίνει όλες τις λέξεις και τις εκφράσεις της περιθωριακής αυτής γλώσσας, που έχει την ιδιότητα, επειδή δεν γράφεται για να στερεοποιηθεί, παρά μιλιέται μονάχα κι από μια περιορισμένη παρακοινωνία, ν’ αλλάζει εύκολα, ν’ αφήνει μέρος από τα παλιά και να προσθέτει νέο. Έτσι π.χ. ο λεξικογράφος δεν πρόλαβε να περιλάβει στο Λεξικό του μια λέξη της τελευταίας ώρας (τη λέξη «γκρανάζια») μιας ειδικής τάξης νέων ανδρών, των δωροδόκων και των καταφερτζήδων του δημοσίου μας βίου.

*

Από καθαρή τεχνική άποψη το «Λεξικό της Πιάτσας» έχει μερικές ελλείψεις. Πρώτα: δεν δίνει την κυριολεχτική σημασία των όρων· έπειτα, δε σημειώνει την εθνικότητα μερικών ξένων λέξεων (π.χ. αβάντα, αλιάδα, κενέφι κλπ.)· και τρίτο παραθέτει συχνά τόσο σχοινοτενή παραδείγματα, που πιάνουνε περισσότερο χώρο από το ερμηνευτικό κείμενο.

Και τώρα ας σημειώσουμε μερικές από αυτές τις λέξεις, που δεν ξέραμε τη σημασία τους τη μάγκικη και που είναι αρκετά και απρόβλεφτη και διδαχτική: μας δείχνει με τι μεγάλα πηδήματα σκέφτεται το μυαλό εκεινών που θέλουνε να συνεννοούνται αναμεταξύ τους χωρίς να καταλαβαίνει ο τρίτος, ο «μπάμιας» (= ο βλάκας).

Άλφα = η ηρωίνη.

Ανθίζομαι = καταλαβαίνω.

Αράπης = το πειθαρχείο του σωφρονιστηρίου· η γκανιότα, το βιδάνιο.

Ασπρορουχού = ο μπουγαδοκλέφτης.

Βακέτα = η υπερώριμος γυνή.

Βελονάκιας = ο τοξικομανής.

Βιόλα = η εργασία.

Γρήγορο = το περίστροφο.

Δάσκαλος = ο αστυνόμος της καταδιώξεως.

Διαβασμένος = ο μιλημένος.

Ζαφειριέρα = το πτυελοδοχείον.

Θανάσης = ο αργιλές.

Καλέ (η) = η αγαπητικιά.

Κινίνος = ο δύστροπος, ο πικρόγλωσσος.

Παμεινώντας = το βαρύ παλτό.

Μπερντές = το χρήμα.

Κρέμασμα = ο γάμος κλπ., κλπ.

 

Διάλεξα το χρονογράφημα του Βάρναλη,  επειδή ακριβώς παραθέτει λέξεις που του ήταν άγνωστες. Ο μπερντές λέγεται ακόμα, ο Παμεινώντας έχει παλιώσει, για τις άλλες έχω αμφιβολίες.

Κάτι γουστόζικο: στο χρονογράφημα ο Βάρναλης αναφέρει έναν εντελώς καινούργιο όρο (καινούργιο για το 1950, εννοώ), που είχε μόλις εμφανιστεί κι έτσι δεν είχε προλάβει ο Καπετανάκης να τον βάλει στο Λεξικό, τον  όρο «γκρανάζια» (ή ‘γρανάζια’) για τις δωροδοκίες. Φαίνεται ότι σε κάποιο σκάνδαλο της εποχής θα είχε ακουστεί ευρύτερα αυτή η λέξη.

Στη δεύτερη έκδοση, του 1962, ο Καπετανάκης συμπεριέλαβε το λήμμα. Γράφει: Γρανάζι, το-τα = Η δωροδοκία, η εξαγορά, το λάδωμα. «…Ο Γιώργος, πετυχαίνει τα πάντα με το γρανάζι…» Εις τον  πληθυντικόν, τα γρανάζια = λίρες Αγγλίας και γενικότερον, τα χρήματα. «…Αν θέλεις να κερδίσεις στα σίγουρα το μαγαζί, πρέπει να πέσουν γρανάζια στο νοικοκύρη» = να εξαγοράσεις με λίρες το νοικοκύρη.

Καταλαβαίνουμε πώς γεννήθηκε ο όρος, αφού το γρανάζι μεταδίδει κίνηση. Και ο Ζάχος, στο δικό του Λεξικό της πιάτσας, έκδοση του 1981, περιλαμβάνει λήμμα «γρανάζι» = δωροδοκία. Ωστόσο, σήμερα αμφιβάλλω αν χρησιμοποιείται η  λέξη, δεν τη βρίσκω σε καμιά νεότερη πηγή, ούτε σε  κείμενο. Εσείς τη λέτε; Αν έχω δίκιο ότι έχει ξεχαστεί, είναι μια ακόμα ένδειξη για το πόσο γρήγορα γερνάνε πολλές αργκοτικές λέξεις.

Ένα πλεονέκτημα του βιβλίου του Καπετανάκη, που το εξαίρει και ο Βάρναλης στο χρονογράφημά του, είναι ότι συνοδεύεται από σκίτσα του Π. Παυλίδη (και του Γ. Γρηγόρη, ίσως αυτά προστέθηκαν στη δεύτερη έκδοση), που εικονογραφούν έξυπνα και με  κέφι τα λήμματα.

Θα κλείσω με ένα σκίτσο που εικονογραφεί το λήμμα λελές,  που ο Καπετανάκης το ορίζει «ο αβροδίαιτος, ο νταντελωτός, ο λεπτεπίλεπτος, ο θηλυπρεπής, ο Γανυμήδης». Προσέξτε ότι το 1950 (ή το 1962, έστω) η εσπρεσοποσία ήταν ίδιον των λελέδων -ίσως επειδή ο εσπρεσο, τότε, ήταν κάτι σπάνιο, ακριβότερο, ξενόφερτο, αριστοκρατικό. Η πόζα, η σταση του σώματος του λελέ στο σκίτσο μού θύμισε μια φωτογραφία της εποχής μας με έναν γνωστό εσπρεσοπότη, και δεν μπόρεσα ν’ αντισταθώ στον πειρασμό.

Αυτά για το βιβλίο του Καπετανάκη.

25 επώνυμα από το 1821

Το ιστολόγιό μας μελετάει τα ονόματα, μελετάει όμως και τα επώνυμα -ή, για να χρησιμοποιήσω την  ορολογία του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τα οικογενειακά ονόματα. Ο Τριανταφυλλίδης έχει γράψει και σχετική μελέτη, που δεν  πρόλαβε να την τελειώσει και έχει εκδοθεί μεταθανάτια σε επιμέλεια του αείμνηστου Μανώλη Στάθη, φίλου του πατέρα μου.

Επώνυμα υπάρχουν πολλές χιλιάδες -πόσα είναι δεν ξέρω, ούτε βρήκα κάποιαν εκτίμηση -αναρωτιέμαι πόσο δύσκολο θα ήταν να μετρηθεί το πλήθος των επωνύμων του τηλεφωνικού καταλόγου. Τόσο το έργο του Τριανταφυλλίδη, όσο και τα άλλα που έχω δει (π.χ. του Βαγιακάκου) αναγκαστικά πραγματεύονται ένα (πολύ) μικρό κλάσμα οικογενειακών  ονομάτων.

Τα περισσότερα επώνυμα βεβαίως, και πάντως τα συχνότερα, έχουν προφανή σημασία -κάποια είναι πατρωνυμικά π.χ. ο πανταχού παρών Παπαδόπουλος, ο Γεωργιάδης και ο Ιωάννου, άλλα είναι επαγγελματικά, όπως ο Σαμαράς, άλλα προέρχονται από ονόματα  σε συνδυασμό  με κάποια ιδιότητα, ας πούμε ο Καραγιάννης ή ο Μαστροβασίλης, ή και είναι σκέτες παραλλαγές βαφτιστικών  ονομάτων (π.χ. Νταντής, Γούσιας, Λιόλιος), πολλά είναι παρατσούκλια (πχ Κοντός), λιγότερα είναι τα μητρωνυμικά (πχ. Γαρουφαλιάς).

