Ιπποπόταμοι συντροφιάς, του Γιάννη Μακριδάκη

Αυτές τις μέρες ο Γιάννης Μακριδάκης βρίσκεται στην Αθήνα, πρώτη  φορά μετά την πανδημία -είχε να έρθει στα  μέρη  μας από το 2019. Αν θέλετε να τον δείτε από κοντά, μόλις προλαβαίνετε: στις 11.30 έχει οργανώσει περπάτημα στο κέντρο της Αθήνας, με αφετηρία τον σταθμό Μέγαρο Μουσικής του μετρό. Θα περιηγηθείτε στα μέρη  που περπατούσε ο Ζαχαρίας Μελιτάκης, ο ήρωας  του προηγούμενου βιβλίου του («Τα  απόνερα της  Σοφίας»).  Αλλά έχει κι άλλες παρουσιάσεις: την Τρίτη 16 στο Librofilo (Κουκάκι), την Τετάρτη 17 στον Πειραιά και την Παρασκευή 19 στην Κηφισιά. 

Εγώ δεν μπορώ εκείνες τις μέρες, κι επειδή το ήξερα, πήγα και τον είδα στην παρουσίαση που έγινε την περασμένη Τετάρτη  στο Κομπραί, στα Εξάρχεια. Ήταν μια πολύ καλή εκδήλωση, την  οποία μπορείτε να παρακολουθήσετε διότι ο εκδοτικός οίκος, η Εστία,  είχε  την  καλή ιδέα να την βιντεοσκοπήσει και να  την ανεβάσει στο YouTube: μάλιστα, αν προσέξετε, σε κάποια σημεία μιλάω κι εγώ. Όμως το ενδιαφέρον  είναι εκεί που μιλάει ο ίδιος και λέει πώς από την ιστορία του παππού του  εμπνεύστηκε τις Βάρδιες των πουλιών και όλα τα άλλα που λέει στην αρχή. 

Το εξώφυλλο του βιβλίου έχει σπυριά από μαστίχι. Είναι στο μέγεθος που οι μαστιχοπαραγωγοί το λένε, πολύ εύγλωττα, δαχτυλιδόπετρα. Τα πιο μικρά είναι τα κουκούδια, τα πιο μεγάλα τα λένε  πίτες. Ο Μακριδάκης, το λέει και στο βίντεο, παράγει 40 κιλά μαστίχι (έτσι το λένε, όχι μαστίχα) το χρόνο, ενώ όλο το νησί κάπου 200 τόνους. Τα μαστίχια της φωτογραφίας είναι δική του παραγωγή. Παράγει επίσης κηπευτικά, χαρουπόμελο, λίγα φρούτα, λάδι στο χτήμα του στη Βολισσό. Και βιβλία. 

Ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου παραξένεψε, όχι άδικα -και κάποιος το ρώτησε και στην παρουσίαση. Είναι μια φράση μιας ηρωίδας του μυθιστορήματος, για να  χαρακτηρίσει το βάλτωμα του ζευγαριού που πρωταγωνιστεί στη  νουβέλα. Διότι νουβέλα είναι το βιβλίο, κάπου 160 σελίδες. Ο Χαρίλαος και η Παρή, γύρω στα 60, έπεσαν έξω οικονομικά στα χρόνια της κρίσης κι έτσι άφησαν  την Αθήνα, τον Άγιο Ιερόθεο, και επέστρεψαν στη  Χίο, τη γενέτειρα της Παρής, όπου ασχολούνται με τη μαστιχοκαλλιέργεια. (Εκείνος είναι Μεσολογγίτης και δεν του πολυαρέσει στο νησί, όπου οι άνθρωποι δεν ξέρουν να ψήνουν και να τρώνε, αλλά συμβιβάστηκε). Έχουν δυο μεγάλες κόρες, η  μία παντρεμένη στην Αθήνα, η άλλη, η  Αντριανή, με νοητική υστέρηση, μένει μαζί τους και συνεχώς επαναλαμβάνει τα  λόγια της  μητέρας της. Τι θ’ απογίνει αυτό το παιδί όταν  πεθάνω, είναι ο καημός της Παρής, και το κακό είναι πως η κακιά αρρώστια έχει προχωρήσει και δεν της μένει πολλή ζωή. 

Είναι Αύγουστος, ο καιρός για το κέντος, όπως το λένε. Ο Χαρίλαος με δυο Πακιστανούς εργάτες κεντάνε τους σκίνους, να δακρύσουν το μαστίχι και να πάνε μετά να το μαζέψουν. Έχει έρθει και η Νάγια από την Αθήνα με τον άντρα της τον δικηγόρο. Αλλά από τις πρώτες  σελίδες ένα μυστήριο τούς αναστατώνει: μια επίμονη δυσοσμία μέσα στο σπίτι, σαν από κάποιο ψοφίμι, άλλοτε πιο διακριτική και άλλοτε, ιδίως τα βράδια, ανυπόφορη. Ψάχνουν παντού, κάνουν το σπίτι άνω κάτω, μέσα κι έξω, αλλά δεν βρίσκουν την πηγή της. 

Το βιβλίο μού θύμισε Παπαδιαμάντη, κατά το ότι περιγράφει μια ιστορία καθημερινών ανθρώπων χωρίς να υπάρχει καμιά συναρπαστική πλοκή -υποτυπώδη θα την έλεγα. Η ανεξήγητη δυσοσμία είναι ένα πρόσχημα, μάλλον ισχνό. Μένει η μαστοριά της γραφής και η αγάπη για τους ανθρώπους. 

Θα παραθέσω ένα απόσπασμα  από το τέλος του βιβλίου, λίγο πριν  αποκαλυφθεί η αιτία της δυσοσμίας -αλλά βέβαια δεν θα σποϊλάρω. Διάλεξα το απόσπασμα αυτό γιατί έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον, αφού την έκφραση  «βρέχει σιτζίμια» την έχουμε αναφέρει και στο ιστολόγιο -τη λένε και στη Μυτιλήνη.

Ο Δεκατρίας (διήγημα του Κωστή Ανετάκη)

Με πολλή χαρά παρουσιάζω σήμερα ένα ακόμα διήγημα του φίλου Κωστή Ανετάκη. Η χαρά οφείλεται στο ότι το διήγημα αυτό το πήρα από ένα βιβλίο του Ανετάκη που μόλις κυκλοφόρησε, με τίτλο Ο Ευριπίδης της ταφής και υπότιτλο Δέκα ιστορίες γυρεύουν δολοφόνο, από τις εκδόσεις Ανάτυπο.

Ο τίτλος του βιβλίου θα είναι γνώριμος σε πολλούς αναγνώστες του ιστολογίου. Πράγματι, το (έξοχο) διήγημα που χάρισε τον τίτλο του στο βιβλίο το είχαμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο το 2017., ενώ στη συνέχεια παρουσιάσαμε κι άλλες δουλειές του Ανετάκη.

Το βιβλίο ήδη παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη (ο Κωστής είναι Θεσσαλονικιός) και θα παρουσιαστεί και στην Αθήνα την Τετάρτη 14 Δεκεμβρίου. Πολύ θα ήθελα να παρευρεθώ, αλλά δεν θα είμαι στην Ελλάδα την επόμενη εβδομάδα. Οπότε, αναπληρώνω την απουσία μου με το να παρουσιάσω σήμερα ένα άλλο διήγημα από το βιβλίο του Ανετάκη.

Μια και το ιστολόγιο έχει επιβάλει εμπάργκο σχολίων στο Καταραμένο Μουντιάλ και όσο να’ναι κάποιοι θα νιώθουν στέρηση, διάλεξα ένα διήγημα με θέμα ποδοσφαιρικό, διασκεδαστικό και καλογραμμένο. Ο Ανετάκης είχε κέφια και δεν τσιγκουνεύτηκε τις διακειμενικές αναφορές, που τις εξηγεί σε υποσημείωση στο τέλος του βιβλίου, οπότε δεν τις μαρτυράω για να μην σποϊλάρω. Γούστο έχουν και τα ονόματα διάφορων πρωταγωνιστών, όπου Καβάσης σημαίνει κλητήρας, τσιράκι, ο Τζελάτης (ο επιλεγόμενος καιο Χασάπης) σημαίνει «δήμιος», ο ένας πρόεδρος λέγεται Αγοραστάκης, ενώ ο διαιτητής Μουστερής (πελάτης). Όλα αυτά τα επώνυμα είναι υπαρκτά, βέβαια.

Ο Σέρβος ποδοσφαιριστής λέγεται Πιάσιτς, που δεν ξέρω αν υπάρχει, σιγουρα υπάρχει Πιάνιτς, ενώ ο τερματοφύλακας Κερβεράκης  είναι φόρος τιμής στον Κερβέρογλου του Χάρρυ Κλυνν. Για να γκρινιάξω με μια παρωνυχίδα, η ομάδα της Χίου θα έπρεπε να λέγεται Πανχωραϊκός ή Παγχωραϊκός -αλλά είναι λεπτομέρεια.

Το εξώφυλλο του βιβλίου και η πρόσκληση στην παρουσίαση:

Ο Δεκατρίας

“Όλα όσα ξέρω για την ηθική
μου τα έμαθε το ποδόσφαιρο” Αλμπέρ Καμί

Ανοιξιάτικα (;) μεζεδάκια

Αύριο το μεσημέρι (στις 3.33 μ.μ. για την ακρίβεια) έχουμε την εαρινή ισημερία στο Βόρειο Ημισφαίριο, άρα μπαίνουμε και επίσημα στην άνοιξη.

Μπαίνουμε αλήθεια; Ο καιρός μάλλον χειμωνιάτικος είναι, ο πόλεμος ρίχνει τη βαριά σκιά του, οι τιμές έχουν πάρει την ανηφόρα σε όλα τα είδη, από το φυσικό αέριο μέχρι το ηλιέλαιο, ενώ η πανδημία, που λέγανε ότι έφυγε και τελείωσε, σηκώνει πάλι κεφάλι. Γι’ αυτό και έβαλα το ερωτηματικό στον τίτλο -ανοιξιάτικα είναι αυτά;

Τέλος πάντων, ας ξεκινήσουμε.