Πολλά επαγγελματικά οικογενειακά ονόματα απηχούν  παλιότερα επαγγέλματα ή αξιώματα, που δεν  υπάρχουν πια. Από το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων» σταχυολογώ 25 τέτοια οικογενειακά ονόματα, που εξηγώ την ετυμολογία τους. Προσθέτω πληροφορίες  ως προς τη γεωγραφική κατανομή των ονομάτων, με τη βοήθεια της εφαρμογής «Από πού κρατάει η σκούφια σου«, που τη  θεωρώ χρήσιμη εκτός αστικών κέντρων.

Διαλέγω τα λιγότερο γνωστά οικογενειακά ονόματα -όχι Μπέηδες και Πασάδες.

Αν κάποιος που διαβάζει έχει κάποιο από τα επώνυμα του καταλόγου (ή κάποια παραλλαγή τους) και ξέρει κάποια επιπλέον  πληροφορία, ας μας  πει.

Φάιναλ φορ

O Παναθηναϊκός νίκησε χτες τη  Μακάμπι Τελ Αβίβ και προκρίθηκε, πρώτη  φορά ύστερα από το 2012, στο φάιναλ φορ της  Ευρωλίγκας, που θα γίνει στο Βερολίνο προς το τέλος του μήνα. Ο Ολυμπιακός παίζει απόψε στη Βαρκελώνη με τη Μπαρτσελόνα. Όποια ομάδα νικήσει, θα περάσει κι αυτή στο φάιναλ φορ και θα παίξει στον ημιτελικό με τη  Ρεάλ, ενώ ο Παναθηναϊκός θα παίξει με τη νικήτρια του αγώνα Φενέρμπαχτσε και Μονακό, που γίνεται επίσης απόψε.

Ο Παναθηναϊκός  έχει κατακτήσει  6 φορές την Ευρωλίγκα, γι’ αυτό τον  λένε και «εξάστερο» οι φίλοι του. Ο Ολυμπιακός έχει τρεις  πρωτιές, αλλά δεν τον λένε τριάστερο,  απ’ όσο ξέρω. Εξάστερη βέβαια είναι και η Μακάμπι, ενώ η Ρεάλ έχει 11 κατακτήσεις, όμως δεν ξέρω αν και πώς τις  λένε στα ισπανικά και στα εβραϊκά.

Μια και το άρθρο είναι σε ιστολόγιο, μένω στο όνομα Παναθηναϊκός αντί του επίσημου Παναθηναϊκός Aktor ή του Φενέρμπαχτσε Μπέκο, όπως είναι οι ονομασίες των χορηγών. Τουλάχιστον όταν μπαίνουν τα ονόματα των χορηγών ως δεύτερα, διατηρείται η ονομασία της ομάδας, δεν είναι σαν την  Ολίμπια του Μιλάνου που παλιότερα λεγότανε Αρμάνι Μιλάνο από τους χορηγούς της, ακόμα πιο παλιά Φίλιπς και πολύ πιο παλιά Τρέισερ, πάλι λόγω του χορηγού.

Τρέισερ λεγόταν η ομάδα του  Μιλάνου την περίοδο 1986-88, τον καιρό που ο Άρης Θεσσαλονίκης, με τον Γκάλη, τον  Γιαννάκη, τον  Φιλίππου και τ’ άλλα παιδιά, έγινε η πρώτη ελληνική ομάδα που έφτασε σε φάιναλ φορ, που έγινε στη Γάνδη. Τότε κυριαρχούσαν στο μπάσκετ οι δυο ομάδες της Θεσσαλονίκης, και, για να πικάρουν τους Παοκτζήδες, οι Αρειανοί φίλαθλοι είχαν βγάλει το σύνθημα «Εμείς  στη Γάνδη κι εσείς στην Ταϊλάνδη».

Στην Ταϊλάνδη δεν έχω αξιωθεί να πάω, αλλά στη Γάνδη (που οι ιθαγενείς τη λένε Γκεντ) έχω πάει κάμποσες φορές και μάλιστα πήγα και στο συγκεκριμένο φάιναλ φορ, τον Απρίλιο του 1988.  Το οποίο,  για να ακριβολογώ, έγινε αρκετά έξω από τη Γάνδη, σε ένα εκθεσιακό κέντρο, με κάτι λυόμενες κερκίδες που πήγαιναν πέρα δώθε. Μόλις είχα έρθει στο Λουξεμβούργο, θυμάμαι και μόνος μου δεν θα το σκεφτόμουν ποτέ να πάω, αλλά τα κανόνισαν όλα κάτι παλιότεροι συνάδελφοι και πήγαμε με το αυτοκίνητο του Γιώργου του Μαθιουδάκη, πατητοί, φεύγοντας νωρίτερα από τη δουλειά και αργά τη νύχτα γυρίσαμε πίσω στο Λουξεμβούργο, δυο φορές αυτό.

Μισμαγιά, μια περίεργη λέξη (σε συνεργασία με Ν. Νικολάου)

Ο φίλος μας ο Γιώργος ο Μπαλόγλου πριν από μερικές μέρες είχε μια απορία για τη  λέξη «μισμαγιά»,  που μπορεί και να μην την ξέρετε. Ρώτησε τον φίλο μας τον  Νίκο Νικολάου κι εμένα, για την ετυμολογία της λέξης και από τη  συζήτηση βγήκε η απάντηση. Ο Ν. Νικ. έγραψε ένα αρθράκι για τη λέξη (και την εξιστόρηση της σχετικής αναζήτησης) στον ιστότοπο Κβόρα, quora.com, όπου γράφει τακτικά -στα αγγλικά. 

Επειδή το βρήκα ενδιαφέρον, του είπα ή να το μεταφράσει και για το ιστολόγιό μας ή να  με αφήσει να το  κάνω εγώ. (Παλιότερα, ο Ν.Νικ. είχε μεταφράσει μερικά άρθρα του στο Κβόρα  για το ιστολόγιό μας –παράδειγμα). Προτίμησε να το μεταφράσω εγώ, αφενός επειδή πνίγεται στη δουλειά και αφετέρου για να  δει πώς  θα απέδιδα κάποιες εκφράσεις του. 

Οπότε, το σημερινό άρθρο (το κείμενο του Ν.Νικ., εδώ)

Ποια είναι η ετυμολογία της φαναριώτικης λέξης μισμαγιά;

Ο φίλος μου ο Γιώργος  Μπαλόγλου έκανε αυτή την  ερώτηση σε μένα και στον Νίκο Σαραντάκο, που έχει ένα ιστολόγιο για την ελληνική γλώσσα. Αυτό που τον  προβλημάτιζε ήταν  ότι διάφορες διαδικτυακές πηγές ανέφεραν το προφανές, δηλαδή ότι η λέξη ήταν τουρκικής προέλευσης, αλλά καμιά πηγή δεν  έδινε  την τουρκική λέξη από την  οποία προερχόταν. Μάλιστα, η αρχική απάντηση του Σαραντάκου ήταν: «Τουρκικό δάνειο, αλλά μη με ρωτήσεις από ποια τουρκική λέξη»

Εγώ βέβαια ελάχιστα ξέρω για τα οθωμανικά ελληνικά ή φαναριώτικα αν προτιμάτε, και ο λόγος είναι ότι τα βιβλία με τα οποία μαθήτευσα στην ελληνική γλωσσολογία, γραμμένα πριν από δυο γενιές, δεν  ήθελαν να ξέρουν τίποτα για τα φαναριώτικα. Επειδή όμως τα pdf προσφέρουν δυνατότητα αναζήτησης, τελικά βρήκα τη λύση,  ενώ ο Σαραντάκος (που την  είχε βρει ανεξάρτητα) έδωσε μια απάντηση στο τελευταίο κομμάτι του παζλ.

Να τα πάρουμε από την αρχή: η ελληνική ελίτ της Κωνσταντινούπολης, οι Φαναριώτες, έγραψαν πολλούς στίχους και πολλή μουσική τον  καιρό των Οθωμανών. Παρόλο που εμπνέονταν από τον Διαφωτισμό του ύστερου 18ου αιώνα, η πολιτισμική τους βάση ήταν  οθωμανική. Η ανεξάρτητη Ελλάδα δεν ήθελε να ξέρει τίποτα για την οθωμανική κουλτούρα. Άλλωστε, τους Φαναριώτες τούς  θεωρούσαν όργανα των Οθωμανών, οπότε τη λογοτεχνία και τη μουσική τους τις αγνοούσαν στην Ελλάδα μέχρι την τελευταία γενιά, με την αναθέρμανση των  ελληνοτουρκικών σχέσεων (Όπως είπα παραπάνω: Σήμερα υπάρχουν στην Ελλάδα πανεπιστημιακοί οθωμανολόγοι, ενώ πριν από μια γενιά δεν υπήρχαν).

Όταν οι Φαναριώτες κατέγραφαν στίχους ή μελωδίες, χρησιμοποιούσαν σημειωματάρια,  που τα λέγανε «κατάστιχα»: μια παλιά ελληνική λέξη, η οποία σήμερα έχει εξειδικευτεί σε λογιστική χρήση. Αλλά επίσης αυτές τις συλλογές στίχων τις αποκαλούσαν «μισμαγιά»: τα μισμαγιά, ή η μισμαγιά. (Η λέξη ερμηνεύτηκε τόσο ως πληθυντικός ουδετέρου όσο και ως ενικός θηλυκού). Και τα τραγούδια από μελοποιήσεις αυτών των στίχων επίσης αποκαλούνταν μισμαγιά ή μισμαγιές –στο βιβλιαράκι του cd διαβάζουμε:

Στα μισμαγιά (μισμαγιές), καλλιεργημένοι θαμώνες των σαλονιών καταγράφουν ήδη γνωστά φαναριώτικα τραγούδια και στιχουργήματα ή δικά τους συνθεμένα κατά το φαναριώτικο ύφος. Τα περισσότερα από τα έντεχνα αυτά αστικά τραγούδια, που γνωρίζουν άνθηση στα τέλη του 17^ου αιώνα και συνεχίζουν να τραγουδιούνται ακόμη και στο 19^ο, χαρακτηρίζονται από ένα έντονο ανατολίτικο χρώμα. Η αραβοπέρσικη μουσική επηρεάζει την έντεχνη κοσμική μουσική των Ρωμιών της εποχής, όπως ακριβώς και των Οθωμανών.

Ο αείμνηστος ελληνιστής  Peter Mackridge αφιέρωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη μελέτη της φαναριώτικης λογοτεχνίας,  και συνέταξε σχετικό γλωσσάριο (μπορείτε να  το κατεβάσετε εδώ).

Όπου Γιώργος και μάλαμα, λέμε!

Του Αγίου Γεωργίου σήμερα, μια γιορτή κάπως ταλαιπωρημένη, αφού όποτε η κανονική της μέρα, η 23η Απριλίου, πέφτει πριν από το Πάσχα, όπως έγινε φέτος,  μεταφέρεται τη Δευτέρα του Πάσχα. Αυτό, όπως πρόσφατα συζητήσαμε, γίνεται περίπου τις μισές χρονιές -και η μετάθεση της γιορτής γίνεται επειδή στην ακολουθία του Αγίου Γεωργίου υπάρχουν ρητές αναφορές στην Ανάσταση, όπως «Δεῦτε φιλομάρτυρες, ᾀσματικὴν υμνῳδίαν τῷ ἀναστάντι ἐκ τάφου Χριστῷ προσάξωμεν…».

Ειδικά φέτος η γιορτή πέφτει μέσα σε πολυήμερο, αφού και αύριο είναι αργία λόγω της μεταφοράς της Πρωτομαγιάς (πολλές μεταφορές φέτος) οπότε κάπως επισκιάζεται ο ειδικός χαρακτήρας της ονομαστικής γιορτής. Κι έτσι, είπα να επαναλάβω ένα εορταστικό άρθρο του ιστολογίου, όπως τυχαίνει καμιά φορά να κάνω για ονόματα που γιορτάζουν. Το άρθρο το έχω δημοσιεύσει άλλες δυο φορές, τελευταία πριν από 4 χρόνια, καταμεσίς στην  πανδημία. Όσοι το θυμούνται, ας με συμπαθάνε -χρειάζεται και το ιστολόγιο μιαν ανάπαυλα πότε πότε. Πάντως, θα αλλάξω μερικά πράγματα στη σημερινή δημοσίευση.

Ο Γιώργος είναι το συχνότερο ελληνικό αντρικό όνομα, ενώ και το γυναικείο, Γεωργία, είναι  το πέμπτο στη συχνότητα, σύμφωνα με την παλιότερη μέτρηση του Χάρη Φουνταλή. Βέβαια, όπως είχαμε δει σχετικά πρόσφατα, στις ονοματοδοσίες των κοριτσιών που γεννήθηκαν τα χρόνια 2020-2022 η Γεωργία υποχωρεί στη 13η θέση,  ενώ στις αντίστοιχες των αγοριών ο Γιώργος διατηρεί την πρώτη  θέση, τόσο στην Ελλάδα συνολικά, όσο και σε πολλές επιμέρους περιοχές (ιδίως Πελοπόννησο, Μακεδονία και Κρήτη, δείτε τον χάρτη  στο άρθρο για περισσότερες λεπτομέρειες).

Το όνομα Γεώργιος, όπως είναι στην επίσημη μορφή του, ετυμολογείται από τον γεωργό, πιθανώς από τον Δία Γεωργό, αφού ο «Ζευς Γεωργός» λατρευόταν στην αρχαία Αθήνα. Όπως μας είχε πληροφορήσει στα σχόλια της πρώτης δημοσίευσης ο φίλος μας ο Π2, το όνομα Γεώργιος δεν εμφανίζεται στην κλασική αρχαιότητα ούτε στις επιγραφές. Από τα κείμενα που έψαξα, νομίζω ότι πρώτη φορά βρίσκουμε το όνομα Γεώργιος στον Αίλιο Ηρωδιανό, τον 2ο αιώνα μΧ, όπου αναφέρει τα ονόματα Γεώργιος, Δημήτριος, Αμμώνιος σαν παραδείγματα της γραφής σε -ιος. Περίπου τότε εμφανίζεται και στις επιγραφές. Ο γεωργός, βέβαια, ετυμολογείται από τη γη και το θέμα του ουσ. έργον.

Πάντως, τη μεγάλη του διάδοση το όνομα τη γνώρισε επί χριστιανισμού, από τον άγιο Γεώργιο τον μεγαλομάρτυρα ή τροπαιοφόρο, που ήταν στρατιωτικός με μεγάλες διακρίσεις στον ρωμαϊκό στρατό, και που μαρτύρησε στον διωγμό του Διοκλητιανού το έτος 303. Ως στρατιωτικός άγιος, ο Άγιος Γεώργιος έγινε δημοφιλέστατος και τ’ όνομά του συνδέθηκε με πολλές παραδόσεις, από τις οποίες η γνωστότερη τον θέλει να φονεύει τον δράκο, άθλος που παριστάνεται σε πάρα πολλές εικόνες του (Δείτε κι εδώ μια γελοιογραφία του Μποστ, που την παρουσιάσαμε πριν από χρόνια, και η οποία εμπνέεται από αυτή την παράδοση). Ο δράκος αυτός, σύμφωνα με μια εκδοχή της παράδοσης, είχε κάνει τη φωλιά του σε μια πηγή και δεν άφηνε τους κατοίκους της πόλης να πάρουν νερό, παρά μόνο αν του έδιναν να φάει κάποιον κάτοικο της πόλης, που τον όριζαν με κληρο. Μια φορά ο κλήρος έπεσε στη βασιλοπούλα, αλλά κατά σύμπτωση έτυχε να περνάει από τα μέρη τους ο Άγιος Γεώργιος, που σκότωσε το θηρίο (αφού πρώτα του έδειξε το σήμα του σταυρού) και έσωσε τη βασιλοπούλα, και ζήσαν όλοι καλά κι εμείς καλύτερα.