Και ξεκινάμε με ένα πολύ αστείο μεταφραστικό λάθος, που παραλίγο να με παρακινήσει να δώσω στο σημερινό μας άρθρο τον τίτλο «Ακριβή μεζεδάκια».

Η οθονιά προέρχεται από την αγγλική έκδοση του Πρώτου Θέματος, όπου ο ελληνικός τίτλος

Μήνυμα (ή διάγγελμα) Μητσοτάκη για τα μέτρα κατά της ακρίβειας

αποδόθηκε

PM Mitsotakis message on measures against accuracy

Βάζω οθονιά επειδή, στις μέρες που μεσολάβησαν, και ύστερα από τον ορυμαγδό που προκλήθηκε στο Τουίτερ, η εφημερίδα έσπευσε να διορθώσει το λάθος, παρόλο που τη λαθεμένη έκδοση μπορείτε ακόμα να τη βρείτε σε αναδημοσιεύσεις.

Κάθε φορά που βλέπω τόν τίτλο γελάω μόνος μου σαν σκέφτομαι ποια θα μπορούσαν να είναι τα measures against accuracy, αν και ύστερα ξανασκέφτομαι ότι δεν έχουμε, ως κράτος, ανάγκη από άλλα μέτρα στον τομέα αυτόν!

Eδώ βλέπετε και λίγο από το κείμενο της είδησης όπως είχε αρχικά μεταφραστεί από τον Panos:

Από τον Panos μεταφράστηκε, αλλά με την καθοριστική συμβολή του Google Translate. Έκανα το τεστ, εβαλα στο Google Translate τη φράση

Το νέο πλαίσιο στήριξης απέναντι στην ακρίβεια που δοκιμάζει τις αντοχές ελληνικών νοικοκυριών και επιχειρήσεων

και πήρα τη μετάφραση:

The new framework of support for accuracy that tests the resilience of Greek households and businesses

Θα έλεγε κανείς βέβαια ότι έτσι που είναι μεταφρασμένο, το νόημα είναι πως το πλαίσιο δοκιμάζει τις αντοχές, αλλά τέλος πάντων.

* Και συνεχίζω με ένα οικολογικό μεζεδάκι, που το είδα να επισημαίνεται σε μια σελίδα φίλων του Γιάννη Μακριδάκη στο Φέισμπουκ (μπορεί να το επισήμανε κι ο ίδιος ο συγγραφέας).

Λοιπόν, ο υφυπουργός Μεταφορών και Υποδομών κ. Γιώργος Καραγιάννης δήλωσε:

«Αυξάνουμε το περιβαλλοντικό αποτύπωμα καθώς θα προχωρήσουμε σε 3.000 δενδροφυτεύσεις και αστικές αναπλάσεις σε συνολική επιφάνεια 85.000τ.μ. Στόχος μας είναι να “πρασινίσουμε” τον Δήμο της Αθήνας αλλά και τους τέσσερις δήμους από τους οποίους θα διέρχεται η Γραμμή 4 του Μετρό».

Η εξαγγελία είναι βέβαια καλοδεχούμενη. Ωστόσο, ο όρος περιβαλλοντικό αποτύπωμα ενός έργου, χρησιμοποιείται εδώ εντελώς λάθος από τον υφυπουργό, αφού καλό ειναι πάντοτε να κάνουμε έργα με μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, δηλαδή όσο γίνεται πιο φιλικά στο περιβάλλον.

* Κι ένα ακόμα παράδειγμα «προστακτικής με αύξηση», στον τίτλο ενός σεμιναρίου «αυτοβελτίωσης».

Απέκτησε τον έλεγχο σε δύσκολες συνθήκες

Στη γλωσσική ομάδα όπου το είδα, καναδυό μέλη έσπευσαν να σχολιάσουν: Ποιος απέκτησε;

Ωστόσο, το πρόβλημα δεν είναι η σύμπτωση αορίστου και προστακτικής, ούτε μπορούμε να την αποφύγουμε. Όλοι θα συμφωνούσαν π.χ. με τις φράσεις «Περίμενε να έρθω» ή «Απάντησε πότε σε βολεύει» παρόλο που και σε αυτές έχουμε σύμπτωση.

Έπειτα, πολλοί ομιλητές της νεοελληνικής θεωρούν πιο οικείους και πιο δόκιμους τους τύπους της «εναύξητης» προστακτικής, αν και όχι σε όλα τα ρήματα (άλλο το «επέστρεφε» ή το «συνέλαβε» κι άλλο το «απήντησε», με κάμποσες ενδιάμεσες βαθμίδες).

Φράσεις με δόντια

Ήλιος με δόντια υπάρχει, αλλά φράσεις με δόντια; Θα θυμάστε ίσως ότι πριν από μερικές μέρες δημοσίευσα ένα άρθρο που είχα αρχίσει να το σκέφτομαι ενώ βρισκόμουν καθηλωμένος στην καρέκλα του οδοντογιατρού.

Μια και αυτή η περιπέτεια τελείωσε, ας πούμε για να ξορκίσω το ενδεχόμενο σύντομης επανάληψής της, γράφω το σημερινό άρθρο κάνοντας μια ανασκόπηση των παροιμιακών εκφράσεων στις οποίες χρησιμοποιούνται τα δόντια.

Είναι πολλές αυτές οι φράσεις, γι’ αυτό και δεν θα επεκταθώ στα ετυμολογικά και στα άλλα λεξιλογικά του δοντιού, θα περιοριστώ στα φρασεολογικά. Βέβαια, εσείς στα σχόλιά σας είστε ελεύθεροι να προσθέσετε οποιαδήποτε οδοντική πτυχή κρίνετε σκόπιμο. Κι εγώ με την εικονογράφηση του άρθρου δείχνω μια τέτοια πτυχή. Το κτίσμα που βλέπετε σε πρώτο πλάνο στη φωτογραφία, ερείπιο, βρίσκεται στην πόλη του Λουξεμβούργου και λέγεται Κούφιο δόντι, Huelen Zant στα λουξεμβουργιανά ή Dent creuse στα γαλλικά. Είναι ένα απομεινάρι από τα περίφημα τείχη του Λουξεμβούργου που είχαν χαρίσει στην πόλη το προσωνύμιο Γιβραλτάρ του Βορρά, και που γκρεμίστηκαν όταν οι μεγάλες δυνάμεις εγγυήθηκαν την μόνιμη ανεξαρτησία και ουδετερότητα του Μεγάλου Δουκάτου.

Πάμε λοιπόν στα φρασεολογικά μας.

Όπως είπα, με τα δόντια έχουμε πολλές και ποικίλες εκφράσεις. Μερικές εκφράσεις χρησιμοποιούν τον προφανή ρόλο των δοντιών ως επιθετικού ή αμυντικού όπλου. Λέμε, ας πούμε, δείχνω σε κάποιον τα δόντια μου, που σημαίνει ότι του δείχνω τις κακές μου διαθέσεις με απειλητικό τρόπο, ενώ για κάποιον που παλεύει απελπισμένα να καταφέρει κάτι λέμε ότι παλεύει με νύχια και με δόντια -εδώ η εικόνα παραπέμπει σε περικυκλωμένο ζώο. Η εικόνα υπάρχει από την αρχαιότητα, αν σκεφτούμε ότι ο Λουκιανός στους Νεκρικούς Διαλόγους γράφει «τὸ δὲ χρυσίον ὀδοῦσι καὶ ὄνυξι καὶ πάσῃ μηχανῇ ἐφύλαττον».

Όταν φοβερίσουμε κάποιον, όταν του μιλήσουμε αυστηρά ή τον απειλήσουμε με στόχο να τον συνετίσουμε ή να τον αναγκάσουμε να κάνει κάτι, λέμε του έτριξα τα δόντια. Ο θυμωμένος άνθρωπος τρίζει αθέλητα τα δόντια του, έτσι το τρίξιμο είναι ένδειξη οργής. Στις Πράξεις Αποστόλων (7.54), τα μέλη του ιουδαϊκού συμβουλίου, ακούγοντας τον Στέφα-
νο να τους κατηγορεί, «ἔβρυχον τοὺς ὀδόντας ἐπ’ αὐτόν». Αλλά και τον 12ο αι. ο Ευστάθιος, σχολιάζοντας το ομηρικό «καναχήν οδόντων έχει», σημειώνει «ἄλλος δ’ ἂν εἴποι τις κοινότερον τρίζων. καὶ παρέπεται ἀληθῶς καὶ τοῦτο τοῖς ἄγαν θυμουμένοις, ὡς καὶ ἐνταῦθα ὁ Ἀχιλλεύς» (Παρεκβολαί εις Ιλιάδα, 4.344).

Όταν λέμε ότι κρατάω κάτι με τα δόντια εννοούμε ότι με μεγάλη δυσκολία ελέγχω ακόμα μια κατάσταση, μόλις και μετά βίας καταφέρνω να συγκρατήσω κάτι για να μην το χάσω. Η συγκράτηση με τα δόντια θεωρείται το έσχατο μέσο, αφού, εννοείται, τα χέρια έχουν αχρηστευθεί, κάτι που μπορεί να παραπέμπει ακόμα και στην ιστορία του Κυναίγειρου
(που επιχείρησε να συγκρατήσει πρώτα με τα χέρια και μετά με τα δόντια το περσικό πλοίο στη μάχη του Μαραθώνα). Με την κρίση της τελευταίας δεκαετίας, εχω ακούσει κάμποσες φορές να λένε «με τα δόντια κρατάω ανοιχτό το μαγαζί».