Ο άγιος Γεώργιος ήταν δημοφιλέστερος στα ανατολικά εδάφη της χριστιανοσύνης, Συρία ας πούμε και Γεωργία, μέχρι που με τις σταυροφορίες μεταφέρθηκε η λατρεία του και στη Δύση κι άρχισαν να εμφανίζονται ευγενείς και βασιλιάδες με το όνομα αυτό -από τότε χρονολογείται και η ιαχή «by George!», αρχικά των Άγγλων ιπποτών, που επικαλούνταν τη βοήθεια του Αγίου Γεωργίου. Μια πολύ περίεργη σύμπτωση είναι η μεγάλη λατρεία των Γεωργιανών στο όνομα Γεώργιος, αφού έχουν τον ΑηΓιώργη στον θυρεό της χώρας να σκοτώνει τον δράκο, ενώ και τον καιρό της μεγάλης δόξας του βασιλείου της Γεωργίας οι βασιλιάδες τους είχαν το όνομα Γεώργιος -οχτώ τον αριθμό. Και λέω ότι είναι περίεργη η σύμπτωση, διότι όπως έχουμε πει κατά καιρούς (αλλά όχι σε ειδικό άρθρο), οι Γεωργιανοί δεν λέγονται έτσι στη γλώσσα τους, ούτε ονομάζουν έτσι τη χώρα τους. Οι ίδιοι λέγονται Καρτβέλοι και τη χώρα τους την αποκαλούν Σακαρτβέλο (χώρα των Καρτβέλων). Το όνομα «Γεωργία/Γεωργιανός» με το οποίο τους γνωρίζουμε όλοι οι δυτικότεροι είναι εξώνυμο που ανάγεται σε μια περσοαραβική λέξη (gurg) με την οποία τους ονόμαζαν οι Πέρσες. Βέβαια, πολύ νωρίς, επειδή ήταν γνωστή η λατρεία των Γεωργιανών προς τον άγιο Γεώργιο, παρετυμολογήθηκε το όνομά τους και το όνομα της χώρας τους έτσι που να συνδέεται με τον Γεώργιο. Μάλλον η μεγάλη τιμή που αποδίδεται στον άγιο Γεώργιο στη Γεωργία οφείλεται στην αγία Νίνα, την Καππαδόκισσα, άρα πατριώτισσα του Αγίου, που εκχριστιάνισε τη Γεωργία και ήταν συγγενής του, κατά την παράδοση.

Η άλλη Γεωργία του χάρτη, η αμερικάνικη πολιτεία, δεν έχει κανένα μυστήριο: ονομάστηκε έτσι προς τιμή του βασιλιά της Αγγλίας Γεώργιο τον Β’, το 1732. Στους Άγγλους βασιλιάδες θα επιστρέψω σε λίγο, αλλά προς το παρόν να αναφέρω ότι στη βυζαντινή αυτοκρατορία δεν άκμασε και πολύ το όνομα Γεώργιος. Υπάρχουν βέβαια αρκετοί συγγραφείς με το όνομα αυτό (ο Μοναχός, ο Πισίδης, ο Ακροπολίτης) αλλά κανείς αυτοκράτορας και μόνο δύο πατριάρχες -αν και κάποιος θα μπορούσε να επισημάνει τον «παραλίγο» αυτοκράτορα, τον γιγαντόσωμο στρατηγό Γεώργιο Μανιάκη, που διεκδίκησε τον θρόνο από τον Κωνσταντίνο Μονομάχο -μάλιστα, πρόσκαιρα τον είχαν ανακηρύξει αυτοκράτορα οι Βάραγγοι στρατιώτες του που τον αποκαλούσαν «Gyrgyr», αλλά ενώ ο στρατός του Μανιάκη κατανίκησε τα αυτοκρατορικά στρατεύματα στην Αμφίπολη, κατά την καταδίωξη των νικημένων σκοτώθηκε κατά τύχη ο Μανιάκης, κι έτσι έμεινε το στράτευμά του ακέφαλο και διαλύθηκε. Λίγο αργότερα έμεινε και το πτώμα του Μανιάκη ακέφαλο, γιατί του έκοψαν το κεφάλι για να κοσμήσει τον άδοξο θρίαμβο του ηττημένου νικητή. Αλλά πλατειάζω.

Έλεγα λοιπόν πως δεν είχαμε Γιώργηδες αυτοκράτορες στο Βυζάντιο, ενώ οι Γεώργιοι που βασίλεψαν στο νεοελληνικό κράτος ήρθαν βέβαια εισαγόμενοι από τη Δανία. (Μάλιστα, ο Γεώργιος ο Α’ είχε βαφτιστεί Χριστιανός – Γουλιέλμος – Φερδινάνδος – Αδόλφος – Γέωργιος και πριν έρθει τον φώναζαν Γουλιέλμο, αλλά όταν ήρθε στην Ελλάδα υιοθέτησε το μοναδικό από τα 5 ονόματά του που ήταν συχνό στη χώρα). Ίσως αυτό να εξηγεί ότι τα σημερινά πιτσιρίκια που έχουν το συχνότατο αυτό όνομα εξακολουθούν να τα φωνάζουν «Γιώργο» και «Γιωργάκη» οι μανάδες τους, δεν τις έχει δηλαδή πιάσει η αυτοκρατορική παράνοια που έχει προκαλέσει τα ρεζιλίκια με τους τρίχρονους Κωνσταντίνους και τους πεντάχρονους Αλέξανδρους.

Ωστόσο, το όνομα Γιώργος έχει αρκετές λαϊκές παραλλαγές. Καταρχάς, Γιώργης και Γιωργής, που ίσως παλιότερα να ήταν οι κυρίαρχες. Μετά, Γεωργάκης (όπως ο Ολύμπιος), Γιωργάκης και Γιωργούλας (όπως ο Μπέικος) και Γιωργούσης ή Γιωργής, αλλά και Γώγος. Πιο σπάνιες: Γάκης, Γάκιας, Γούσιας, Γούλας, Γκόγκος, Γιούρας, Τζώτζης και Τζώτζος, αλλά και Λιόλιος, όπως και οι νησιώτικες Τζώρτζης και Ζωρζής, καθώς και τα Γιώρης και Γιωρίκας.

Παλιότερα, ακούγονταν κι αυτές οι παραλλαγές. «Ήμουνα μικρό παιδάκι, μ’ έλεγε ο πατέρας Γάκη» θυμάται ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο οποίος είχε επίσης κάποτε χρησιμοποιήσει το ψευδώνυμο Γούλας Μπούκουρης, αλλά σήμερα ως επώνυμα κυρίως διασώζονται. Περιμένω να εμπλουτίσετε τον κατάλογο με άλλες τοπικές παραλλαγές του ονόματος. Η Γεωργία έχει τη Γωγώ και τη Γιούλα/Γιόλα και τη Γίτσα που δεν πρέπει να ακούγεται πια, ενώ ακούγεται πάντοτε η Ζέτα και τα πιο μοντέρνα, Τζόρτζιες και τα συναφή.

Παρόλο που είναι το συχνότερο όνομα, ο Γιώργος έχει ελάχιστη παρουσία σε παροιμίες και εκφράσεις -ενώ ο λιγότερο συχνός Γιάννης έχει δεκάδες παροιμίες για πάρτη του. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής (αυτό που σταμάτησε στο λ. δαχτυλωτός), το λήμμα «Γιάννης» πιάνει δυο σελίδες ενώ το λήμμα «Γιώργος» δεν υπάρχει καν.

Η μόνη γνωστή παροιμία με Γιώργηδες είναι το «Όπου Γιώργος και μάλαμα», που μάλιστα έχω την εντύπωση πως είναι νεοφανής, γεννημένη από το τραγούδι του Μητσάκη, ενώ δεν είναι τιμητική η άλλη παροιμία «Είπαν το παιδί σου Γιώργη; Ξαναβάφτισέ το». Υπάρχουν βέβαια παροιμίες με τον Άϊ Γιώργη, στον οποίο η λαϊκή θυμοσοφία ανάθεσε τον ρόλο που έπαιζε η Αθηνά στο αρχαίο ρητό: Άϊ Γεώργη βούθα μου! Σείε και συ τον πόδα σου, σε μια ροδίτικη παραλλαγή από τον Πολίτη. Επίσης, έχουμε και ημερολογιακές παροιμίες, π.χ. Από τ’Άϊ Γιωργιού και πέρα, δος του φουστανιού σου αέρα (δηλ. ελαφραίνει το ντύσιμο) ή «Από τ’ Άϊ Νικήτα κοίτα, από τ’ Άϊ Γιωργιού ξεκοίτα», δηλ. μπορείς να κοιμάσαι έξω από του Αγίου Γεωργίου ίσαμε του Άϊ Νικήτα, που πέφτει 15 Σεπτεμβρίου -βέβαια οι ημερολογιακές παροιμίες αναφέρονται στο παλιό ημερολόγιο.

Πάμπολλα όμως είναι τα τραγούδια με Γιώργους. Καταρχάς, έχουμε το «Οπου Γιώργος και μάλαμα» του Γιώργου Μητσάκη, που μας έδωσε τον τίτλο του άρθρου.
Ο Μητσάκης έχει δώσει και το θαυμάσιο «Δεν είμαι εγώ ο Γιώργος σου» (εδώ σε άλλη εκτέλεση, από τον Γούναρη). Να αναφέρουμε ακόμα το «Έμπαινε Γιώργο έμπαινε» με τον Γιάννη Ντουνιά και το «Με λένε Γιώργο» (που εδώ το λέει ο Γιώργος Μαζωνάκης). Υπάρχει και η Κυρα Γιώργαινα που είπε ο Καλατζής. Περιμένω συμπληρώσεις, ιδίως με νεότερα γιουτουμπάκια, να μη μας πούνε και παλιομοδίτες.

Από την άλλη, κι ας μας πουν παλιομοδίτες, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε τον Μπαρμπαγιώργο, τον μπάρμπα του Καραγκιόζη.

Από ταινίες, θα αναφέρω την ελληνική «Ο κυρ Γιώργης εκπαιδεύεται» με τον Παπαγιαννόπουλο (η τελευταία ταινία της Φίνος Φιλμ, διασκευή του θεατρικού έργου του Σπύρου Μελά), αλλά και την αγγλική «Η τρέλα του βασιλιά Γεωργίου» (The Madness of King George) που έχει μια πολύ γουστόζικη ιστορία, αν και μπορεί να είναι μπεντροβάτη Η ταινία αφηγείται πώς βουλιάζει στην τρέλα ο βασιλιάς Γεώργιος ο Γ΄ για τον οποίο έχει γράψει τσουχτερούς στίχους ο Σέλεϊ (an old, mad, blind, despised, and dying king) και βασίζεται στο θεατρικό έργο The Madness of King George ΙΙΙ. Λένε λοιπόν πως όταν γυρίστηκε και ήταν έτοιμη προς διανομή, ο διανομέας επέμενε ότι στις ΗΠΑ δεν θα έπιανε τέτοιος τίτλος διότι το νοήμον κοινό θα έβλεπε το ΙΙΙ και θα νόμιζαν ότι είναι η τρίτη ταινία της σειράς και δεν θα πήγαιναν να τη δουν αφού είχαν χάσει τις άλλες δύο! Αλλά αυτό μπορεί να είναι μύθος.

Κλείνοντας το… γεωργικό αυτό άρθρο, το ιστολόγιο εύχεται ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ σε όλες τις Γεωργίες και σε όλους τους Γιώργηδες, συχνούς ή περιστασιακούς επισκέπτες του ιστολογίου, στον φίλο μας τον Τζι, στον Γιώργο τον Κατσέα, τον Γιώργο Μ., τον Γιώργο Μπαλόγλου, τον Γιώργο Μπαρτζούδη,  τον GeoKar, τον Νεοκίντ, τον Αθεόφοβο, τον Ξεροσφύρη, τον ΓΤ, τον Κουνελόγατο, και όσες και όσους ξεχνάω και όλους εκείνους και εκείνες που γιορτάζουν με ψευδώνυμο!

Πασχαλινό κυνήγι (διήγημα του Κώστα Φαλτάιτς)

Το έχουμε καθιερώσει, τα τελευταία χρόνια, να βάζουμε ανήμερα του Πάσχα ένα πασχαλινό διήγημα, συχνά του Παπαδιαμάντη, διότι το ιστολόγιο έχει γούστα συντηρητικά.

Φέτος θα τηρήσουμε το έθιμο  εν μέρει. Δηλαδή θα βάλουμε διήγημα, όχι όμως του Παπαδιαμάντη αλλά όχι και εντελώς άσχετο με αυτόν, αφού ο συγγραφέας του, ο Κώστας Φαλτάιτς (1891-1944), ασχολήθηκε με τον Παπαδιαμάντη και βοήθησε τόσο τις αδελφές του που είχαν περιέλθει σε φτώχεια όσο και την ανάδειξη του έργου του.

Ο Φαλτάιτς γεννήθηκε στη Σμύρνη, γόνος παλιάς σκυριανής  οικογένειας. Το παράξενο επώνυμο, σύμφωνα με κάποιες πηγές ήταν παλιότερα Φάλταγης ή Φάλνταγης και εκσλαβίστηκε σε Φαλτάιτς από κάποια μέλη της οικογένειας που είχαν εμπορικές δραστηριότητες με έδρα την Οδησσό ή το Ταγκανρόγκ. Αυτό είναι πολύ πιθανό να συνέβη, καθώς υπάρχουν και προηγούμενα, πχ Αυγέρος -> Αβέρωφ. Οπωσδήποτε το επώνυμο Φαλτάιτς θα πρέπει να συνδέεται κάπως με το γυναικείο όνομα Φαλταΐνα, που επιχωριάζει στη Σκύρο, αν  και δεν μου  είναι καθαρή η σχέση ούτε η απώτερη ετυμολογία (πάνω σ’ αυτό,  δείτε το σχόλιο αρ. 65).

Ο Φαλτάιτς έζησε πολλά χρόνια στη Σκύρο, όπου και πέθανε, και άφησε εκτενές έργο στο μεταίχμιο μεταξύ δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας. Συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες και περιοδικά, ανάμεσά τους και το Μπουκέτο όπου δημοσιεύτηκε και το παρόν διήγημα. Στο Μπουκέτο ο Φαλτάιτς έχει δημοσιεύσει και αξιόλογα πρώιμα ρεμπετολογικά άρθρα. Για να τα λέμε όλα, πάντως, σύμφωνα με ορισμενες πηγές επί Κατοχής εκτέθηκε ως δωσίλογος και για τον λόγο αυτό έχει γραφτεί ότι διαγράφτηκε από την ΕΣΗΕΑ αμέσως μετά την Απελευθέρωση (κάτι που δεν φαίνεται να ισχύει).

Πριν από 5 χρόνια είχαμε δημοσιεύσει ένα άλλο διήγημα του Φαλτάιτς, και στα σχόλια έγινε εκτενής συζήτηση για τον συγγραφέα και τα αμφιλεγόμενα σημεία της διαδρομής του.

Το σημερινό διήγημα, πασχαλινό και στον τίτλο του, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μπουκέτο στις 12 Απριλίου 1934 (το Πάσχα εκείνη  τη χρονιά έπεφτε νωρίς, 8 Απριλίου). Το πήρα από το Λογοτεχνικό ιστολόγιο. Το σκίτσο,  από τον λογοτέχνη Γεράσιμο Γρηγόρη, συνόδευε το διήγημα στην πρώτη  δημοσίευσή του στο Μπουκέτο.

Και βέβαια, το ιστολόγιο εύχεται καλή Ανάσταση  σε όλους, με υγεία και αγάπη!