Από την άλλη, όταν κάποιος σφίγγει τα δόντια, σημαίνει ότι κάνει υπομονή, δεν αφήνει την αγανάκτησή του να ξεσπάσει, δείχνει εγκαρτέρηση, ενδεχομένως ανέχεται κακό φέρσιμο ή προσβολές. Σε μια τέτοια κατάσταση το σφίξιμο των δοντιών είναι αυτόματη φυσική αντίδραση, το ίδιο κι όταν ετοιμαζόμαστε να πονέσουμε, π.χ. στον γιατρό. Οι Βρετανοί λένε σε ανάλογες περιπτώσεις, νομίζω, Stiff upper lip.

Αλλά τα δόντια είναι και ο φράχτης του στόματος. Ξέρουμε το ομηρικό «ποίον σε έπος φύγεν έρκος οδόντων» (από το Δ της Ιλιάδας), δηλαδή «ποιος λόγος ξέφυγε από το φράχτη του στόματός σου», μια φράση που και σήμερα τη χρησιμοποιούμε.

Την ίδια εικόνα τη βρίσκουμε και στη νεότερη φράση έξω απ’ τα δόντια, π.χ. του μίλησα έξω απ’ τα δόντια, του τα είπα έξω από τα δόντια, δηλ. του μίλησα χωρίς περιστροφές, χωρίς αναστολή από ευγένεια ή φόβο, του είπα σκληρές αλήθειες. Και για κάποιον που συνηθίζει να μιλάει με παρρησία λέμε «μιλάει έξω απ’ τα δόντια» -οι Γάλλοι έχουν αντίστοιχη έκφραση il n’a pas la langue dans sa poche, δεν έχει τη γλώσσα του στην τσέπη.

Αντίθετα βέβαια μέσα απ’ τα δόντια του μιλάει κάποιος που μιλάει χαμηλόφωνα, που δεν ακούγεται καθαρά (και ίσως αυτό το κάνει σκόπιμα) και κατ’ επέκταση που μιλάει με υπονοούμενα, με περιστροφές -που, όπως λέμε, «μασάει τα λόγια του».

Για να θυμηθούμε τον τίτλο του άρθρου, λέμε ήλιος με δόντια για τις παγερές μέρες του χειμώνα, με ηλιοφάνεια αλλά και με τσουχτερό κρύο. Βέβαια, Ήλιος με δόντια είναι και ο τίτλος ενός πολύ καλού μυθιστορήματος του Γιάννη Μακριδάκη -ίσως είναι το καλύτερό του.

Όταν λέμε ότι κάτι δεν είναι για τα δόντια του εννοούμε ότι δεν είναι άξιος ή ικανός να αποκτήσει ή να απολαύσει κάτι που ποθεί. Εδώ έχουμε προφανή μεταφορά από τις σκληρές τροφές που δεν είναι κατάλληλες για ασθενικά δόντια. Η φρ. λέγεται ιδίως σαν περιφρονητική απάντηση σε κάποιον που επιδιώκει γάμο με πρόσωπο κοινωνικά ανώτερο ή σε ηλικιωμένο που προσπαθεί να συνδεθεί με πολύ νεότερή του.

Από την άλλη, έχει δόντι ή έχει γερό δόντι (ή μεγάλο δόντι) κάποιος που έχει ισχυρά μέσα, δυνατούς προστάτες. Συχνά ακούγεται π.χ. ότι για να διοριστεί κάποιος στην τάδε θέση πρέπει να έχει «μεγάλο δόντι». Κάποτε, χαριτολογώντας, το επεκτείνουμε: — Είχε δόντι ο τάδε; — Μόνο δόντι; Χαυλιόδοντα.

Σχετίζεται η παραπάνω έκφραση με μια παλιότερη που δεν ακούγεται τόσο πολύ στις μέρες μας, κόβουν τα δόντια του, δηλ. έχει μεγάλη δύναμη, μεγάλη επιρροή.

Όταν όμως μας πονάει το δόντι για κάποιον σημαίνει ότι είμαστε ερωτευμένοι με αυτό το πρόσωπο. Κι αυτή η έκφραση νομίζω πως έχει παλιώσει. Ίσως προέρχεται από το ότι ο πονόδοντος είναι πρόχειρη και καλή δικαιολογία για την κακοκεφιά και τους αναστεναγμούς του ερωτευμένου που τον ρωτούν τι έχει. Η έκφραση λέγεται (ή λεγόταν) και με το υποκοριστικό, δηλ. του πονάει το δοντάκι.

Υπάρχει και η έκφραση πονάει δόντι, κόβει κεφάλι, που αποτελεί μετεξέλιξη της έκφρ. πονάει κεφάλι κόβει κεφάλι. Αυτή τη λέμε όταν αντί να αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα, καταργούμε το πράγμα που έχει το πρόβλημα, και λέγεται ιδίως όταν οι αρχές παίρνουν απόφαση να καταργηθεί ένας φορέας αντί να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά του.

Η αρχή βρίσκεται σε ευτράπελο μύθο (και ιστορία του Καραγκιόζη) για κομπογιανίτη ή πρωτόπειρο γιατρό που ήθελε
να εφαρμόσει στον πονοκέφαλο τη συνταγή που είχε για τον πονόδοντο («πονάει δόντι βγάζει δόντι»). Η προέλευση εξηγεί και την παραλλαγή, όπου βέβαια δείχνει ακόμα πιο παράλογη. Και σε κάποιο τραγούδι ένας κομπογιανίτης εφαρμόζει την τακτική πονάει δόντι βγάζει μάτι.

Δόντια έχει και ο χάρος, και για κάποιον που διέφυγε από βέβαιο κίνδυνο λέμε ότι γλίτωσε από του χάρου τα δόντια. Αντίστοιχη η αρχαία: «ἐφείλκυσάν με ἐξ αὐτῶν τῶν τοῦ θανάτου πυλῶν» (Αχιλ. Τάτιος, Λευκίππη και Κλειτοφών, 5.9.3).

Από την άλλη πλευρά, τη φράση με την ψυχή στα δόντια, παραλλαγή της κάπως συχνότερης «με την ψυχή στο στόμα», τη λέμε για κάποιον που αγωνιά στον έσχατο βαθμό ή που κάνει κάτι με μεγάλο άγχος και πολύ βιαστικά. Επίσης, για κάποιον εξαντλημένο, λιπόθυμο από τη μεγάλη κούραση. Κατά τη δοξασία, η ψυχή του ανθρώπου βγαίνει από το στόμα.
εδώ παριστάνεται να έχει κιόλας φτάσει στο στόμα, έτοιμη να βγει. Η φρ. σπάνια λέγεται για πράγματι ετοιμοθάνατους.

Για κάποιον πάνοπλο λέμε ότι είναι οπλισμένος μέχρι τα δόντια ενώ όταν κάποιος απαιτητικός ή μεμψίμοιρος δεν εκτιμά μια ανέλπιστη τύχη ή μια προσφορά που του κάνουμε, αλλά της βρίσκει μικροψεγάδια, λέμε ότι του χαρίζουν γάιδαρο και τον κοιτάζει στα δόντια -όταν πρόκειται κάποιος να αγοράσει γάιδαρο, έχει δικαίωμα βέβαια να τον εξετάσει εξονυχιστικά, αλλά όχι όταν του γίνεται δώρο.

Μια πιο παλιά έκφραση είναι δεν έχει να ξύσει το δόντι του, που λέγεται για τους πάμπτωχους. Μια άλλη, επίσης παλιά, λέει αν ξύσει το δόντι του, δικό μου ψωμί θα βρει, που λέγεται για τους αχάριστους, που έχουν «φάει ψωμί» από εμάς.

Κοντεύουμε την εικοσάδα με τις οδοντικές εκφράσεις. Ας βάλουμε κάπου και το οδόντα αντί οδόντος της εκδίκησης, αν και πολύ συχνότερα λέγεται το οφθαλμόν αντί οφθαλμού.

Που μου θυμίζει πως οι εκφράσεις που χρησιμοποιούν το μάτι είναι πολύ περισσότερες. Όταν κλείσω ραντεβού με τον οφθαλμίατρο ίσως βάλω σχετικό άρθρο.

 

Ήλιος με δόντια, του Γιάννη Μακριδάκη

Στην Ελληνική Λέσχη Ανάγνωσης Λουξεμβούργου ορίζουμε στην αρχή της χρονιάς ποια βιβλία θα διαβάσουμε (κάνουμε ψηφοφορία ανάμεσα στις προτάσεις που έχουν γίνει) κι ύστερα γίνεται μια παρουσίαση περίπου κάθε μήνα. Τώρα με τον κορονιό οι παρουσιάσεις γίνονται εξ αποστάσεως, με το Ζουμ, που δεν είναι ιδανικό, αφού δεν έχεις την άμεση επαφή, ούτε τη συνέχεια μετά, αλλά από την άλλη μπορεί να πάρει μέρος και κάποιος που βρίσκεται εκτός έδρας.

Πριν από δεκαπέντε μέρες παρουσίασα το μυθιστόρημα του Γιάννη Μακριδάκη «Ήλιος με δόντια», που το είχα προτείνει εγώ. Δημοσιεύω εδώ το κείμενο της παρουσίασης. Στο αχανές Διαδικτυο και πιο συγκεκριμένα στη σελίδα Φέισμπουκ της Ελ.Λε.Α.Λ. υπάρχει και το βίντεο της παρουσίασης, αλλά δεν ξέρω πώς να το εμφανίσω εδώ -και, εδώ που τα λέμε, έτσι όπως είναι παρμένο από την κάμερα του Ζουμ είναι λιγάκι χάλια οπότε δεν επέμεινα και πολύ να μάθω πώς να το βάλω εδώ.

Ο Μακριδάκης είναι ο αγαπημένος μου συγγραφέας από τους ενεργούς, και κάθε καινούργιο του βιβλίο το αναζητώ αμέσως μόλις κυκλοφορήσει και μερικά από αυτά τα έχω παρουσιάσει σε ειδικό άρθρο του ιστολογίου: τις Βάρδιες των πουλιών πέρυσι, το «Όλα για καλό» το 2017, το «Αντί Στεφάνου» το 2015 και το «Του Θεού το μάτι» το 2013.

Ήλιος με δόντια, του Γιάννη Μακριδάκη

Ο Γιάννης Μακριδάκης γεννήθηκε το 1971 στη Χίο και σπούδασε μαθηματικά. Το 1997 ίδρυσε το Κέντρο Χιακών Μελετών με σκοπό την έρευνα, αρχειοθέτηση, μελέτη και διάδοση των τεκμηρίων της Χίου και διευθύνει το τριμηνιαίο περιοδικό «Πελινναίο». Ζει στο χτήμα του στη Βολισσό, όπου ασχολείται με τη φυσική καλλιέργεια, ενώ ταυτόχρονα διοργανώνει λογοτεχνικά εργαστήρια και αγροτουρισμό.

Βιβλία για το αλλόκοτο τούτο καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν για πολύ κόσμο οι διακοπές ειδικά φέτος έχουν σημαδευτεί από τη σφραγίδα της πανδημίας, που προσπαθούμε να μην τη σκεφτόμαστε για να πιστέψουμε πως πέρασε.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και πέρυσι, το 2019.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Η φετινή βιβλιοπαραγωγή σημαδεύτηκε βέβαια από την πανδημία και την καραντίνα. Παρόλο που ο περιορισμός μπορεί να ευνόησε το διάβασμα, το γεγονός ότι τα βιβλιοπωλεία έμειναν κλειστά επί δίμηνο είχε βαριές επιπτώσεις στις πωλήσεις, που δεν αναπληρώθηκαν από τις ηλεπωλήσεις, ενώ εντάθηκε περαιτέρω η συγκέντρωση των πελατών σε λίγα μεγάλα βιβλιοπωλεία. Επίσης, οι περισσότεροι εκδότες ανέστειλαν την εκδοτική τους δραστηριότητα κατά το δίμηνο της καραντίνας.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας το φετινό μου βιβλίο -περυσινό δηλαδή, αλλά βγήκε Δεκέμβριο, οπότε λογαριάζεται φετινό. Πρόκειται για τον τρίτο τόμο χρονογραφημάτων του Βάρναλη, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο, με τον τίτλο Συμποσιακά, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια. Θα βρείτε εκεί 154 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ, από τις παρέες και από τη συλλογική ευωχία.

Οι βάρδιες των πουλιών του Γιάννη Μακριδάκη

Ο Γιάννης Μακριδάκης είναι από τους αγαπημένους μου συγγραφείς, το έχω γράψει πάνω από μια φορά. Κάθε που κυκλοφορεί βιβλίο του σπεύδω να το προμηθευτώ και να το διαβάσω -και τρία από αυτά τα έχω παρουσιάσει εκτενώς στο ιστολόγιο, το «Όλα για καλό» πρόπερσι, το «Αντί Στεφάνου» το 2015 και το «Του Θεού το μάτι» το 2013. Πριν από ένα μήνα βγήκε, πάντοτε από την Εστία, το καινούργιο του μυθιστόρημα με τίτλο «Οι βάρδιες των πουλιών» που θα το παρουσιάσω σήμερα εδώ.

Γεννημένος στη Χίο το 1971, ο Μακριδάκης ζει στο χτήμα του στη Βολισσό, όπου ασχολείται με τη φυσική καλλιέργεια, ενώ ταυτόχρονα διοργανώνει λογοτεχνικά εργαστήρια και αγροτουρισμό. Στις παλιότερες νουβέλες του υπήρχαν αναφορές σε μεγάλα γεγονότα της εκάστοτε πολιτικής επικαιρότητας: στη «Δεξιά τσέπη του ράσου» είναι ο θάνατος του αρχιεπίσκοπου Χριστόδουλου, στο «Λαγού μαλλί» το διάγγελμα του Καστελλόριζου, στο «Ζουμί του πετεινού» οι επισκέψεις της τρόικας και στο «Στου Θεού το μάτι» οι εκλογές του 2012. Στη συνέχεια ο Μακριδάκης έδωσε δυο βιβλία χωρίς τέτοιες αναφορές («Αντί στεφάνου» και «Η πρώτη φλέβα») ενώ το «Όλα για καλό» εκτυλισσόταν μέσα στην προσφυγική κρίση του 2015.

Το καινούργιο βιβλίο, «Οι βάρδιες των πουλιών» δεν έχει τέτοιες αναφορές στην πολιτική επικαιρότητα, παρόλο που ο χρόνος της δράσης δηλώνεται σαφώς, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2018 -ωστόσο, ο αφηγητής στις αναδρομές του σκιαγραφεί την ιστορία μιας οικογένειας από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τα σήμερα. Κατά πάσα πιθανότητα, λοιπόν, έχουμε το πιο πολυπρόσωπο έργο του Μακριδάκη, αφού στις 180 σελίδες του σκιαγραφούνται σχεδόν τριάντα πρόσωπα, από τους προπαππούδες του αφηγητή, του Ανέστη Δεληγιώργη, που είναι περίπου συνομήλικός μου, γεννημένος στα 1960, ίσαμε τον εγγονό του -που δεν έχει ακόμα γεννηθεί αλλά επηρεάζει τα γεγονότα. Για να διευκολύνει μάλιστα τον αναγνώστη, ο Μακριδάκης έχει βάλει γενεαλογικό δέντρο στο τέλος του βιβλίου, που είναι πολύ χρήσιμο επειδή, καθώς είναι συγγενείς, οι διάφοροι ήρωες έχουν σε μεγάλο βαθμό ίδια επώνυμα.

Είχα την ευκαιρία, και τη χαρά, το Σάββατο που μας πέρασε, και αφού είχα μόλις διαβάσει το βιβλίο, να παρακολουθήσω μια εκδήλωση στην Εργατική Λέσχη Νέας Σμύρνης, στην οποία πήρε μέρος και ο Μακριδάκης, ο οποίος μίλησε βέβαια για όλα του τα βιβλία αλλά περισσότερο στάθηκε σε αυτό. Έτσι θα σας δώσω μερικές πληροφορίες που μας εκμυστηρεύτηκε, κατευθείαν από την «κουζίνα του συγγραφέα» -κι έτσι θα έχετε ινσάιντ ινφορμέσιο.

Λοιπόν, ο αφηγητής, ο Ανέστης Δεληγιώργης, γεννημένος το 1960 στον προσφυγικό συνοικισμό της Χίου, αναθυμιέται τον βίο και την πολιτεία των προγόνων του, που ζούσαν στην απέναντι μικρασιατική ακτή, στην Αγία Παρασκευή ή Κιόστε. Η προγιαγιά του η Μαριγώ είχε παντρευτεί τον Μικέ Γλαράκη, που ήταν γιγαντόσωμος σα βόδι και γι’ αυτό είχε το παρατσούκλι Σαβούς.

Ο Σαβούς ναυάγησε και πνίγηκε και εννιά μήνες μετά γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του που κανείς δεν ξέρει αν ήταν παιδί του πνιγμένου ή του δεύτερου άντρα της, του Θανάση Δεληγιώργη, ο οποίος ανέτρεφε περιστέρια με αποτέλεσμα να του κολλήσει το παρατσούκλι «η Περιστερού» και εκτελούσε χρέη ταχυδρόμου και πήγε να αναγγείλει τα χαμπέρια για το ναυάγιο στη Μαριγώ αλλά έμεινε μέσα πάρα πολλή ώρα -και ένα χρόνο αργότερα παντρεύτηκαν.

Έτσι, η οικογένεια απόκτησε δυο κλάδους, τους μεγαλόσωμους που κατάγονταν από τον πρώτο γιο του Σαβού και τους ντελικάτους που βγήκαν από τον δεύτερο γιο, που κληρονόμησαν μαζί και το συνήθειο να ανατρέφουν να γυμνάζουν περιστέρια, που μεταδόθηκε μέχρι και τον αφηγητή. Μετά τον διωγμό του 1914 εγκαταστάθηκαν προσωρινά στη Χίο -και οριστικά μετά το 1922 και την Καταστροφή. Η οικογένεια όμως είχε και μια κατάρα, ας πούμε, που τη βάραινε: ένας αρσενικός κάθε γενιάς να χάνεται στη θάλασσα, καθώς οι περισσότεροι ή ήταν ναυτικοί επαγγελματίες ή είχαν στεριανό επάγγελμα αλλά και μια βάρκα ερασιτεχνικά.

Το καλοκαίρι του 2018 ο αφηγητής πηγαίνει μαζί με τον ξάδερφό του μια μικρή θαλάσσια εκδρομή με τη βάρκα του τελευταίου. Η βάρκα παίρνει νερά και βουλιάζει παρά τη μπουνάτσα. Ο αφηγητής μένει ώρες πολλές μέσα στο νερό μέχρι που τον μαζεύουν, αλλά ο ξάδερφος όπως και ο γιος του πνίγονται. Το ναυάγιο είναι ο καταλύτης που βάζει τον αφηγητή να αναστοχαστεί την ιστορία την οικογενειακή του:

Πάντοτε με έτρωγε περιέργεια μεγάλη για το μυστήριο αυτό της προγιαγιάς μας και μια αμφιβολία για τη φύτρα μου την είχα σε όλη μου τη ζωή· τελευταία όμως, μετά και από το μοιραίο ναυάγιο, τον περασμένο Αύγουστο, τότε που τα ‘φερε έτσι η ώρα η κακιά και μπατάραμε με κάλμα μπουνάτσα και έγινε ό, τι έγινε, μου μπήκανε ιδέες διάφορες μες στο κεφάλι μου και σιγά-σιγά, σαν άρχισα να συνέρχομαι κάπως από το σοκ, έπιασα, κρυφά από την Ελένη βεβαίως, για να μην καταλάβει ότι κάπως συνήλθα και πιάσει πάλι την γκρίνια της τη γνωστή για τα περιστέρια, να καταγράφω και να μελετώ τα μοιραία συμβάντα αλλά και την όλη πορεία μας την οικογενειακή μαζί με τα πουλιά, από τρεις γενιές πίσω ίσαμε σήμερα, μπας και βγάλω συμπέρασμα πιο ασφαλές από πού βαστά άραγε ακριβώς η δικιά μου η φύτρα.