Μας είχε πιάσει πάλι η νοσταλγία της θαλάσσης και της κλεψιάς.
— Είναι σαν αρρώστια, έλεγεν ο Γιάννης ο Μαντζίρης, αυτό το πράμα. Προτιμώ την βάρκα ή το καΐκι την ημέρα της Λαμπρής, από την στεριά. Ένα μπαρμπούνι με τόσα μουστάκια, φρεσκοπιασμένο και ριχμένο στην ανθρακιά μ’ αρέσει καλύτερα από τον οβελία.
Ξέραμε πως ο πατέρας του φίλου μας είχε την ίδια λόξα. Ανήμερα την Λαμπρή, πήγαινε για ψάρεμα. Κι ο παππούς του, που είχε κάνει ένα φεγγάρι, ύστερα από την απελευθέρωση, πειρατής, κατέβαινε κι αυτός στη γολέτα του κι έψηνε ένα αρνί, κλεμμένο συνήθως, στην πλώρη. Με το ένα όμως χέρι γύριζε την σούβλα και με το άλλο κρατούσε το αρμίδι και ψάρευε. Και κάθε τόσο φώναζε, ενώ τριγύρω η παρέα του έψαλλε το Χριστός Ανέστη.
― Ε, μωρέ, τσιμπάει!
Και το ψάρι που έπιανε το έριχνε στην ανθρακιά. Έτσι, ως να ψηθεί ο οβελίας, η παρέα βρισκόταν μισοχορτάτη από τα ψάρια που έπιανε και έριχνε στην ανθρακιά ο παλιός πειρατής.
Αυτή η Πασχαλινή νοσταλγία για την θάλασσα, μας είχε κολλήσει κι εμάς. Ο φίλος μου ο Γιάννης ο Μαντζίρης είχε συναδέλφους. Κι αυτή τη Λαμπρή θα μας έχαναν τα αδέλφια μας, οι γονείς μας ή οι γυναίκες μας και τα παιδιά μας, γιατί το πήραμε απόφαση να πούμε το «Χριστός Ανέστη» στη θάλασσα. Δεν πα να σχολίαζε το χωριό. Ο Μαντζίρης έλεγε «Εμείς είμαστε ανώτεροι σχολίων», και ο Μιχάλης ο Σαμιακός συνεπλήρωνε: «Τα σχόλια περιττά».
Μέσα στην βάρκα του Κωνσταντή του Αποστόλη, που ήταν ο συνηθισμένος σύντροφός μας και καπετάνιος των θαλασσινών μας εκδρομών, εκουβαλήθηκαν το Μεγάλο Σάββατο την νύχτα, δυο νταμιζάνες κρασί, κάμποσα πιάτα και μαχαιροπήρουνα, κουλούρες, ένα κεφαλοτύρι, κόκκινα αυγά, και τα απαραίτητα σαλατικά. Ο Σαμιακός έφερε και την φυσαρμόνικά του και ο Γιώργης του Τζαίννου και ο Μανόλης του Κοντού επήραν τα όπλα τους. Περί κρέατος δεν εγίνετο λόγος. Τα όπλα θα εξασφάλιζαν τον οβελία. Αυτό ήταν εκ των προτέρων γνωστό.
Στο νησί μας ποτέ η ζωοκλοπή δεν είχε θεωρηθεί προσβολή. Και οι μορφωμένοι ακόμα το θεωρούσαν ένα είδος διασκέδαση και σπορ, να βγουν παγάνα και να σκοτώσουν κανένα γίδι, από τα καλογηρικά κοπάδια που έβοσκαν στο βουνό. Το ίδιο θα εκάναμε και μεις. Θυμόμαστε και τις παλιές ιστορίες μεγάλων ζωοκλοπών που είχαν γίνει στο νησί μας και το είχαμε και κάπως καμάρι, που οι αρχαιότεροι κάτοικοι του νησιού ήσαν Δόλοπες πειραταί και οι νεότεροι ζωοκλέπται.

Μεζεδάκια της Ανάστασης

Αλλες χρονιές τα έχω πει «πασχαλινά» ή «πασχαλιάτικα» ή «λαμπριάτικα» ή «αναστάσιμα». Παρόλο που η  ελληνική είναι πλούσια γλώσσα, άλλο επίθετο δεν  βρήκα, οπότε καταφεύγω στην περίφραση για φέτος.

Και ξεκινάω με τον άριστο Άρη,  εννοώ τον Πορτοσάλτε.

Σε πρόσφατο άρθρο του ξεσκονίζει αμείλικτα τον Άδωνι Γεωργιάδη: ανάμεσα στ’ άλλα τον αποκαλεί «σίφουνα της ρητορικής τέχνης», που μου θύμισε τον άσπρο σίφουνα στη διαφήμιση του απορρυπαντικού Άζαξ.

Και για ισορροπία με το κακό περιεχόμενο, να και το λαθάκι, το «έχοντας υποβάλλει», που δεν είναι ποτέ σωστό, δεν είναι θέμα κρίσεως, όπως αν  θα πούμε «θα υποβάλλει» ή «θα υποβάλει», είναι πάντα λάθος.

* Οι απορίες των φίλων μου.

Μου γράφει φίλος:

Διαβάζουμε:

Το θηριώδες αμερικανικό αεροπλανοφόρο «Eisenhower» έφτασε στη Σούδα. Στο λιμάνι της Σούδας, στα Χανιά, κατέπλευσε την Κυριακή των Βαΐων (28/04) το μεγάλο αμερικανικό αεροπλανοφόρο «Eisenhower». … Στη συνέχεια, μετά την αναχώρησή του, θα φτάσει στα Χανιά και το «Charles de Gaulle», το οποίο θα καταπλεύσει στις 2 Μαΐου και θα παραμείνει ως τις 7 Μαΐου. … Πρόκειται για το δεύτερο αεροπλανοφόρο της κλάσης «Νίμιτς», το οποίο καθελκύστηκε το 1975 και εισήλθε σε υπηρεσία το 1977.

 

Και η απορία: Γιατί οι πασίγνωστοι Αϊζενχάουερ και Σαρλ ντε Γκωλ να γράφονται στα Αγγλικά (Γαλλικά, ο δεύτερος) και ο μάλλον άγνωστος ναύαρχος Νίμιτς  να γράφεται στα Ελληνικά;

Και  απαντώ: Ίσως επειδή ο Νίμιτς έχει δικό του νοσοκομείο στην Αθήνα!

* Άχρηστα, μάλλον παραπλανητικά, εισαγωγικά σε μια θλιβερή είδηση.

Πράγματι πέθανε στα σαράντα του το στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, κρίμα νέος άνθρωπος, αλλά τα εισαγωγικά τι νόημα έχουν; Σημαίνουν  κάτι άλλο από χρονια; Σαράντα κύματα; Τι να πω…

* Γράφει κάποιος στο Τουίτερ, στα αγγλικά, το εξής:

Tucker showed the world with receipts that Putin had tried for PEACE on many occasions.

Διάκειται φιλικά προς τον Πούτιν ο σχολιαστής, και το κείμενό του μοιάζει μεταφρασμένο από τα ελληνικά, κακομεταφρασμένο για την ακρίβεια, διότι το receipts δεν λέγεται στα αγγλικά, είναι proof, ενώ στα ελληνικά θα λέγαμε «με αποδείξεις». Ωστόσο, το όνομα του σχολιαστή είναι αγγλοσαξονικό, και τα άλλα τουίτ του αμερικανικού ενδιαφέροντος. Περίεργο…

Λέξεις και φράσεις του Πάσχα, από την ΕφΣυν

Kοντεύει το Πάσχα και πασχαλιάτικο άρθρο δεν έχουμε βάλει -διότι και το χτεσινό, κακά τα ψέματα,γνώστ παρόλο που είχε ως εικονογράφηση  κόκκινα αυγά (ή αβγά) ήταν αμιγώς ορθογραφικό. Επανορθώνω με το σημερινό, αν  και προειδοποιώ πως οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα  διαβάσουν  γνώριμα πράγματα.

Αναδημοσιεύω σήμερα άλλα δύο άρθρα από την εβδομαδιαία  στήλη «Μέσα στις λέξεις» που διατηρώ στην Εφημερίδα των Συντακτών και που ήταν  και τα δύο αφιερωμένα στη Μεγάλη Εβδομάδα και στο Πάσχα – Εκφράσεις από τη Μεγάλη Βδομάδα, το πρώτο,  που δημοσιεύτηκε την Τετάρτη 24  Απριλίου και Λέξεις του Πάσχα το δεύτερο, που δημοσιεύτηκε χτες, Πέμπτη, μια και την Τετάρτη είχαμε Πρωτομαγιά και δεν βγήκαν εφημερίδες. 

Όπως είπα, θα διαβάσετε πράγματα που έχουν αναφερθεί ξανά στο ιστολόγιο, αφού το φετινό είναι το δέκατο έκτο ιστολογικό μας Πάσχα. Θα μπορούσα να προσθέσω πολλά πράγματα και στα δύο άρθρα, αφού αναγκαστικά δεν είναι  πλήρη -τι  να πρωτοχωρέσεις σε 450 λέξεις; 

Δεν θα το κάνω, αλλά θα αναφέρω μία μόνο έκφραση που δεν την  πραγματεύομαι στο άρθρο, αλλά ίσως θα έπρεπε διότι πήρα μήνυμα από τη ΔΕΗ, να μπω σε κάποιο σάιτ και να ελέγξω τον λογαριασμό μου «για να μη χάσετε τ’ αυγά και τα πασχάλια», έλεγε. Εδώ έχουμε μια έκφραση που αποτελεί συμφυρμό δύο παλαιότερων.