Το απόσπασμα αυτό το βάζω για να πάρετε μια μικρή γεύση απο το αφηγηματικό ύφος που χρησιμοποιεί εδώ ο Μακριδάκης, το κουβεντιαστό ύφος ενός λαϊκού αλλά εγγράμματου μεσήλικα (είναι λογιστής ο Ανέστης), με πολύ μακριές προτάσεις, που εύκολα πετάγεται από το ένα θέμα στο άλλο, καθώς κάνει λόγο για κάποιον συγγενή ή συγχωριανό και αμέσως παίρνει αφορμή να μας πει την ιστορία της ζωής του, κι έπειτα ξαναπιάνει το νήμα της αφήγησης εκεί που το είχε αφήσει ή συνεχίζει με νέα παρέκβαση. Εμένα το στιλ αυτό με γοητεύει πολύ, το έχω χρησιμοποιήσει και σε δικά μου γραφτά άλλωστε. Ο Μακριδάκης είχε μεταχειριστεί κάπως παρόμοιο στιλ στο «Στου Θεού το μάτι».

Κι έτσι, ενώ από το πρώτο κεφάλαιο μαθαίνουμε τα βασικά, ότι δηλαδή ο αφηγητής έχει τους δυο προπαππούδες που είπαμε, ότι έχει πάθος με τα ταχυδρομικά περιστέρια και ότι ναυάγησε και πέρασε ώρες πολλές στη θάλασσα, στη συνέχεια κάθε κεφάλαιο προσθέτει μερικές ψηφίδες στην όλη εικόνα ενώ ταυτόχρονα επαναλαμβάνει και κάποια που έχουν ήδη ειπωθεί, σαν να είναι κάθε κεφάλαιο ένας ομόκεντρος κύκλος που όλο και στενεύει μέχρι στο τέλος να συμπληρωθούν όλα τα κενά, να σκιαγραφηθούν όλοι οι πρόγονοι του Ανέστη και να μάθουμε τη μεγάλη απόφαση που πήρε ύστερα από βασανιστική σκέψη -δεν θα σποϊλάρω.

Στην εκδήλωση της Νέας Σμύρνης ο Μακριδάκης μάς αποκάλυψε πως το περιστατικό του ναυαγίου είναι πραγματικό, συνέβη δηλαδή πέρυσι περίπου υπό τις ίδιες συνθήκες που περιγράφονται στο βιβλίο, και πήρε συνέντευξη από τον ναυαγό, που επίσης έμεινε ώρες πολλές στη θάλασσα και του περιέγραψε τι σκεφτόταν και τι έκανε για να μείνει ακμαίος ώσπου να έρθουν να τον περισυλλέξουν, πώς είχε αγωνία να μην του βγάλουν κανα μάτι οι γλάροι που πετούσαν όλη την ώρα από πάνω του, ώσπου έδωσε ο θεός και νύχτωσε, αλλά τότε άρχισε η αγωνία μήπως τον πνίξουν τα απόνερα από το καράβι της γραμμής, ενώ όλη την ώρα έπρεπε επίσης να προσέχει να μην περάσει τη μεσαριά των νερών και βγει στο τούρκικο, αλλά τα σημάδια αυτά που ορίζουν περίπου τη μεθοριακή γραμμή στη θάλασσα τα ξέρουν καλά οι περισσότεροι Χιώτες.

Σε πραγματικό γεγονός είναι βασισμένη και μια από τις ωραιότερες σκηνές του βιβλίου: ένας παλαίμαχος ψαράς ρίχνει το παραγάδι σε έναν ψαρότοπο που βρίσκεται στα τούρκικα νερά αλλά πολύ κοντά στα σύνορα. Την άλλη μέρα πάει να το μαζέψει και δεν το βρισκει. Του το έχουν κατασχέσει οι Τούρκοι λιμενικοί, αλλά αυτός δεν το ξέρει αυτό και νομίζει ότι απλώς γέρασε και δεν θυμάται πού έχει ρίξει τα δίχτυα. Η αμφιβολία τον βασανίζει, μέχρι που μαθαίνει από έναν φίλο του Τούρκο ψαρά ότι τα σύνεργά του τα κατασχεμένα πρόκειται να βγουν σε πλειστηριασμό την άλλη Κυριακή στον Τσεσμέ -και ότι οι ψαράδες της απέναντι ακτής συνεννοήθηκαν να τα αγοράσει κάποιος στην τιμή εκκίνησης, χωρίς να χτυπήσει κανείς άλλος την τιμή, και να του τα δώσουν πίσω. Αυτό το περιστατικό είναι πραγματικό και έγινε πριν από μερικά χρόνια, αλλά ο Μακριδάκης το εμπλουτίζει αφενός με την πινελιά για τον παλαίμαχο ψαρά που νόμιζε πως έχει πια ξεκουτιάνει και αφετέρου με τη σκηνή της πανηγυρικής συνάντησης Ρωμιών και Τούρκων στα μισά της θάλασσας για να παραδώσουν τα δίχτυα στον δικαιωματικό τους κάτοχο.

Ο Μακριδάκης παλιότερα είχε αποδελτιώσει τις χιώτικες εφημερίδες της περιόδου 1912-1940 και κάποια από τα γεγονότα τα πέρασε και σε τούτο το μυθιστόρημα μεταπλασμένα -ας πούμε, παίρνει το πραγματικό γεγονός της ημερήσιας εκδρομής που έκαναν το 1932 οι κάτοικοι του προσφυγικού συνοικισμού της Χίου στο παλιό τους χωριό -και προσθέτει την έξοχη λεπτομέρεια πως η προγιαγιά του με την ευκαιρία αυτή έκοψε με το σουγιαδάκι ένα μάτι από την καλή λεμονιά τη δίφορη που είχε στον παλιό της κήπο, και το έβαλε κάτω από τη γλώσσα της για να έχει υγρασία και το μετάφερε στο καινούργιο της σπίτι και μπόλιασε το δέντρο της. Και κάποιες ιστορίες από την Κατοχή έχουν πραγματική βάση αλλά συνυφαίνονται με τη μυθοπλασία.

Αντίθετα, εντελώς μυθοπλασία είναι όλα όσα έχουν σχέση με τα περιστέρια, αν και πολύ πειστικά περιγράφει το πάθος των περιστεράδων ο Μακριδάκης, το πώς χαϊδεύαν τους πρωταθλητές τους όταν επέστρεφαν από κάποιο μακρινό μέρος, την αγωνια μήπως τα κυνηγήσει κανένα αρπακτικό κτλ. Δικό του εύρημα είναι και το ότι οι ψαράδες συνήθιζαν να παίρνουν ένα ζευγάρι περιστέρια όταν έφευγαν για μακρινό ψάρεμα ώστε, σε περίπτωση που κάτι συμβεί να μπορούν να ειδοποιήσουν.

Ο αφηγητής τού Μακριδάκη χρησιμοποιεί, όπως είναι αναμενόμενο από άνθρωπο της επαρχίας, πολλές παροιμιακές εκφράσεις ενώ παρεμβάλλει και κάμποσα ιδιωματικά στοιχεία λόγου. Επειδή εδώ λεξιλογούμε, παραθέτω μερικές από τις λέξεις/εκφράσεις του βιβλίου που δεν υπάρχουν στα λεξικά. Σε κάποιες περιπτώσεις ρώτησα τον συγγραφέα.

* τραβάκα (σελ. 26) «….σπιτάκια παρόμοια· μεσοτοιχία, με στέγη κοινή και με μια τραβάκα μεγάλη μπροστά το καθένα τους για να βαζουνε από κάτω τα εργαλεία των καϊκιών τους». Τραβάκα στη Χίο είναι η πυραμιδοειδής στέγη με τα κεραμίδια, ειδικότερα όμως εδώ είναι το γείσο της στέγης, η αστρέχα που λένε σε άλλα μέρη. (Ο Κοραής στα Άτακτα αναφερει τη λέξη, όπως έχουμε αναφέρει σε σχόλιο).

* κατσίρδισε (σελ. 41) «δεν θέλανε και πολύ οι ειδικοί στο συνοικισμό να διαγνώσουνε πως του κατσίρδισε ολωσδιόλου και να τον στείλουνε σε κανένα ίδρυμα».

Εδώ σημαίνει «του έστριψε». Το ρήμα «κατσιρντίζω», τουρκικής αρχής (από τον αόριστο κατσιρντίμ του ρήματος κατσιρμάκ) σημαίνει, στο λεξικό του Κουκκίδη, «φυγαδεύω, αφήνω κάτι να φύγει». Από την ίδια ρίζα και άλλα δάνεια πχ. κατσάκης ο φυγάς.

* κουμάσι (σελ. 42) Η λέξη επανέρχεται πολύ συχνά στο κείμενο διότι «κουμάσι» είναι ο περιστερώνας. Έχουμε γράψει άρθρο για αυτές τις δύο ομόηχες λέξεις -όλοι ξέρουν το κουμάσι που είναι ο φαύλος άνθρωπος (καλό κουμάσι και του λόγου του!) αλλά όχι πολλοί το κουμάσι τον ορνιθώνα (ή περιστερώνα ή και σπιτάκι για σκύλο).

* περχαριάζω (σελ. 49) «το περχάριαζε … το ανιψάκι του». Περχαριάζω σημαίνει κανακεύω, ταχταρίζω παιδί. Η λέξη δεν γκουγκλίζεται αλλά η σημασία της είναι φανερή από τα συμφραζόμενα -ρώτησα προς επιβεβαίωση και τον συγγραφέα.