Επειδή ο τρόπος υπολογισμού του Πάσχα είναι περίπλοκος, η εκκλησία κάθε χρόνο βγάζει το πασχάλιον του σωτηρίου έτους τάδε, το οποίο αναφέρει όλες τις κινητές γιορτές –και από εκεί βγήκε και η φράση «έχασε τα πασχάλια του» που τη λέμε όταν κάποιος έχει περιέλθει σε πλήρη σύγχυση. Αλλά, επειδή το Πάσχα έχει συνδεθεί αξεχώριστα με τα κόκκινα αυγά, η παροιμιακή αυτή φράση συμφύρθηκε με την άλλη που λέει «έχασε τ’ αυγά και τα καλάθια», για όποιον έχει πάθει μεγάλη ζημιά, κι έγινε «έχασε τ’ αυγά και τα πασχάλια», που ένας πουρίστας της  φρασεολογίας ίσως θα το έλεγε «λάθος» αλλά έχει σχεδόν  επικρατήσει. Θα έλεγα ότι πλέον αυτή είναι η κανονική μορφή της έκφρασης,  που αναγνωρίζεται άλλωστε από όλα τα λεξικά, και που μπορεί να έχει και τις δύο σημασίες, είτε έχει περιέλθει σε πλήρη σύγχυση είτε έπαθε  μεγάλη ζημιά. 

Εκφράσεις από τη Μεγάλη Εβδομάδα

Μια και πλησιάζει το Πάσχα, στο σημερινό άρθρο θα δούμε μερικές παροιμιακές εκφράσεις που έχουν γεννηθεί από την εκκλησιαστική γλώσσα, ιδίως από ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας.

Μια έκφραση που οφείλεται σε παρανόηση είναι η «ζει/περνάει ζωή χαρισάμενη». Γεννήθηκε από το πασίγνωστο δοξαστικό της Ανάστασης: «Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος», δηλ. χάρισε ζωή σ’ αυτούς που βρίσκονταν στα μνήματα. Όμως, οι πιστοί θεώρησαν  ότι το «χαρισάμενος» σχετίζεται με τη χαρά κι έτσι έπλασαν το «ζωή χαρισάμενη» με τη σημασία «ζωή γεμάτη χαρά».

Το τροπάριο της Μεγάλης Παρασκευής «Σε, τον αναβαλλόμενον το φως ώσπερ ιμάτιον», που διαρκεί πολύ και ψάλλεται αργά, φάνηκε βαρετό παρά την έξοχη ποίησή του («εσύ που τυλίγεσαι το φως σαν ρούχο») και ονομάστηκε «ο αναβαλλόμενος»· από εκεί προήλθε η έκφραση «του έψαλε τον αναβαλλόμενο», δηλαδή τον επέπληξε αυστηρά και επί πολλή ώρα.

Εσείς θα βάψετε αβγά ή αυγά;

Μεγάλη Πέμπτη σήμερα, και πολλοί θα βάψουμε αυγά όπως θέλει το έθιμο. Ή μήπως θα βάψουμε αβγά; Μ’ άλλα λόγια, το σημερινό  άρθρο δεν αφορά το έθιμο, δεν εξετάζει για ποιο λόγο βάφουμε τα αυγά και για ποιο λόγο τα τσουγκρίζουμε. Αν πάντως έχετε τέτοιου είδους απορίες, σας συνιστώ ένα παλιότερο άρθρο μας όπου βλέπουμε τη γνώμη του Ροΐδη και του Ξενόπουλου για το θέμα.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε και γλωσσολογούμε μετ’ ευτελείας,  ερασιτέχνες γαρ. Οπότε,  λογικό είναι να ασχολούμαστε περισσότερο του δέοντος με την ορθογραφία,  ένα θέμα που συγκινεί τον  πολύ κόσμο. Για την ορθογραφία λέξεων έχουν γίνει διάσημοι καβγάδες, έχουν  χαλάσει  φιλίες, έχουν κλείσει σπίτια, ίσως να έχουν  σκοτωθεί και άνθρωποι (θυμίζω ότι τα Ευαγγελικά και τα Ορεστειακά, που βέβαια δεν ήταν  για την ορθογραφία, είχαν νεκρούς). Μας εξάπτει  η ορθογραφία, διότι είναι κάτι που το μαθαίνουμε από τα μικρά μας χρόνια, τότε που καταχτάμε τη γλώσσα, οπότε κάθε ανατροπή της ορθογραφίας με την οποία γαλουχηθήκαμε μάς  αναστατώνει, μας ταράζει συθέμελα.

Τα τελευταία χρόνια έχει χυθεί πολύ μελάνι για την  ορθογραφία της λέξης «ορθοπ*δικός» -για περισσότερα,  σας παραπέμπω στο σχετικό άρθρο του ιστολογίου μας.

Ωστόσο, παρόλο που η ορθοπ*δική σύρραξη ήταν μανιασμένη και αιματηρή, υπάρχει ένας  άλλος  ορθογραφικός πόλεμος που σοβεί εδώ και πολύ περισσότερο καιρό: ο πόλεμος των α*γών! Αυγό ή αβγό θα  γράψουμε;  Ο πόλεμος αυτός βαστάει  από το 1917 κι ακόμα  δεν έχει κοπάσει.

Όπως πολλοί μεγάλοι πόλεμοι, ο πόλεμος των  α*γών έχει και μια δευτερεύουσα σύγκρουση που μαίνεται παράλληλα -την αψιμαχία των α*τιών, δηλαδή αυτί ή αφτί; Κι αυτό το ορθογραφικό δίλημμα εμφανίστηκε την ίδια εποχή, και έχει παρόμοια χαρακτηριστικά, αλλά δεν  προκαλεί την ίδια απήχηση στην κοινή γνώμη -το αυγό, σαν πηγή της ζωής που είναι, συγκινεί  περισσότερο, φαίνεται.

Η παραδοσιακή ορθογραφία ήταν αυγό και αυτί.

Ως προς  το αυγό, θεωρούσαν ότι πρέπει να γραφτεί έτσι, επειδή αρχικά η λέξη είχε δίγαμμα (ωFόν), ενώ το αυτί ο Κοραής το είχε ετυμολογήσει από τον  δωρικό τύπο «το αυς, του αυτός», που τάχα έδωσε τον αμάρτυρο τύπο «*αυτίον».

Στην εποχή του Κοραή, άλλωστε, αντιπαθούσαν το σύμπλεγμα -βγ- που το θεωρούσαν  βαρβαρικό, και έγραφαν «ευγάζω» (βγάζω), εύγα, αλλά και καυγάς κτλ.

Ωστόσο, αρκετοί γλωσσολόγοι, από τους δικούς μας ο Γεώργιος Χατζιδάκις, έδειξαν πειστικά ότι η ετυμολογία ήταν  άλλη.

Μηνολόγιον Μαΐου έτους 2024

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

 

Τε 1	Τα Ανθεστήρια – Ημέρα των ανθέων και των εργατών. Γενέσιον Ιωάννη Ρίτσου του βάρδου της ρωμιοσύνης και Τελευτή Αλεξάνδρου Παναγούλη του τυραννοκτόνου. Και των 200 της Καισαριανής.  Και του Σπειροειδούς Αρχιτέκτονος.
Πε 2	† Λεονάρδου ντα Βίντσι· αλλά και παγκόσμια ημέρα των ιστολογίων.
Πα 3	Τελευτή Αθανασίου Βέγγου, του καλού ανθρώπου. Και Παγκόσμια Ημέρα της Ελευθεροτυπίας
Σα 4	Αρίονος του κιθαρωδού -και Αλέξη Δαμιανού τελευτή.
Κυ 5	Γενέσιον Καρόλου Μαρξ
Δε 6	Ας είμαστε ρεαλιστές, ας επιδιώξουμε το αδύνατο: γαλλικός Μάης του 1968
Τρ 7	Των εν Αιγίνη εκτελεσθέντων
Τε 8	† Γουσταύου Φλωμπέρ
Πε 9	Αναστασίου Τούση και λοιπών εν Θεσσαλονίκη πεσόντων διαδηλωτών
Πα 10	Καραολή και Δημητρίου απαγχονισμός
Σα 11	Γέννησις Λασκαρίνας Πινότση ή Μπουμπουλίνας
Κυ 12	Της νίκης των επαναστατών εις Βαλτέτσιον Αρκαδίας
Δε 13	Κωνσταντίνου Θεοτόκη του ρεαλιστού πεζογράφου
Τρ 14	Αισχύλου, τραγικού και μαραθωνομάχου
Τε 15	Γενέσιον Πέτρου Κιουρί
Πε 16	† Καρόλου Περό και των δημιουργημάτων του: Σταχτοπούτας, Κοκκινοσκουφίτσας, Ωραίας Κοιμωμένης
Πα 17	Παγκόσμια Ημέρα Τηλεπικοινωνιών
Σα 18	† Γουσταύου Μάλερ και Νικηφόρου Μανδηλαρά αναίρεσις.
Κυ 19	† Χο Τσι Μινχ του απελευθερωτού
Δε 20	† Γρηγορίου Δικαίου Παπαφλέσσα τελευτή -και έναρξη της Μάχης της Κρήτης
Τρ 21	Τα Αναστενάρια
Τε 22	† Βίκτωρος Ουγκώ, του δημιουργού των «Αθλίων»
Πε 23	† Ερρίκου Ίψεν και Γεωργίου του Μετοίκου
Πα 24	† Νικολάου Κοπερνίκου
Σα 25	Αιμιλιανού Ζαπάτα και Άρεως Βελουχιώτου εκκίνησις
Κυ 26	Γενέσιον Αλεξάνδρου Πούσκιν και τελευτή Μιχαήλ Παπαγιαννάκη
Δε 27	Γρηγορίου Λαμπράκη τελευτή· και Ροβέρτου Κωχ
Τρ 28	Πρώτη πρόβλεψις ηλιακής εκλείψεως υπό Θαλού του Μιλησίου
Τε 29	Εάλω η Πόλις – Η Ρωμανία πάρθεν (αποφράς ημέρα)
Πε 30	† Θανή Βολταίρου του διαφωτιστού
Πα 31	Αποκαθήλωσις της ναζιστικής σημαίας υπό Εμμανουήλ Γλέζου και Αποστόλου Σάντα

Ο Μάιος ή Μάης ετυμολογείται, όπως και όλοι οι μήνες του ημερολογίου μας, από τα λατινικά, και συγκεκριμένα από το λατινικό Maius (mensis), δηλ. μήνας της Μαίας, μιας ρωμαϊκής θεότητας. Λαϊκή ονομασία ευρέως γνωστή δεν έχει, αν και βρίσκω το “Κερασάρης” σε κάποιες πηγές, επειδή τότε ωριμάζουν τα κεράσια (με το παλιό ημερολόγιο σκεφτείτε ότι ο Μάιος πιάνει και αρχές Ιουνίου).

Ο Παλαμάς έχει γράψει και ποίημα «Κεράσια»  που ξεκινάει:

Το Μάη έχ’ η άνοιξη, τα χελιδόνια ο Μάρτης,
ο Απρίλης τα τριαντάφυλλα, κι ο Μάης τα κεράσια.

Η πιο γνωστή παροιμία για τον Μάιο είναι μάλλον η «Ζήσε Μάη μου να φας τριφύλλι» (που είχε αρχική μορφή “Ζήσε μαύρε μου να φας τον Μάη τριφύλλι», όπως είχαμε γράψει παλιότερα). Επίσης γνωστή είναι η “Στον καταραμένο τόπο τον Μάη μήνα βρέχει”, που δεν την έβγαλαν βέβαια φίλοι των εκδρομών και των περιηγήσεων, αλλά αγρότες, επειδή οι βροχές του Μάη όχι μόνο δεν ωφελούν, όπως στους προηγούμενους μήνες, αλλά αντίθετα βλάφτουν τη σοδειά, εξού και “Μάης άβροχος, τρύγος άμετρος” ή «Τον καιρό που ‘πρεπε δεν έβρεχε, το Μάη εδροσολόγα».

Ο Μάης είναι μήνας που προσφέρεται για αγροτικές εργασίες (“Τον Μάη βάζε εργάτες κι ας είν’ και ακαμάτες”), όχι όμως και για παντρειές, που θεωρούνται γρουσουζιά (“Απού παντρευτεί το Μάη, κακοποδωμένα πάει” λέει μια κρητική παροιμία από ένα βιβλίο που είχα παρουσιάσει εδώ παλιότερα).

Γιατί θεωρούνται γρουσουζιά οι μαγιάτικες παντρειές; Κατά πάσα πιθανότητα, επειδή  στις αγροτικές κοινωνίες είναι τόσο πολλές οι δουλειές τον Μάη, που η αναστάτωση και η χαλάρωση που μοιραία φέρνει ο γάμος σε όλο το σόι αλλά και στο χωριό είναι αντιπαραγωγική. Μια άλλη εξήγηση είναι πως τον Μάη έχουν οίστρο οι γαϊδάροι (“Νάμουν το Μάη γάιδαρος, τον Αύγουστο κριάρι, όλο το χρόνο πετεινός και γάτος το Γενάρη” λέει η παροιμία) οπότε θεωρείται ανοίκειο να παντρεύονται κι οι ανθρώποι, αλλά νομίζω πως η εξήγηση αυτή επινοήθηκε εξηγητικά, εκ των υστέρων. Εκτός κι αν ισχύει η απάντηση που έδωσε κάποιος ευφυολόγος (ο Μπέρναρ Σόου; ) όταν τον ρώτησαν γιατί είναι γρουσουζιά να παντρεύεται κανείς την Παρασκευή: και γιατί να αποτελεί εξαίρεση η Παρασκευή;

Η μήνις του Γιώργη (χρονογράφημα του Βριάρεω)

Εδώ και περίπου έναν χρόνο, από τον Φεβρουάριο του 2023, έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ.

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα περισσότερα από τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, περίπου 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Οκτώβριο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες, ενώ κάποια άλλα περιέχονται σε ένα τετράδιο που είχε ο παππούς μου, με κολλημένα αποκόμματα, που το είχε τιτλοφορήσει «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Το σημερινό χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 27 Aπριλίου 1929, δηλαδή πριν από 95 χρόνια. Κατά εντυπωσιακή σύμπτωση, το 1929 το Πάσχα έπεφτε, όπως και φέτος, στις 5 Μαΐου.

Ο Βριάρεως παρουσιάζει έναν φίλο του, ονόματι Γιώργη, που είναι πολύ θυμωμένος επειδή  ο μητροπολίτης είχε βγάλει απόφαση η γιορτή του Αγίου Γεωργίου να μετατεθεί για τη Δευτέρα του Πάσχα. Φαίνεται ότι η μετάθεση  αυτή της γιορτής ήταν  κάτι σχετικά καινούργιο, τουλάχιστον για τη Μυτιλήνη, αν  και, λόγω μικρής  τριβής με τα εκκλησιαστικά, δεν ξέρω ποια είναι τα αναστάσιμα τροπάρια στη λειτουργία του Αγίου Γεωργίου που θα μπορούσε να τα παραλείψει ο παπάς,  όπως προτείνει ο μηνίων Γιώργης. 

Προηγουμένως, ο Βριάρεως διηγείται ένα ανέκδοτο με έναν Τούρκο που βαφτίστηκε Γιάννης και που οι φίλοι του τον  έπεισαν να τους κάνει τραπέζι κάθε φορά που γιορτάζει κάποιος Ιωάννης στο εορτολόγιο, δηλαδή περίπου κάθε μήνα -διότι, πράγματι, πολλές φορές υπάρχει κάποιος Ιωάννης που γιορτάζει: ας πούμε, χτες, 29 Απριλίου γιόρταζε ο Άγιος Ιωάννης  ο Καλοκτένης,  πολιούχος της Θήβας, ενώ στις 30 Μαρτίου ο Άγιος Ιωάννης ο εν φρέατι, στις 27 Μαΐου ο Αγιάννης ο Ρώσος και πάει λέγοντας. Το ανέκδοτο αυτό με τον νεοφώτιστο Γιάννη θυμάμαι πως το έλεγε ο παππούς μου. 

Κατά τα άλλα προσέχω πως σε αυτό το χρονογράφημα ο Βριάρεως κάνει κατάχρηση από παρενθετικές παύλες. Προσέξτε επίσης το λογοπαίγνιο με το «λιρικός», όπως και την άποψη ότι από τότε (το 1929) οι πολλοί άνθρωποι έδιναν σημασία στο χρήμα και όχι στις διασκεδάσεις της ζωής. 

Η ΜΗΝΙΣ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΗ

Κάποιος Τούρκος προσκείμενος στη θρησκεία μας και κάνοντας παρέα ως επί το πλείστον με Ρωμιούς, έβλεπε με φθόνο τας εκάστοτε προς κρασοκατάνυξιν συγκεντρώσεις των που εγίνοντο στας  ονομαστικάς εορτάς των, στας οποίας δεν ήθελε να λαμβάνει μέρος αιωνίως χωρίς να τας ανταποδίδει αφού δεν εόρταζε. Δεν είχε βλέπετε γεννηθεί Έλλην ώστε δεν ήξερε την συνηθισμένη για μας διασκευή του αρχαίου ρητού, ήτοι το «σελεμίζειν εστί φιλοσοφείν».