* μοιασίδι (σελ. 54) «το δικό μου το μοιασίδι, ιδίως στα χούγια τα κρυφά, με … τον προπάππου μου». Μοιασίδι είναι εδώ η ομοιότητα. Σημαίνει όμως και το χαρακτηριστικό του προσώπου, που λέγεται και μοισίδι, και έτσι το έχουμε συναντήσει στον Μυριβήλη.

* πακιαρίζομαι (σελ. 55) «τότε … που δεν τα πακιαριζότανε τα περιστέρια μέσα στο καΐκι ο Σταμάτης» Δεν τα χρησιμοποιούσε, δεν τα συνήθιζε. Πακιάρομαι σημαίνει ασχολούμαι με κάτι, επιδίδομαι σε κάτι. To είχαμε συζητησει και παλιότερα. Φαίνεται να προέρχεται από τα ιταλικά, αλλά το ιταλ. pacchiare σημαίνει ντερλικώνω -δείτε το σχόλιο το παλιό.

* αναμικιόρης (σελ. 58) «ήτανε και αναμικιόρης μέγιστος και δεν ήθελε να αλλάζει τα πληρώματα μέσα στη μέση της χρονιάς». Ναμικιόρης ή αναμικιόρης είναι λέξη με πολλές σημασίες, που την έχουμε συζητήσει πολλές φορές. Αρχική σημασία «αχάριστος» όπως στο τουρκικό nankör απ’ όπου προέρχεται (το οποίο ανάγεται στα περσικά nan και kör, κατά λέξη ‘τυφλός στο ψωμί’ -έχουν… πρωτογένεια τα περσικά!)

Όμως η λέξη έχει επίσης πάρει τις σημασίες α) δύστροπος, παράξενος β) πλεονέκτης, άπληστος. Ο Μακριδάκης έδωσε την εξήγηση «στραβόξυλο, πολύ παράξενος, ιδιότροπος».

* κατσελάρω (σελ. 60) «το καΐκι θα κατσελάρει λίγες μέρες την επιστροφή του». Καθυστερώ. Από τα ιταλικά φαίνεται να προέρχεται μάλλον παρά από τα αγγλικά, αλλά το cancel και το cancellare δεν ξέρω αν έχουν αυτή την έννοια.

* μπαζάρω (σελ. 67) «μέχρι και τη Βολισσό την ίδια είχανε μπαζάρει μια φορά το ’36» Φτάνω σε μέρος μακρινό.

* λιλάδι (σελ. 71) «με ξαπλώσανε μετά στης παραλιας τα λιλάδια με τη μούρη». Τα βότσαλα· λιτρίδια στη Μυτιλήνη, λαλάρια στη Σκιάθο.

* στον καιρό τα λάχανα (σελ. 73) Παροιμιώδης φράση που σημαίνει «κάθε πράμα στον καιρό του»

* αχλαδόχερος (σελ. 89) Ο ατζαμής. Προσδιορίζει ο Μακριδάκης: «με την έννοια ότι τα χέρια του μέσα έχουνε αγκάθια σαν την αγριαπιδιά και δε μπορεί να πιάσει τίποτα»

Έχει κι άλλες λέξεις στη συνέχεια, αλλά σταμάτησα να σημειώνω επειδή μ’ απορρόφησε το διάβασμα. Να το διαβάσετε κι εσείς το βιβλίο, αξίζει τον κόπο!

 

Ο Φυσικός Άνθρωπος (το κατά Γιάννη Μακριδάκη Ευαγγέλιο)

Σήμερα είναι Κυριακή, μέρα που συνηθίζουμε να βάζουμε κάτι λογοτεχνικό. Είναι και η θλιβερή επέτειος της 21ης Απριλίου 1967, είναι ομως και η Κυριακή των Βαΐων. Βρισκόμουν σε δίλημμα ποιο από τα δύο θέματα να προτιμήσω, αλλά είδα στη σελίδα του συγγραφέα Γιάννη Μακριδάκη, που πολύ τον αγαπώ και έργα του έχω κατ’ επανάληψη παρουσιάσει εδώ, το αφήγημα που θα διαβάσετε και μου άρεσε και του ζήτησα την άδεια να το αναδημοσιεύσω -τον ευχαριστώ πολύ.

Πρόκειται όπως βλέπετε για μια παράφραση της Μεγάλης Εβδομάδας και των Παθών του Ιησού Χριστού. Τέτοιες παραφράσεις γνωρίζει αρκετές η λογοτεχνία μας -θα αναφέρω πρόχειρα την αρκετά γνωστή «Μεγάλη βδομάδα του πρεζάκη» του Μ. Καραγάτση. Φυσικά, η κατά Μακριδάκην Μεγαλοβδομάδα διαπνέεται από τις πεποιθήσεις του συγγραφέα για τον φυσικό ανθρωπο, που τις εχει εκφράσει και στις νουβέλες του, ίσως πιο καθαρά στο «Αντί Στεφάνου«.

Σχολιάζει ο Μακριδάκης:

Το έγραψα το 2017, μετά από παραγγελία του Γιώργου Κουμεντάκη, καλλιτεχνικού διευθυντή της Λυρικής Σκηνής, για την Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ. Αποτελεί παράφραση των Ιερών Ευαγγελίων της Μεγάλης Εβδομάδας και παρουσιάστηκε στην παράσταση Ημέρες Λατρευτικής Μουσικής – Παραφράσεις Ιερών Κειμένων, στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, στις 4 και 5 Απριλίου 2017, ερμηνευμένο από την ηθοποιό Ράνια Οικονομίδου συνοδεία των αυτοσχεδιασμών στο πιάνο του Αντώνη Ανισέγκου.

Παραθέτω το κείμενο χωρίς άλλα σχόλια:

Ο Φυσικός Άνθρωπος ή αλλιώς το κατά Γιάννη Μακριδάκη Ευαγγέλιο

Την νύχτα εκείνη ο Ιησούς και οι μαθητές Αυτού, εξόν του Ιούδα, μετέβησαν πέραν του χειμάρρου των Κέδρων και εισήλθαν εις τον ελαιώνα της Γεσθημανής όπως προσευχηθούν.

Τον τόπο εκείνον εγνώριζε ασφαλώς και ο Ιούδας, διότι είχαν μεταβεί πλείστες φορές εκεί μαζί με τον Ιησού. Κατέφθασε κατόπιν λοιπόν και ούτος εκεί, επικεφαλής πλήθους οργίλων Καταναλωτών τε και Δούλων του Συστήματος, εχόντων ανά χείρας δαυλούς, λύχνους, ξύλα και μάχαιρες, συνοδευόμενοι υπό πανόπλων Στρατιωτών και Φρουρών, οίτινες είχαν διαθέσει εις αυτόν οι Τραπεζίτες, οι Επενδυτές και οι Άρχοντες.

Όλα για καλό του Γιάννη Μακριδάκη

Ο τίτλος εσκεμμένα δεν έχει σημεία στίξης κι έτσι ίσως διαβάζεται με περισσότερους από έναν τρόπους, αλλά η συνοδευτική εικόνα μάλλον ξεκαθαρίζει τον σκοπό του άρθρου: θα μιλήσω για το καινούργιο βιβλίο του αγαπημένου μου συγγραφέα Γιάννη Μακριδάκη, το «Όλα για καλό», που κυκλοφόρησε πριν από δυο μήνες από τις εκδόσεις «Εστία».

Το ότι ο Μακριδάκης είναι αγαπημένος μου συγγραφέας φρόντισα να το επισημάνω αποξαρχής -άρα, δεν είναι «αμερόληπτη» και «αντικειμενική» η παρουσίαση που θα κάνω. Από τότε που τον ανακάλυψα, έχω διαβάσει όλα του τα βιβλία και αδημονώ για κάθε καινούργιο -και δύο από αυτά τα έχω παρουσιάσει εκτενώς εδώ, το «Αντί Στεφάνου» πρόπερσι και το «Του Θεού το μάτι» το 2013.

Γεννημένος στη Χίο το 1971, ο Μακριδάκης ζει στο χτήμα του στη Βολισσό, όπου ασχολείται με τη φυσική καλλιέργεια, τις αρχές της οποίας παρουσίασε με λογοτεχνικό τρόπο στο Αντί Στεφάνου. Σε προηγούμενες νουβέλες του υπήρχαν αναφορές σε μεγάλα γεγονότα της εκάστοτε πολιτικής επικαιρότητας: στη «Δεξιά τσέπη του ράσου» είναι ο θάνατος του αρχιεπίσκοπου Χριστόδουλου, στο «Λαγού μαλλί» το διάγγελμα του Καστελλόριζου, στο «Ζουμί του πετεινού» οι επισκέψεις της τρόικας και στο «Στου Θεού το μάτι» οι εκλογές του 2012. Στη συνέχεια ο Μακριδάκης έδωσε δυο βιβλία χωρίς τέτοιες αναφορές («Αντί στεφάνου» και «Η πρώτη φλέβα») και τώρα επανέρχεται στο προηγούμενο σχήμα αλλά με ουσιαστικές διαφορές.

Καταρχάς, το «Όλα για καλό» δεν είναι νουβέλα αλλά μυθιστόρημα -όχι μόνο εξαιτίας της έκτασης (230 σελίδες αντί για 100-110) αλλά και με βάση την πλοκή. Έπειτα, ενώ στις προηγούμενες νουβέλες η εξωτερική πολιτική επικαιρότητα αποτελούσε απλώς το κάδρο, εδώ παίρνει κεντρική θέση και καθορίζει την πλοκή. Και η επικαιρότητα αυτή, όπως υποδηλώνει και το εξώφυλλο, δεν είναι άλλη από την προσφυγική κρίση, τις μαζικές αφίξεις προσφύγων σε κάποιο νησί του Αιγαίου πάνω σε καρυδότσουφλα της συμφοράς. Ο τόπος δεν δηλώνεται με σαφήνεια, αλλά είναι η Χίος. Ο χρόνος δηλώνεται, 11 με 15 του Δεκέμβρη -του 2015 συμπεραίνουμε. Υπάρχουν βέβαια και οι αφηγήσεις των ηρώων, που μας πηγαίνουν μερικούς μήνες ή και πολλά χρόνια πίσω.

Βιβλία για το καλοκαίρι ξανά

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μια από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν για πολύ κόσμο οι διακοπές φέτος (αλλά και τα προηγούμενα χρόνια της κρίσης) είναι άπιαστο όνειρο. Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι. χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα), ενώ το ίδιο έκανα και πρόπερσι, όπως και πέρυσι.

Μάλιστα, αν προσέξετε, το περυσινό και το προπέρσινο άρθρο είχαν δημοσιευτεί την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο θα έκανα και φέτος, όμως φέτος η 10 Ιουλίου έπεσε Κυριακή, οπότε το άρθρο δημοσιεύεται σήμερα, Δευτέρα 11 Ιουλίου. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις.

Αντί Στεφάνου ο Γιάννης Μακριδάκης

Το Σάββατο που μας πέρασε, είχα τη χαρά να πάω σε μια παρουσίαση όπου συμμετείχε ένας αγαπημένος μου συγγραφέας, ο μοναδικός πια που τα βιβλία του τα αγοράζω αμέσως μόλις κυκλοφορήσουν. Στο βιβλιοπωλείο Περιπλανήσεις, στην οδό Μάρκου Μουσούρου στο Μετς, ο Γιάννης Μακριδάκης παρουσίαζε το καινούργιο του βιβλίο, Αντί στεφάνου (ή ίσως Αντί Στεφάνου, θα εξηγήσω πιο κάτω).

Πριν προχωρήσω στο βιβλίο, δυο λόγια για τον χώρο της εκδήλωσης -το βιβλιοπωλείο Περιπλανήσεις, στο οποίο έγινε η παρουσίαση, έχει μόνο ένα χρόνο ζωής, ενώ κατά σύμπτωση περίπου συνομήλικο είναι και το βιβλιοπωλείο της γειτονιάς μου όπου είχα κάνει τη δική μου παρουσίαση τον περασμένο μήνα -και το βρίσκω πολύ αισιόδοξο σημάδι σε τέτοιους καιρούς κρίσης να ανοίγουν καινούργια βιβλιοπωλεία στις γειτονιές -ενώ επίσης θα το έχετε προσέξει κι εσείς ότι γίνονται όλο και περισσότερες παρουσιάσεις βιβλίων τα τελευταία χρόνια και μάλιστα όχι μόνο σε δυο-τρία σημεία στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και στις συνοικίες όπως βέβαια και σε άλλες πόλεις.

Ο Μακριδάκης βέβαια ζει στη Χίο και στο χτήμα του, αλλά έρχεται στην Αθήνα μερικές φορές το χρόνο και τούτη τη φορά είχε έρθει για την παρουσίαση του καινούργιου του βιβλίου (κυκλοφόρησε στις 16 του μηνός), για το θεατρικό έργο «Ανάμισης ντενεκές» που βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημά του αλλά και για να πάρει μέρος στο φόρουμ «Ευημερία χωρίς ανάπτυξη», μια και εκτός από λογοτέχνης έχει αναπτύξει και έναν έντονο προβληματισμό για ζητήματα αποανάπτυξης και για τις φυσικές καλλιέργειες.

Το βιβλίο εγώ το είχα αγοράσει την προηγούμενη μέρα και φυσικά είχα αρχίσει να το διαβάζω, αλλά μ’ άρεσε τόσο πολύ που το σταμάτησα ύστερα από καμιά δεκαριά σελίδες, επειδή δεν ήθελα να το διαβάσω βιαστικά. Το έχω ξανακάνει αυτό, αλλά σπάνια -και δεν ήταν εύκολο, γιατί τα βιβλία του Μακριδάκη διαβάζονται μονοκοπανιά. Μετά την παρουσίαση, το διάβασα με ρέγουλα, κι εδώ θα σας πω μερικές εντυπώσεις.

Ένα βιβλίο για δώρο

Τις γιορτές κάνουμε δώρα. Το ιστολόγιο αρέσκεται να δίνει (και να δέχεται) βιβλία για δώρα. Όπως είχα πει από την προηγούμενη εβδομάδα, αποφάσισα φέτος  να δημοσιεύσω ένα άρθρο με προτάσεις για βιβλία-δώρα. Όχι τόσο δικές μου προτάσεις, αν και θα κάνω κι εγώ, αλλά κυρίως δικές σας. Αλλά θα βάλω έναν περιορισμό, και θα τον εξηγήσω.

Θα προτείνω λοιπόν βιβλία για να κάνετε δώρα στις γιορτές και θα σας καλέσω να κάνετε κι εσείς τις προτάσεις σας, αλλά όχι οποιαδήποτε βιβλία. Στο άρθρο αυτό, θα ήθελα να περιοριστούμε σε καινούργια βιβλία, βιβλία δηλαδή που κυκλοφόρησαν στην ελληνική γλώσσα στους τελευταίους 12 μήνες -το λέω έτσι για να πιάσουμε και την παραγωγή των περσινών γιορτών, αν και δεν θα ζητήσω πιστοποιητικό από τη Βιβλιονέτ για να δεχτώ μια πρόταση βιβλίου! Περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα (κάνω και μια πρόταση από την κατηγορία αυτή).

Γιατί μόνο καινούργια βιβλία; Επειδή, και το έχω ξαναγράψει, στις πολύ ιδιόμορφες συνθήκες κρίσης που περνάμε σήμερα το μεγάλο πρόβλημα το αντιμετωπίζουν οι νέες εκδόσεις. Παρόλο που τα βιβλία που εκδοθηκαν φέτος είχαν χαμηλότερες τιμές από τα αντίστοιχα περσινά ή προπέρσινα, ο ανταγωνισμός που αντιμετωπίζουν από παλιότερες, καλές και πάμφθηνες εκδόσεις είναι οξύτατος και αναμένεται να ενταθεί ακόμα περισσότερο μέσα στις γιορτές. Βλέπετε, εξαιτίας της κρίσης των εφημερίδων, οι περισσότερες κυριακάτικες εφημερίδες προσφέρουν από ένα βιβλίο (και όχι μόνο) μαζί με κάθε φύλλο τους. Έπειτα, πολλοί εκδοτικοί οίκοι, και μάλιστα από τους κορυφαίους, διαθέτουν το παλιό τους στοκ σε εξευτελιστικές τιμές, με εκπτώσεις που φτάνουν το 80%. Τρίτον, έχουν πληθύνει πολύ τα βιβλιοπωλεία που διαθέτουν μεταχειρισμένα και πάμφθηνα βιβλία, ενώ τώρα τελευταία βλέπω και περίπτερα του κέντρου να βγάζουν πάγκους με παλιά, καλά βιβλία. Και, τέταρτον, μέσα στις γιορτές πολλοί εκδοτικοί οίκοι και άλλοι φορείς κάνουν και έκτακτα μπαζάρ, όπου πάλι διαθέτουν βιβλία κοψοχρονιάς.

Για τον βιβλιόφιλο η κατάσταση αυτή είναι από ευνοϊκή έως παραδεισένια: ακόμα κι όταν το εισόδημά του έχει περικοπεί εξαιτίας της μνημονιακής λαίλαπας, οι εκπτώσεις στα βιβλία είναι ακόμα μεγαλύτερες, οπότε η βιβλιαγοραστική του δύναμη συχνά όχι απλώς δεν έχει μειωθεί, αλλά ίσως και να έχει αυξηθεί, υπό τον όρο ότι αγοράζει μόνο προσφορές και μεταχειρισμένα. Όμως για τον εκδότη, που βγάζει νέα βιβλία, η ίδια κατάσταση είναι ασφυκτική αφού τα καινούργια βιβλία, όσο και να ρίξουν τις τιμές τους, πάντα θα είναι ακριβότερα από τις προσφορές ή από τα μεταχειρισμένα.

Γι’ αυτό θα σας προτείνω, και θα ζητήσω να προτείνετε, μόνο καινούργια βιβλία.

Θα μπορούσε βέβαια να πει κανείς ότι το κάνω για να ευλογήσω τα γένια μου, διότι φέτος έβγαλα κι εγώ βιβλία, και μάλιστα τέσσερα. Δύο εντελώς δικά μου, πιο πρόσφατα τα Λόγια του αέρα, ένα τερπνό και ενδιαφέρον, ελπίζω, φρασεολογικό λεξικό με 1001 παγιωμένες (ή ιδιωματικές) εκφράσεις της ελληνικής γλώσσας, και λίγο παλιότερα τις Οπωροφόρες λέξεις, μια χυμώδη ιστορία των καρπών και των ονομάτων τους. Και άλλα δύο που ήταν επιμέλειες, πρώτα τη συλλογή διηγημάτων Ο μυστηριώδης φίλος και άλλες ιστορίες του Ν. Λαπαθιώτη και πρόσφατα τα Γράμματα από το Παρίσι του Κώστα Βάρναλη. (Δυο άλλα βιβλία μου, που ήταν εξαντλημένα, επανεκδόθηκαν, η Γλώσσα μετ’ εμποδίων και οι Λέξεις που χάνονται).

Όμως πολλά είπα για τον εαυτό μου, προχωράω σε μερικές προτάσεις μου, βιβλία φετινά που σας προτείνω να χαρίσετε για δώρο στις γιορτές. Όπως θα δείτε, οι προτάσεις μου χωλαίνουν σε ένα καίριο σημείο: δεν έχουν σχεδόν καθόλου λογοτεχνικά βιβλία. Εδώ θα πρέπει να συμπληρώσετε εσείς το κενό. Γράφω μερικά λόγια για κάθε βιβλίο που προτείνω, αλλά στις δικές σας προτάσεις αυτό δεν είναι υποχρεωτικό, απλώς καλοδεχούμενο.

Του Θεού το μάτι, του Γιάννη Μακριδάκη

Σήμερα είναι ιδιόμορφη μέρα, ολίγον αργία και ολίγον εργάσιμη, έψαχνα ένα θέμα που να μην είναι εντελώς καθημερινό αλλά να ξεφεύγει κι από την πασχαλινή θεματολογία που άλλωστε έκλεισε πια τον κύκλο της, οπότε σκέφτηκα να σας παρουσιάσω ένα βιβλίο που διάβασα προχτές στο αεροπλάνο που ταξίδευα· το είχα αγοράσει εδώ και κάμποσο καιρό, αλλά το φύλαγα για την περίσταση, γιατί στο ταξίδι απολαμβάνω ό,τι διαβάζω και με τον Μακριδάκη η απόλαυση της ανάγνωσης είναι εγγυημένη. Ταιριάζει κιόλας, διότι το βιβλίο αναφέρεται σε πράγματα που συνέβαιναν πέρσι τέτοιες μέρες.

Μάλλον ο σημαντικότερος νέος Έλληνας πεζογράφος, ο Χιώτης Γιάννης Μακριδάκης παρουσιάζει εναλλάξ μυθιστορήματα και νουβέλες με ρυθμό περίπου ένα βιβλίο το χρόνο. (Ταυτόχρονα έχει και άλλη δράση, ακτιβιστική-οικολογική, αλλά αυτά τα λέει καλύτερα ο ίδιος στον ιστότοπό του).  Το καινούργιο του βιβλίο, που βγήκε γύρω στον Φλεβάρη, το έβδομο μυθοπλαστικό του, σπάει τη σειρά, αφού είναι νουβέλα και όχι μυθιστόρημα, αλλά, όπως και οι προηγούμενες νουβέλες (όλα τα βιβλία από την Εστία) έχει σαφείς αναφορές σε μεγάλα γεγονότα της πρόσφατης πολιτικής επικαιρότητας· θυμίζω ότι η «Δεξιά τσέπη του ράσου» παρακολουθεί την αγωνία ενός καλόγερου, τις μέρες που χαροπαλεύει ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, να σώσει το κουτάβι της αγαπημένης του (και νεκρής πια) σκύλας· το «Λαγού μαλλί» ξεκινάει με μια βάρκα που φαίνεται στο φόντο πίσω από τον Γιώργο Παπανδρέου που κάνει το ιστορικό του διάγγελμα από το Καστελλόριζο και κλείνει με τον απόηχο από τους νεκρούς της Μαρφίν· στο «Ζουμί του πετεινού», ο Παναγής, που ζει απομονωμένος με τη γυναίκα του στο μούρκι του, στο χτήμα του θα λέγαμε εμείς, πάει να πλαντάξει όταν ακούει να συζητάνε για τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας.

Στου «Θεού το μάτι» οι αναφορές στην πολιτική κατάσταση είναι πολύ πιο έντονες, αφού ο αφηγητής, ο Θοδωρής ο επιλεγόμενος Πεπόνας, που μοιάζει αρκετά με τον Παναγή του προηγούμενου βιβλίου, εξηγεί στον βουβό ακροατή του, τον Διομήδη, πώς παραλίγο να ξεχαστεί και να μην ψηφίσει στις κρίσιμες εκλογές του Μαΐου 2012: «Άμα δεν ήτανε ο Φραγκούλης, ούτε που θα πήγαινα να ψηφίσω. Είχ’ αποξεχαστεί ολωσδιόλου με τις δουλειές όλη μέρα. Κάτσαμε κιόλας το μεσημέρι εκεί στον μαγκανόγυρο, και δώσ’ του τα ρακιά και οι κουβέντες, τι εκλογές και ξεκλογές; Τίποτα δεν θυμήθηκα. Φύγανε απ’ το μυαλό μου εντελώς και παραλίγο να πάει ο ψήφος μου χαμένος».

Ο Διομήδης ακούει με υπομονή την αφήγηση χωρίς να λέει λέξη, επειδή είναι σκιάχτρο, που το φτιάχνει ο Πεπόνας για να τρομάζει τα πουλιά, αν και δεν τρέφει και μεγάλες ελπίδες για τις ικανότητές του: «Για μόστρα σ’ έχω πιο πολύ και για το έθιμο εσένα, όχι πως κάνεις και σπουδαία πράματα. Ούτε τους σπουργίτες δεν θα διώχνεις σε κάμποσες μέρες. Ξέρεις τι πονηροί και ακαμάτηδες είναι αυτοί; … Τέλος πάντων, ας μη σε απογοητεύω κιόλας, ακόμα δεν σ’ έστησα και νιώθεις πως σε κάμνω και με το ζόρι. Θα σε φτιάξω πολύ όμορφο και θα σε μπήξω εδώ, κι εσύ κάνε ό,τι μπορείς. Τουλάχιστο τώρα, στην αρχή, κάτι θα καταφέρεις. Διότι τώρα είναι όλη η υπόθεση. Που ’ναι ακόμα μωρά τα φυτά κι έχουνε ανάγκη».

Είναι ακριβά τα καινούργια βιβλία;

Το ερώτημα του τίτλου τέθηκε προχτές από μια πρωτοβουλία βιβλιοφιλικών ιστολογίων, που απεύθυναν ανοιχτή επιστολή στους εκδότες (γενικώς), μόνο που δεν τέθηκε σαν ερώτημα αλλά σαν διαπίστωση: το καινούργιο βιβλίο είναι ακριβό στη χώρα μας. Η φίλη Βιβή Γ. που είχε την πρωτοβουλία για το διάβημα αυτό, με είχε καλέσει, με σχόλιό της εδώ, να συμμετάσχω κι εγώ στην κοινή αυτή προσπάθεια, και της είχα απαντήσει ότι δεν νομίζω πως το καινούργιο βιβλίο είναι ακριβό. Καιρός είναι τώρα να στηρίξω τη θέση μου αυτή, αν και αναπόφευγα θα επαναλάβω πράγματα που ήδη έχω εκθέσει σε παλιότερο άρθρο μου. Πρώτα όμως δίνω το λινκ προς την ανοιχτή επιστολή των βιβλιόφιλων ιστολόγων, παρόλο που δεν συμφωνώ μαζί της, ούτε στο περιεχόμενο ούτε στη μορφή.

Φυσικά, οι βιβλιόφιλοι έχουν ένα μεγάλο δίκιο: στη σημερινή βαθιά κρίση, όπου το διαθέσιμο εισόδημα των πολιτών έχει υποστεί κατακόρυφη μείωση, σχεδόν όλοι αναγκάζονται να κάνουν περικοπές στα εξοδά τους, άρα και στα χρήματα που συνήθιζαν να διαθέτουν για βιβλία. Και η επιστολή τους έχει το καλό ότι θέτει ξανά σε συζήτηση το θέμα και δίνει αφορμή να ακουστούν απόψεις. Από την άλλη πλευρά, δεν μπορώ να μην παρατηρήσω ότι είναι σφάλμα να αντιμετωπίζονται όλοι οι εκδότες σαν ένα ενιαίο σύνολο, όπως άλλωστε και όλοι οι βιβλιοπώλες: άλλη δύναμη έχει το μεγάλο βιβλιοπωλείο του κέντρου και άλλη ο μικρός βιβλιοπώλης της συνοικίας. Επίσης, μερικά από τα επιχειρήματα που παρατίθενται για να στηρίξουν τη θέση ότι το βιβλίο είναι ακριβό, μου φαίνονται εξαιρετικά ισχνά: Όταν ένα μέσο βιβλίο στοιχίζει 15-20€, οι περισσότεροι θα προτιμήσουν να παρακολουθήσουν μια ταινία στον κινηματογράφο, που κοστίζει πολύ κάτω από 10€ ή τα ίδια χρήματα να τα αφιερώσουν σε άλλου είδους (ψυχαγωγική) διέξοδο. Τέτοιες μπακάλικες συγκρίσεις βεβαίως ανατρέπονται πολύ εύκολα αν σκεφτεί κανείς ότι υπάρχουν άλλες μορφές ψυχαγωγίας όπου το εικοσάευρο εξανεμίζεται για πλάκα, ότι η ανάγνωση του βιβλίου διαρκεί πολύ περισσότερο, ότι το ίδιο βιβλίο θα το διαβάσουν και τα άλλα μέλη της οικογένειας (ενώ στο σινεμά θα πληρώσουν ξεχωριστά εισιτήρια), ότι το βιβλίο μπορείς να το ξαναδιαβάσεις δωρεάν.

Ευτυχώς, ο βιβλιόφιλος (ή και βιβλιοφάγος), που έχει δει το εισόδημά του να συρρικνώνεται, έχει κι άλλες λύσεις διαθέσιμες για να διατηρήσει σχετικά άθικτη την αγοραστική του δύναμη σε βιβλία. Μάλιστα η κρίση, κατά περίεργο τρόπο, έχει δημιουργήσει ευκαιρίες ακόμα και για αύξηση της βιβλιοαγοραστικής δύναμης με μείωση της χρηματικής δαπάνης για βιβλία. Κάποιος που διέθετε, ας πούμε, 60 ευρώ το μήνα για να αγοράζει 3 καινούργια βιβλία των 20 ευρώ, μπορεί με τη μισή δαπάνη, 30 ευρώ, να αγοράσει ένα καινούργιο βιβλίο (πάλι 20 ευρώ) και 5 βιβλία από προσφορές εφημερίδων προς 2 ευρώ το ένα (ή 3 βιβλία από πανέρια βιβλιοπωλείων προς 3 ευρώ το ένα). Υπάρχουν επίσης οι δανειστικές βιβλιοθήκες (σε μερικά μέρη είναι πολύ αξιόλογες) ή και ο άτυπος δανεισμός μεταξύ φίλων. Οι βιβλιόφιλοι ιστολόγοι αναγνωρίζουν ότι «καλή λύση» είναι η στροφή των αναγνωστών σε παλιούς τίτλους, παζάρια, προσφορές, βιβλιοθήκες κτλ. αλλά, πολύ σωστά, βάζουν το δάχτυλο εκεί που πονάει: στους καινούργιους τίτλους: