Ιπποπόταμοι συντροφιάς, του Γιάννη Μακριδάκη

Αυτές τις μέρες ο Γιάννης Μακριδάκης βρίσκεται στην Αθήνα, πρώτη  φορά μετά την πανδημία -είχε να έρθει στα  μέρη  μας από το 2019. Αν θέλετε να τον δείτε από κοντά, μόλις προλαβαίνετε: στις 11.30 έχει οργανώσει περπάτημα στο κέντρο της Αθήνας, με αφετηρία τον σταθμό Μέγαρο Μουσικής του μετρό. Θα περιηγηθείτε στα μέρη  που περπατούσε ο Ζαχαρίας Μελιτάκης, ο ήρωας  του προηγούμενου βιβλίου του («Τα  απόνερα της  Σοφίας»).  Αλλά έχει κι άλλες παρουσιάσεις: την Τρίτη 16 στο Librofilo (Κουκάκι), την Τετάρτη 17 στον Πειραιά και την Παρασκευή 19 στην Κηφισιά. 

Εγώ δεν μπορώ εκείνες τις μέρες, κι επειδή το ήξερα, πήγα και τον είδα στην παρουσίαση που έγινε την περασμένη Τετάρτη  στο Κομπραί, στα Εξάρχεια. Ήταν μια πολύ καλή εκδήλωση, την  οποία μπορείτε να παρακολουθήσετε διότι ο εκδοτικός οίκος, η Εστία,  είχε  την  καλή ιδέα να την βιντεοσκοπήσει και να  την ανεβάσει στο YouTube: μάλιστα, αν προσέξετε, σε κάποια σημεία μιλάω κι εγώ. Όμως το ενδιαφέρον  είναι εκεί που μιλάει ο ίδιος και λέει πώς από την ιστορία του παππού του  εμπνεύστηκε τις Βάρδιες των πουλιών και όλα τα άλλα που λέει στην αρχή. 

Το εξώφυλλο του βιβλίου έχει σπυριά από μαστίχι. Είναι στο μέγεθος που οι μαστιχοπαραγωγοί το λένε, πολύ εύγλωττα, δαχτυλιδόπετρα. Τα πιο μικρά είναι τα κουκούδια, τα πιο μεγάλα τα λένε  πίτες. Ο Μακριδάκης, το λέει και στο βίντεο, παράγει 40 κιλά μαστίχι (έτσι το λένε, όχι μαστίχα) το χρόνο, ενώ όλο το νησί κάπου 200 τόνους. Τα μαστίχια της φωτογραφίας είναι δική του παραγωγή. Παράγει επίσης κηπευτικά, χαρουπόμελο, λίγα φρούτα, λάδι στο χτήμα του στη Βολισσό. Και βιβλία. 

Ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου παραξένεψε, όχι άδικα -και κάποιος το ρώτησε και στην παρουσίαση. Είναι μια φράση μιας ηρωίδας του μυθιστορήματος, για να  χαρακτηρίσει το βάλτωμα του ζευγαριού που πρωταγωνιστεί στη  νουβέλα. Διότι νουβέλα είναι το βιβλίο, κάπου 160 σελίδες. Ο Χαρίλαος και η Παρή, γύρω στα 60, έπεσαν έξω οικονομικά στα χρόνια της κρίσης κι έτσι άφησαν  την Αθήνα, τον Άγιο Ιερόθεο, και επέστρεψαν στη  Χίο, τη γενέτειρα της Παρής, όπου ασχολούνται με τη μαστιχοκαλλιέργεια. (Εκείνος είναι Μεσολογγίτης και δεν του πολυαρέσει στο νησί, όπου οι άνθρωποι δεν ξέρουν να ψήνουν και να τρώνε, αλλά συμβιβάστηκε). Έχουν δυο μεγάλες κόρες, η  μία παντρεμένη στην Αθήνα, η άλλη, η  Αντριανή, με νοητική υστέρηση, μένει μαζί τους και συνεχώς επαναλαμβάνει τα  λόγια της  μητέρας της. Τι θ’ απογίνει αυτό το παιδί όταν  πεθάνω, είναι ο καημός της Παρής, και το κακό είναι πως η κακιά αρρώστια έχει προχωρήσει και δεν της μένει πολλή ζωή. 

Είναι Αύγουστος, ο καιρός για το κέντος, όπως το λένε. Ο Χαρίλαος με δυο Πακιστανούς εργάτες κεντάνε τους σκίνους, να δακρύσουν το μαστίχι και να πάνε μετά να το μαζέψουν. Έχει έρθει και η Νάγια από την Αθήνα με τον άντρα της τον δικηγόρο. Αλλά από τις πρώτες  σελίδες ένα μυστήριο τούς αναστατώνει: μια επίμονη δυσοσμία μέσα στο σπίτι, σαν από κάποιο ψοφίμι, άλλοτε πιο διακριτική και άλλοτε, ιδίως τα βράδια, ανυπόφορη. Ψάχνουν παντού, κάνουν το σπίτι άνω κάτω, μέσα κι έξω, αλλά δεν βρίσκουν την πηγή της. 

Το βιβλίο μού θύμισε Παπαδιαμάντη, κατά το ότι περιγράφει μια ιστορία καθημερινών ανθρώπων χωρίς να υπάρχει καμιά συναρπαστική πλοκή -υποτυπώδη θα την έλεγα. Η ανεξήγητη δυσοσμία είναι ένα πρόσχημα, μάλλον ισχνό. Μένει η μαστοριά της γραφής και η αγάπη για τους ανθρώπους. 

Θα παραθέσω ένα απόσπασμα  από το τέλος του βιβλίου, λίγο πριν  αποκαλυφθεί η αιτία της δυσοσμίας -αλλά βέβαια δεν θα σποϊλάρω. Διάλεξα το απόσπασμα αυτό γιατί έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον, αφού την έκφραση  «βρέχει σιτζίμια» την έχουμε αναφέρει και στο ιστολόγιο -τη λένε και στη Μυτιλήνη.

Φώτης Αγγουλές, εξήντα χρόνια από τον θάνατό του

Ο φίλος μας ο Ξεροσφύρης μού θύμισε ότι πριν από μερικές μέρες συμπληρώθηκαν 60 χρόνια από τον  θάνατο του ποιητή Φώτη Αγγουλέ, επέτειος για την οποία έγινε και εκδήλωση από το ΚΚΕ στη Χίο, τη γενέτειρα του ποιητή. Βρίσκω την ευκαιρία να αναδημοσιεύσω, κάπως επαυξημένο, ένα άρθρο που είχα ανεβάσει το 2011, ελπίζοντας πως δεν θα το ξέρετε/θυμάστε οι περισσότεροι.

Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1911 στον Τσεσμέ, απέναντι από τη Χίο. Ο πατέρας του ήταν ψαρομανάβης, λεγόταν Σιδερής Χοντρουδάκης, αλλά είχε το παρατσούκλι Αγγουλές, κι αυτό διάλεξε για επώνυμό του ο νεαρός Φώτης κάποια στιγμή, και του έμεινε. Με τους διωγμούς του 1914, η οικογένεια φεύγει στη Χίο, οικονομικά κατεστραμμένη. Ο Φώτης πήγε σχολείο ως τη δευτέρα δημοτικού, αλλά έμαθε γράμματα μόνος του· ήταν μουτζούρης διανοούμενος: τυπογράφος και λαϊκός ποιητής, δούλευε στην εφημερίδα Ελευθερία. Ένα φεγγάρι έβγαλε και μια δική του σατιρική εφημερίδα, όλην έμμετρη, τη Μιχαλού. Κάποτε δημοσίευσε ένα σατιρικό ποίημα για τον Μουσολίνι που θεωρήθηκε ανατρεπτικό και πέρασε από δίκη· αθωώθηκε, αλλά χαρακτηρίστηκε αριστερός.

Στην Κατοχή, όπως και πολλοί νησιώτες, πέρασε στην Τουρκία και κατέβηκε στη Μέση Ανατολή. Κατατάχτηκε στο στρατό, συμμετείχε στην εκδοτική ομάδα μιας στρατιωτικής σατιρικής εφημερίδας (Ελλάς), μετατέθηκε στο Κάιρο όπου γνώρισε τον Σεφέρη (που ήταν επικεφαλής του Γραφείου τύπου). Τον Αύγουστο του 1944 οι Άγγλοι τον έστειλαν εξορία στην Ασμάρα, μετά φυ­λακή και απομόνωση στην Παλαιστίνη και στην Αίγυπτο κι αργότερα στο Ντεκαμερέ.  Εκεί αρρώστησε και τον μετέφεραν στο Νοσοκομείο του Μαϊχαμπάρ· από κει σαν άρρωστος απολύθηκε.

Όταν γύρισε στη Χίο το 1945, είχε αρχίσει το κυνήγι κατά των αριστερών. Πέρασε στην παρανομία και στο αντάρτικο, τον έπιασαν το 1948 μέσα σε μια φουντάνα (στέρνα) στο Βροντάδο να τυπώνει την εφημερίδα. (Συμπολεμιστής του ήταν ο Χαράλαμπος Κανόνης, αδελφικός φίλος του παππού μου, που σκοτώθηκε). Καταδικάστηκε σε 12 χρόνια φυλακή, έκανε τα οχτώ, βγήκε ερείπιο και ψυχικά κλονισμένος.

Θυμάται η Έλλη Παπαδημητρίου: «Πάλι εκεί τον παρακολουθούσε η Ασφάλεια, τον καλούσαν κάθε μέρα, τον φοβέριζαν, φοβέριζαν τους συγγενείς του και όποιον τον πλησίαζε. Για να υπογράψει δήλωση. Αυτός κάθε μέρα μπροστά τους ατάραχος, το στόμα του κλειστό χωρίς καθόλου να το σφίξει, άφωνος. Μάλιστα όταν θόλωσε ο νους του, φέρανε στην Κλινική να υπογράψει ένα χαρτί του ΙΚΑ, τόσο είχε συνήθειο τη βουβή άρνηση, ούτε άπλωσε το χέρι να το διαβάσει, μας κοίταζε και χαμογελούσε κάπως πονηρά, δηλαδή «δε θα με ξεγελάσετε ούτε σεις…», χρειάστηκε μεγάλη διαδικασία για να το υπογράψει μια αδελφή του». Το 1963 έπαθε μολυβδίαση, την αρρώστια των τυπογράφων, αλλά έπαθε και το μυαλό του, νοσηλεύτηκε στην Αθήνα, έγινε καλά, γύρισε στη Χίο, αλλά το 1964 πέθανε στο πλοίο της γραμμής ταξιδεύοντας προς τον Πειραιά, από πνευμονικό οίδημα -λένε με είκοσι δραχμές στην τσέπη.

H σχετική είδηση στο φύλλο της Αυγής στις 29.3.1964:

Ο Αγγουλές είχε γνωριστεί με τον Σεφέρη. Στην αλληλογραφία του με τον Δ. Τσάτσο, όπως μας θυμίζει σε βιβλίο για τη γενιά του 30, ο μείζων λογοτέχνης Τάσος Γουδέλης (που χαρακτηρίζει τον Αγγουλέ «ήσσονα ποιητή»), ο Σεφέρης χαρακτηρίζει τον Αγγουλέ «μιαρό γιακωβίνο» (Φαίνεται πως συνήθιζε αυτή τη βρισιά ο Σεφέρης, διότι την έχει χρησιμοποιήσει και κατά του Β. Βαρίκα). Και αλλού όμως, στις Μέρες Δ’, γράφει για τον Αγγουλέ: «Νομίζει ότι δουλεύει για το λαό ξεχαρβαλώνοντας τα άξια πράγματα, βρωμίζοντας τα καθαρά με πασαλείμματα, τσαπατσουλεύοντας, όπως του είπα. Οι άνθρωποι αυτοί νομίζουν ότι τέχνη για το λαό σημαίνει στιχάκια του ταγκό χωρίς μουσική». Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να μιλάει το ταξικό μίσος του αστού, όσο για τη δεύτερη ο αναγνώστης που θα διαβάσει τα ποιήματα πιο κάτω μπορεί να κρίνει αν είναι ‘στιχάκια του ταγκό χωρίς μουσική’. Τώρα πια βέβαια, είναι και με μουσική, διότι αρκετά ποιήματα του Αγγουλέ έχουν μελοποιηθεί, όχι μόνο τα παλιότερα χρόνια που ήταν συχνότερο φαινόμενο οι μελοποιήσεις αριστερών ποιητών (π.χ. από τον Τζαβέλα και τον Μπακαλάκο), αλλά και πιο πρόσφατα, όπως από τον Παντελή Θαλασσινό, τον Πάρη Περυσινάκη ή το συγκρότημα Ωχρά Σπειροχαίτη. Αν η συχνότητα των μελοποιήσεων δικαιώνει ή ακυρώνει τη μομφή του Σεφέρη για «στιχάκια του ταγκό», δεν το ξέρω.

Ίσως το πιο γνωστό ποίημα του Αγγουλέ να είναι το Στίγμα, γραμμένο για έναν νεαρό Γερμανό στρατιώτη, νεκρό στο ανατολικό μέτωπο (ή, όπως λέει το μότο του ποιήματος, «Σ’ έναν νεαρό φασίστα που βρέθηκε σκοτωμένος, πάνω σε μια Ρούσικη χιονισμένη στέπα»). Ποίημα του δίκαιου μίσους, βέβαια, ενοχλεί κάποιους σήμερα.

Μεζεδάκια με υπόκλιση

Που τα αποκαλώ έτσι επειδή θέμα συζήτησης, τουλάχιστον στον μικρόκοσμο των σόσιαλ είναι η (ελαφρά ή όχι) υπόκλιση που έκανε ο υπουργός Εξωτερικών, ο κ. Γεραπετρίτης, στον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν καθώς ο τελευταίος, ακολουθούμενος από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, έμπαινε στο Προεδρικό Μέγαρο.

Θα μπορούσα βέβαια να πω και «τούρκικα» μεζεδάκια, αλλά σίγουρα θα έχουμε την  αφορμή για τέτοιον τίτλο στο μέλλον. Αν πάλι θέλαμε να πλάσουμε επίθετο, πώς θα τα λέγαμε; Υποκλιτικά; Υποκλισιακά; Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με ένα.., υποκλιτικό μαργαριτάρι, από ένα τουίτ σχετικά με την υπόκλιση ή ίσως το «νεύμα σεβασμού» του κ. Γεραπετρίτη.

To περιοδικό Πτήση ήταν κάποτε έγκυρο σε θέματα αεροναυπηγικής, αλλά τον τελευταίο καιρό στα σόσιαλ έχει αναπτύξει έντονη και παθιασμένη φιλοκυβερνητική δραστηριότητα.

Αυτό το πρόσεξα το καλοκαίρι, τότε που πλημμύρισε (ή δεν πλημμύρισε) το στρατόπεδο στο Στεφανοβίκειο, στη Θεσσαλία, και βράχηκαν (ή δεν βράχηκαν) κάποια πανάκριβα (ή παροπλισμένα) ελικόπτερα -και τότε η Πτήση είχε ξεσπαθώσει υπέρ της κυβερνητικής εκδοχής.

Αλλά εκεί, τέλος πάντων, ήταν ένα θέμα της ειδικότητάς της. Εδώ, όμως; Εκτός αν θεωρούνται ειδικοί στην οσφυοκαμπτική, οπότε πάω πάσο.

Όμως, αν και δημοσιογράφοι, δεν αποφεύγουν τα λαθάκια. Εδώ, ας πούμε, φόρεσαν μουστάκια στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας, αφού υποστηρίζουν  ότι η υπόκλ… συγγνώμη, το «νεύμα σεβασμού» έγινε «στην Αυτού Εξοχότητα Πρόεδρο…» (Η οποία ΠτΔ ακολουθεί τον Ερντογάν, δεν φαίνεται στις δυο φωτογραφίες, παρά μόνο το χέρι της στην αριστερή φωτογραφία).

Στην Αυτής Εξοχότητα, βρε παιδιά! Περιοριστείτε στις υποκλίσεις, που τις ξέρετε καλά.

* Κι άλλο ένα χτεσινό,  από φίλο που το άκουσε με τ’ αυτιά του.

Πρωί-πρωί σήμερα ο αθλητικός συντάκτης/ρεπόρτερ της ΕΡΤ1 μίλησε για «κακοποιή στοιχεία» που «πυρπολίζουν τους αγώνες».

Αυτό το «πυρπολίζουν» λιγάκι μποστικό ακούγεται, αν και μπορεί  να υπάρχει κάπου.

* Ο ανταποκριτής μας από τη Χίο μού στέλνει το λογότυπο τοπικής επιχείρησης ιατροτεχνολογικών προϊόντων.

Ξέρουν, άραγε, ποιο μέρος του σώματός μας είναι το ορθόν; αναρωτιέται.

* Φίλος στέλνει λινκ προς άρθρο γνωστής ιστοσελίδας εκπαιδευτικών ενδιαφερόντων:

Πολλαπλό βιβλίο: Σε ποια διδακτικά πακέτα δεν κατατέθηκε ούτε μια πρόταση για συγγραφή νέων βιβλίων. Υπ’ ατμόν το ΙΕΠ και ο Κ. Πιερρακάκης για να μην πέσει έξω στο χρονοδιάγραμμα

 

Όχι, δεν ετοιμάζεται να αποχωρήσει από υπουργός ο «υπ’ ατμόν» κ. Πιερακάκης για να διασωθεί το χρονοδιάγραμμα, ούτε άλλωστε και το ΙΕΠ. Απλώς αρχίζουν να τρέχουν για να προλάβουν τις προθεσμίες. Ή -όπως λέει και στην αρχή της είδησης- «ατμομηχανές» έχει ανάψει  το ΙΕΠ και ο υπουργός Παιδείας Κ. Πιερρακάκης για την προετοιμασία του πολλαπλού βιβλίου. Εννοείται, βέβαια, ότι οι «ατμομηχανές» μπαίνουν σε εισαγωγικά, για να μην νομίσουμε ότι μετά την αποχώρησή τους θα γίνουν θερμαστές.

* Σε σελίδα με οδηγίες διατροφής, διαβάζουμε για τις μπανάνες:

Τις βρίσκεις παντού, μπορείς να τις απολαύσεις εύκολα και περιέχουν ποτάσιο, ένα συστατικό που βοηθά να γίνει η κοιλιά σου -ξανά- επίπεδη. Επίσης, το ποτάσιο ρυθμίζει την πρόσληψη σοδίου από τον οργανισμό σου

Ποτάσιο βεβαίως είναι το Κάλιο και Σόδιο είναι το Νάτριο. Σου λέει, αφού οι κουτόφραγκοι τα λένε potassium και sodium, και αφού όλα από μας τα πήρανε, άρα έτσι θα είναι στα ελληνικά.

Το σόδιο το βρίσκουμε και πιο κάτω, εκεί που λέει για το σκόρδο. Το… κάλσιο δεν το βρίσκω  πουθενά, ίσως επειδή υπάρχει το ιταλικό κάλτσιο.

* Και ο Άδωνης της εβδομάδας, από την  97623η κόντρα του με τον  Π. Πολάκη -επειδή ο Π. Πολάκης, που είχε πάει στην ορκωμοσία της κόρης του, η οποία τελείωσε τη Νομική αν δεν κάνω λάθος, εκλήθη από τον Κοσμήτορα ή τον Πρύτανη να πάρει τον λόγο και είπε μερικά λόγια, αφήνοντας μια σπόντα για «αδιευκρίνιστα ποσά».

Μόνο που, όπως φαίνεται, στην Ελληνική Αγωγή ο Βακερνάγκελ έχει κηρυχτεί persona non grata, κι έτσι ο υπουργός  το έγραψε ορκομωσία, μπερδεύοντας τις θέσεις του ο και του  ω.

(Για τον Βακερνάγκελ και τον νόμο του έχουμε γράψει άρθρο στο μακρινό παρελθόν).

* Αλλά και ο Στ. Κασσελάκης (ή ο τουιτεράς του) δεν απέφυγε το λαθάκι, αφού σε πρόσφατο τουίτ του γράφει:

Ως δύναμη πατριωτικής ευθύνης αναγνωρίζουμε κάθε θετικό βήμα και δεν ακολουθούμε την πολιτική πατριδοκαπηλείας – εργαλειοποίησης των ελληνοτουρκικών σχέσεων...

Καπηλεία βέβαια, πατριδοκαπηλία όμως. Μεγάλη πληγή αυτά τα παρασύνθετα (έχουμε βέβαια γράψει).

* Και πάλι ανταπόκριση από τη Χίο,  όπου φαίνεται πως βρίσκεται σε εξέλιξη μια στυγερή γενοκτονία, σύμφωνα με άρθρο τοπικής ιστοσελίδας: Εξολοθρεύονται τα κολονάκια της Καλαμπόκα!

Προφανώς η Καλαμπόκα είναι οδός, τα δε κολονάκια, αμινιάριστα όπως τα έβαλαν, έχουν σκουριάσει. Αλλά «εξολοθρεύονται»;

Προσέξτε και τη γενική «γύρω από το σώμα των κολονακίων», που τείνει να καθιερωθεί, λες και η ονομαστική ενικού είναι «το κολονάκιο».

Η κουζίνα της ξαδέρφης

Από ρόδο βγαίνει αγκάθι κι από μαργαριτάρια πολιτικάντηδων βγαίνουν γλωσσικά άρθρα. Τις προάλλες κοροϊδέψαμε τον Άδωνη για τα τραγικά αγγλικά του και προχτές βάλαμε άρθρο για τα μολύβια, που λεξιλογούσε με αφορμή ένα μαργαριτάρι (they took the molyv), όμως ο Άδωνης σε εκείνο το άρθρο είχε χτυπήσει δυο φορές.

Συγκεκριμένα, σε συνέντευξη που έδινε  στα  αγγλικά σκόνταψε στη  λέξη «λαντζέρης», κι ο δημοσιογράφος τον  ρώτησε τι κάνει ο λαντζέρης. Απάντησε λοιπόν ο υπουργός Ημιμαθείας they fix the things in the kouzin (προφ. κουζίν) of the restaurant. Κι όμως,  ενώ εμείς λέμε κουζίνα και οι Γάλλοι λένε cuisine, οι Άγγλοι,  όταν μιλάνε για τον χώρο όπου γίνεται η προετοιμασία του φαγητού, ή για τη σχετική συσκευή, λένε kitchen.

Οπότε σήμερα σκέφτηκα να λεξιλογήσω για την κουζίνα και για τις σημασίες της, που βασικά είναι τρεις.

Κουζίνα λοιπόν, όπως είπαμε, είναι ο χώρος του σπιτιού όπου ετοιμάζουμε το φαγητό, είναι όμως και η συσκευή με τις εστίες και τον  φούρνο, αλλά είναι και η τέχνη της παρασκευής του φαγητού, ένα σύνολο από γνώσεις, κανόνες και τεχνικές που αφορούν το μαγείρεμα, η μαγειρική η ίδια τέλος -όπως λέμε πχ «η πολίτικη κουζίνα».

Έτσι,  μπορούμε να πούμε ότι η Γερμανία φημίζεται για τις κουζίνες της (φτιάχνει ποιοτικές συσκευές) αλλά η Ελλάδα φημιζεται για την κουζίνα της (τον τρόπο μαγειρέματος, τις σπεσιαλιτέ κτλ.)

Η λέξη «κουζίνα» είναι δάνειο, από το βενετικό cusina (το αντίστοιχο ιταλικό είναι cucina, cocina), που ανάγεται στο υστερολατινικό cocina,  παλαιότερο coquina, θηλυκό του επιθέτου coquinus «μαγειρικός», από το ρήμα coquo «μαγειρεύω, ψήνω». Από το ίδιο λατινικό ρήμα έχουμε το αγγλ. cook και το γαλλ. cuire.

Στα γαλλικά η  κουζίνα  είναι cuisine, απ’ όπου και διεθνείς όροι όπως  haute/grande cuisine, nouvelle cuisine. Όπως και στα ελληνικά,  έτσι και στα γαλλικά η  λέξη  cuisine έχει και τις τρεις σημασίες (χώρος όπου μαγειρεύουμε, συσκευή, τέχνη  της μαγειρικής).

Διασπασμένα μεζεδάκια

Που βέβαια τα λέω έτσι επειδή μέσα στη βδομάδα είχαμε την εξαιρετικά αρνητική εξέλιξη της διάσπασης του ΣΥΡΙΖΑ, με την αποχώρηση του καλύτερου (λέω εγώ) τμήματος στελεχών του. Αυτό το γεγονός μάς δίνει τον τίτλο, αλλά επί της  ουσίας έγραψα  μερικά πράγματα στο χτεσινό άρθρο, ενώ είπα και κάτι ακόμα στην ΕφΣυν, όταν ζήτησαν τη γνώμη μου (κάπου μέσα στο άρθρο αυτό λέω κι εγώ τα δικά μου).

Αλλά σήμερα δεν θα ασχοληθούμε με την ουσία του θέματος. Σάββατο είναι, μεζεδάκια έχουμε. Αλλά θα ξεκινήσω με μια γέφυρα, δηλαδή κάτι σχετικό με τη διάσπαση, αλλά όχι ευθέως πολιτικό. Ζήτησα λοιπόν από το ChatGPT να μου φτιάξει ένα σονέτο για τη  διάσπαση ενός αριστερού κόμματος,  και ιδού τι προέκυψε.

O φίλος μας ο Στάζιμπος στο Τουίτερ έδωσε παραγγελία σε ένα ανταγωνιστικό ρομποτάκι, το Bard, και μάλιστα του έδωσε και περισσότερες  προδιαγραφές -αν θέλει ας το βάλει στα σχόλια.

* Και συνεχίζω διασπαστικά ή διασπασμένα, με μια παρατήρηση που έγινε εδώ σε σχόλιο αλλά αξίζει να μπει και στα μεζεδάκια.

Πολλοί ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί, λοιπόν, είπαν για «ανεξαρτοποίηση» (και όχι ανεξαρτητοποίηση) βουλευτών του ΣΥΡΙΖΑ.

Αυτή την απλολογία δεν θυμάμαι να την έχω καταγράψει.

Όσοι μας διαβάζουν ταχτικά ξέρουν ότι έχουμε ασχοληθεί κάμποσες φορές με την απλολογία, που όταν γίνεται μπροστά μας (στρατικοποίηση, περιβαντολόγος) τη θεωρούμε λάθος,  ενώ όταν έχει ήδη γίνει (αμφορέας, αστροπελέκι) δεν ενοχλεί.

* Είχαμε και την τσάντα με τα εργαλεία, που έπεσε από τον  διαστημικό σταθμό και δεν ξέρουμε σε ποιανού το κεφάλι θα πέσει (αν  έχει ήδη πέσει και δεν το πληροφορήθηκα, διορθώστε με.

Γράφει λοιπόν σχετικό άρθρο:

Από την Ιαπωνία, το αντικείμενο πέρασε πάνω από την Κίνα και μέσω Ασίας αφίχθη την Τρίτη 21/11 στην Ευρώπη.

Το Virtual Telescope Project το αποθανάτισε στη Ρώμη, στις 15/11.

Κανονικά είναι λάθος αυτό. Λέμε «απαθανατίζω» δηλ. κάνω  κάτι/κάποιον αθάνατο, με την αρχαία (επιτατική) σημασία του «από-«, η οποία διατηρείται και σήμερα για να  μην ξέρουμε αν  η απόφραξη είναι βούλωμα ή ξεβούλωμα.

Θα αποθανατιστεί κάποιος, αν του πέσει  στο κεφάλι η τσάντα με τα εργαλεία.

* Και ένα αδωνίτικο μαργαριτάρι, από  πρόσφατο «λόγιο» τουίτ του υπουργού:

Ταιριάζει να παρουσιάσει ο Άδωνης έναν τόμο για το αρχείο του Ναπ. Ζέρβα, αλλά οι  μεταξωτές μετοχές θέλουν και επιδέξιο χειριστή, κι ο Άδωνης δεν  είναι, δέκα χρόνια έκανε  να τελειώσει το Ιστορικό-Αρχαιολογικό.

Γράφει «τον  προσφάτως εκδοθέν τόμο» κάνοντας λάθος στο γένος. Ο εκδοθείς τόμος, τον εκδοθέντα τόμο. Το εκδοθέν βιβλίο, ίδιο σε αιτιατική και σε ονομαστική.

Μεζεδάκια στην πετσέτα

Τον παλιό καιρό,  οι οικοδόμοι και άλλοι εργάτες έπαιρναν μαζί το μεσημεριανό τους -ξηρά τροφή βεβαίως- μέσα σε μια πετσέτα. Αφού αυτή την εβδομάδα συζητάμε το κίνημα για ελεύθερες παραλίες, ή και κίνημα της πετσέτας, είχαμε και χτες λεξιλογικό άρθρο άλλωστε, ταιριάζει να τα πούμε έτσι τα μεζεδάκια μας.

Και ξεκινάμε με μια φωτογραφία που μου στέλνει φίλος.  Χαρτί στη τζαμόπορτα μαγαζιού: Πωλείται  ο εξωπλισμός του  καταστήματος. Θα είναι εξοπλισμός εξωτερικού χώρου, φαίνεται (αν είναι εσωτερικού χώρου μήπως λέγεται «εσωπλισμός»; )

Δεν είχα ξαναδεί αυτή τη γραφή, πάντως. Προφανώς έλξη από το έξω,  όπως στο *εξωστρακίστηκε που γράφουν  πολλοί.

* Υπάρχει στη  γραμματική το λεγόμενο σύστοιχο αντικείμενο, ας πούμε Ζει ζωή δυστυχισμένη ή Νίκησε περιφανή νίκη.

Φίλος μου στέλνει τίτλο του in.gr που μπορεί  να χαρακτηριστεί, αν όχι σύστοιχο, τουλάχιστον δύστυχο αντικείμενο:

Τουρκία: Ανατέμνοντας την ανατομία της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής υπό τον Ερντογάν

Αν ανατάμουμε  την τουρκική εξωτερική πολιτική, κάνουμε «ανατομία της  τουρκικής  εξωτερικής πολιτικής».

Αν όμως ανατάμουμε την  ανατομία της τουρκικής εξωτερικής  πολιτικής τι κάνουμε; Μια τρύπα στο νερό, ίσως.

* Τίτλος σε άρθρο στο Ποντίκι:

Γιώργος Τσελίκας: Τουρίστρια του έδωσε φιλί και ζήτησε και 2ο – «Μόνο με την άδεια του άντρα μου»

Ο φίλος που το στέλνει,  μου λέει:

Διάβασα τον τίτλο και μπλέχτηκα. Νόμισα πως η τουρίστρια ζήτησε και δεύτερο (φιλί) και ο Τσελίκας απάντησε μόνο με την άδεια του άντρα μου.

Πράγματι,  αν  δεν  διαβάσουμε το άρθρο βγαίνει ότι η τουρίστρια ζήτησε και δεύτερο φιλί, οπότε λογικό είναι η εντός εισαγωγικών φράση να λέγεται απότον Τσελίκα.

Όμως τελικά εκείνος ζήτησε δεύτερο φιλί και εκείνη  έβαλε ως όρο την άδεια του άντρα της.

* Στο εξωτερικό, ο χαρακτηρισμός «γιαούρτι ελληνικού τύπου» έχει μεγάλη πέραση, και διάφορες εταιρείες κυκλοφορούν γιαούρτια στραγγιστά με ελληνικές ή ελληνοφανείς  ονομασίες (Οikos και Yaos, αντίστοιχα). Είδα και την εξής συσκευασία, από την Ισπανία, που την κυκλοφορεί η αλυσίδα σουπερμάρκετ Dia και στον τίτλο παίζει με το όνομα της εταιρείας:

Το γιαούρτι, βλέπετε, είναι al estilo griego, ελληνικού στιλ -οι Ισπανοί δεν αγαπάνε το s με άλλο σύμφωνο στην  αρχή  της λέξης και τον  Στάλιν  τον έλεγαν Estalin. Στην εικόνα ο Φειδίας λαξεύει ένα άγαλμα να γλείφετε τα δάχτυλά σας.

Ή μήπως είναι ο Φιντίας που παράτησε τον  Δάμωνα;

* Μια θαλασσινή  και  φιλοζωική είδηση

Διαβάζουμε:

Παραλίγο να πνιγεί ένας γύπας ο οποίος αδύναμος και ταλαιπωρημένος έπεσε στη θάλασσα χωρίς να έχει τη δύναμη να πετάξει. Ευτυχώς ένας λουόμενος κολυμπώντας έφτασε στο άγριο πουλί και το έσωσε από άγριο πνιγμό. Το περιστατικό έγινε προχθές Παρασκευή σε απόκρημνη παραλία στην περιοχή του Γούδουρα Σητείας.

 

Eντάξει, αφού ο γύπας ανήκει στην άγρια φύση  δικαιολογείται να τον  πούμε «άγριο πουλί». Αλλά αν παρ’ ελπίδα  πνιγόταν γιατί  θα ήταν, σώνει  και καλά, άγριος ο πνιγμός του;

Ή μήπως ισχύει η αρχή: Τα άγρια πουλιά άγρια πνίγονται; 

* Σε άρθρο για τις εκρήξεις στη Ν. Αγχίαλο γράφτηκε αυτό που βλέπετε στο απόκομμα.

Λοιπόν, τα πυρομαχικά που καταστράφηκαν «δεν  ήταν  κρίσιμα για τα αεροσκάφη readiness» των πολεμικών μοιρών, τουλάχιστον σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες.

Με ρώτησε κάποιος στο Τουίτερ αν το μοντέλο readiness είναι καινούργιο μοντέλο της αεροπορίας της Νομανσλάνδης.

Όμως φαίνεται πως ο όρος «αεροσκάφη readiness»,  καλώς ή κακώς, που κακώς θα πω, χρησιμοποιείται από την πολεμική αεροπορία -τον  βρίσκουμε, ας πούμε, εδώ.

Επειδή από στρατιωτικά δεν σκαμπάζω ιδιαίτερα, υποθέτω χωρίς καμιά βεβαιότητα ότι είναι αεροπλάνα που πρέπει να βρίσκονται ανά πάσα στιγμή σε επιχειρησιακή ετοιμότητα. Τώρα, γιατί δεν το λένε στου μπαμπά μας τη γλώσσα αλλά στη γλώσσα του αφέντη  μας,  αυτό δεν το ξέρω.

Ο ελληνο-ελβετικός πόλεμος (διήγημα του Γιάννη Ψυχάρη)

Κοιτάζω αυτές τις μέρες χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, επειδή λογαριάζω στο τέλος του χρόνου να εκδώσω τον έβδομο τόμο των χρονογραφημάτων  του, τα Φιλολογικά, που έχουν θέμα τη γλώσσα ή τη λογοτεχνία. Σε κάποιο χρονογράφημα, γραμμένο το 1953, ο Βάρναλης γράφει για τον Ψυχάρη, τον πρωτοπόρο του δημοτικιστικού κινήματος: Αλλ’ ο Ψυχάρης δε μας έδωσε μονάχα γλώσσα. Μας έδωσε και ύφος. Μας έμαθε να γράφουμε σύντομη, κοφτή και ακριβολογημένη φράση. Μας έμαθε να γράφουμε λαγαρά και τίμια και θετικά … Μερικά από τα διηγήματα του Ψυχάρη («Τα σκουλαρίκια», το «Συμπόσιο», ο «Ελληνοελβετικός πόλεμος») είναι αριστουργήματα ψυχολογίας και σατίρας!

Ο τίτλος του τελευταίου διηγήματος μού τράβηξε το ενδιαφέρον. Το αναζήτησα, και βέβαια το βρήκα στο Λογοτεχνικό ιστολόγιο, όπου ο φίλος Γιάννης Π. έχει ψηφιοποιήσει αρκετά έργα του Ψυχάρη -κι έτσι το παρουσιάζω σήμερα. Ταιριάζει κιόλας, αφού προχτές είχαμε άρθρο για  το χιώτικο λεξιλόγιο -ο Ψυχάρης είχε καταγωγή από τη Χίο κι εκεί αναπαύεται η σορός του.

Είναι βέβαια διήγημα χιουμοριστικό -η Ελβετία στα νεότερα χρόνια πολέμους δεν κάνει, πόσο μάλλον με μια χώρα όχι όμορη. Είναι και διήγημα φαντασίας. Γραμμένο στα 1911, από μια παλιότερη ιδέα του Ψυχάρη, αφηγείται έναν ελληνοελβετικό πόλεμο που έγινε το 1944, για ασήμαντη  αφορμή, και κορυφώθηκε το 1950.

Ενδιαφέρον έχει βέβαια η γλώσσα του διηγήματος, που δεν θα  δυσκολεύει όσο ίσως θα παραξενεύει τον σημερινό αναγνώστη. Το ύφος του Ψυχάρη είναι γοητευτικό, αλλά λείπει από το διήγημα, νομίζω, η φροντίδα για την πλοκή. Το ίδιο ύφος, κουβεντιαστό ας πούμε, χρησιμοποιεί ο Ψυχάρης και στα γλωσσικά του δοκίμια -παράδειγμα τα Ρόδα και Μήλα, επίσης στο Λογοτεχνικό ιστολόγιο.

Το αεροπλάνο ή αεροσκάφος ο Ψυχάρης, όπως θα δείτε, το λέει «αερόβατο», λέξη  που υπάρχει στα αρχαία. Δεν ξέρω αν είχε προταθεί τότε και από άλλους. Θα δείτε ότι ο Ψυχάρης  απορρίπτει την ιδέα του αεροπορικού πολέμου -και να θυμίσω ότι όταν γράφτηκε το διήγημα στα 1910 δεν είχε ακόμα χρησιμοποιηθεί η αεροπορία σε πόλεμο. Η αρχή έγινε το 1911, στη Λιβύη, στον ιταλοτουρκικό πόλεμο, από τους Ιταλούς και μετά στους Βαλκανικούς πολέμους.

Ακόμα, το θωρηκτό ο Ψυχάρης το έχει «θαρακωτό» -ανέτρεξα στο πρωτότυπο όπου υπάρχει και θωρακωτό και θαρακωτό, Υποθέτω πως «θωρακωτό» θα ήθελε να το γράψει, κι έτσι το βάζω εδώ.

Νέμτσους λέει ο Ψυχάρης τους Γερμανούς, μια λέξη που την  έχουν  και οι Σλάβοι για να τους λένε. Όταν, μετά τον πόλεμο, ο Νουμάς δημοσίευσε ένα άρθρο του ελληνιστή Γερμανού Στάινμετς, στο οποίο αυτός κατηγορούσε τους Γάλλους για νοοτροπία Σάιλοκ, επειδή ζητούσαν μέχρι το ακέραιο τις πολεμικές αποζημιώσεις που είχε  ορίσει η συνθήκη των Βερσαλιών, ο Ψυχάρης  ήρθε σε σύγκρουση με τον  Νουμά, επειδή  δημοσίευε τις απόψεις του «Νέμτσου» (κάποτε θα γράψω σχετικό άρθρο).

Την απέχθεια που έχει ο Ψυχάρης στα ελβετικά τουνέλα, τα τούνελ, του Γκοτάρντου, που θα τη συμμερίζονταν πολλοί από εκείνους που διασχίζανε με τρένο την Ελβετία στις αρχές του 20ού  αιώνα, τη συμμερίζομαι κι εγώ -όσες φορές χρειάστηκε να περάσω από τα τούνελ δεν το χάρηκα καθόλου.

 

Ο ΕΛΛΗΝΟ-ΕΛΒΕΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

     (Δημοσιέφτηκε στο Νουμά, κ. αρ. 434, 1 του Μάη, 1911.)

Αφιερώνεται της Εβγενίας Ζωγράφο

Εκείνος ο φοβερός, ο απροσμόνητος, ο πρωτότυπος πόλεμος που ακολούθησε στα χίλια εννιακόσια πενήντα, μεταξύ Ελλάδας κι Ελβετίας, αν και περιβόητος, έμεινε ακόμη αδήγητος. Δεν ξέρουνε μάλιστα οι περσότεροι ποιο να στάθηκε το πρώτο αίτιο. Εγώ εκεί βρέθηκα τότες κι έτσι το ξέρω, να σας το πω.
Λοιπόν, την τριακοστή πρώτη του Άη Δημήτρη, χίλια εννιακόσια σαράντα τέσσερα, μέρα πέμτη ― επειδή τόντις μια πέμτη έπεφτε η τριακοστή πρώτη ― το μεσημέρι, στις δώδεκα πούντο, ένας νέος διπλωμάτης, Ρωμιός, ο Καφτανόπουλος, έφεβγε από την Αθήνα με το τρένο της Πάτρας, όπου έφτανε το βράδυ. Μπαρκαριζότανε αμέσως για τους Κορφούς κι από κει, την πρώτη του Σποριά, παρασκεβή, για το Μπρίντιζι. Στο Μπρίντιζι κατέβαινε στις τέσσερις ήμισυ το πρωί, δυο του Σποριά, σάββατο, έπαιρνε μισή ώρα υστερότερα το σιδερόδρομο που ανεβαίνει το ραχοκόκκαλο της Ιταλίας, προγεμάτιζε στη Φότζια, δειπνούσε στην Ανκώνα, έπινε καφέ με γάλα στο Μιλάνο, την αβριανή, κεριακή, τρεις του Σποριά, και την ίδια μέρα, κεριακή, τρεις ― μέρα που μας τα χάλασε όλα ― το μεσημέρι, έφαγε στη λοκάντατου σταθμού, στα σύνορα της Ελβετίας. Εννοείται πως ξακολούθησε το δρόμο σε βαγόνια ελβετικά.

Το Ουργιόλεξον (μια μνημειώδης συνεργασία του Dryhammer)

Στο ιστολόγιο αγαπάμε τις ντοπιολαλιές και τακτικά δημοσιεύουμε άρθρα με λέξεις από διάφορες περιοχές της χώρας (ο πλήρης κατάλογος στο τέλος). 

Ετσι στερεότυπα αρχίζουν τα άρθρα μας με παρουσίαση λέξεων από διάφορες ντοπιολαλιές της χώρας. Στην τελευταία δημοσίευση της σειράς αυτής, πριν από 15 μέρες, με Πλωμαρίτικες λέξεις από τον Γιάννη Μαλλιαρό, είχαμε κάνει έναν υπαινιγμό ότι λείπει ένα άρθρο με χιώτικες λέξεις, ενώ έχουμε φίλους στο ιστολόγιο από τη  Χίο.

Ο φίλος μας ο Dryhammer, που πολλές φορές έχουμε δημοσιεύσει εδώ τα εξαιρετικά του αφηγήματα, και που είναι Χιώτης, σήκωσε το γάντι. Και πώς το σήκωσε! Μου έστειλε τις προάλλες ένα ογκώδες μέιλ, τρεις ηλεκαμήλες το μεταφέρανε, με το Ουργιόλεξον, δηλαδή ένα χιώτικο γλωσσάρι. Λεξικό, πες. Διότι, σε αντίθεση  με τα άλλα άρθρα της σειράς αυτής,  που παρουσιάζουν 20 με 30,  άντε 40 λέξεις της κάθε ντοπιολαλιάς, ο φίλος μας ο Ξεροσφύρης εσύνταξε ολόκληρο λεξικό, με πάνω από 500 λήμματα.

Δεν θέλησα να το δημοσιεύσω σε συνέχειες, και επειδή βρίσκω εξαιρετικά τερπνή και την εισαγωγή που κάνει ο Ξεροσφύρης αποφάσισα να το δημοσιεύσω ολόκληρο, ως κτήμα εσαεί. Καλοκαίρι είναι, κάποιοι δεν δουλεύουν κι έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο, οπότε με χαρά και με καμάρι παρουσιάζω στη συνέχεια, χωρίς άλλα δικά μου σχόλια, το μνημειώδες Ουργιόλεξον!

ΟΥΡΓΙΟΛΕΞΟΝ, υπό Dryhammer

Με φλόμωσε το μαχλέπι από τον καβάλο μου. Εκείνο το «ρίχτω άδεια για γεμάτα …» που  άδεια ώρα κοπυπαστώνονταν και κάτι σπόντες λεξικογραφούντων ήσανε ανταγιάντιστα. Εφαγωθήκετε πιά , είπα κι έπιασα να πολεμώ να γράψω λέξεις. Αμε ποιες να βάλω και ποιές ν’ αφήκω; Ούτε γεννήθηκα ούτε μένω σε κάποιο χωριό νά ‘χω την «ευκολία» να βάλω λέξεις του χωριού μου. Από τον πατέρα μου και από το βαπόρι ήκουα κάποια Καρδαμυλίτικα. Από τη μάνα και τη γιαγιά και τη γειτονιά κάποια Μικρασιάτικα της Ερυθραίας και Σμύρνης. Από τις συναστροφές: Ελάχιστα Πυργούσικα, κάποια Καμποχωρούσικα, κάποια Διδυμούσικα, κάποια Ολυμπούσικα και Μεστούσικα, κάποια Βρονταδούσικα και Λαγκαδούσικα, κάποια Καρούσικα, κάποια Καμπούσικα, κάποια της Αμανής κλπ κλπ. Γιατί δεν υπάρχουν ενιαία Χιώτικα. Σχεδόν κάθε χωριό έχει την υποδιάλεκτό του με κάποιες ομοιότητες με τα γειτονικά και ομόρατσα χωριά αλλά διαφορετικά σε κάθε γκρουπ χωριών. Να προσθέσουμε και τα καταχιώτικα ή χωραΐτικα κάποιων συνοικισμών της πόλης, τα βαπορίσια (που μια εποχή με τα ¾ των αντρών να είναι ή να ήταν ναυτικοί πέρασαν κι αυτά στη γλώσσα), ένα χάος.

Εδώ σηκώνει παρένθεση (όπως λένε: εδώ σηκώνει άρθρο, αλλά ποιος;). Ο Κοραής κατάγραψε (κι ετυμολόγησε με τα δεδομένα της εποχής του) κάποια Χιώτικα μιας κάπως πιο ενιαίας πληθυσμιακά Χίου. Με τα –όπως εξελίχτηκαν ως τότε- «Ελληνικά», μπολιασμένα με Γενοβέζικα και Τούρκικα από τους κατακτητές κι όλα τα άλλα γλωσσικά πάρε δώσε ενός νησιού που νταραβεριζόταν με το εξωτερικό (εμπόριο και ναυτιλία) και που γειτόνευε με τη Σμύρνη.

Αλλά με τις σφαγές του 1822 η Χίος ερήμωσε. Κάποιοι επέστρεψαν, κάποιοι Χιώτικης καταγωγής από γύρω επίσης επανήλθαν, αλλά κατά μεγάλο μέρος το νησί επανεποικίσθηκε. Φαίνεται κι από τα επώνυμα. Πχ υπάρχουν πάμπολλοι σε –ούδης (Θράκη) –άκης (Κρήτη) –πουλος (Πελοπόννησος) κλπ κλπ. που έπιασαν διάφορα χωριά. Ο Σεισμός του 1881 έφερε νέες ανακατανομές, άδειασμα και εποικισμό. Το 1922 έφερε πρόσφυγες Μικρασιάτες κυρίως από την Ερυθραία  απέναντι. Ο καθένας έφερε και στοιχεία της διαλέκτου του που ανακατεύτηκαν με τα προϋπάρχοντα. Προσθέστε τη λόγια γλώσσα των «μορφωμένων», την «επίσημη» των κρατικών λειτουργών και των εφημερίδων και του ραδιοφώνου κι έχουμε ένα μωσαϊκό να το πω, αχταρμά να το πω, πάντως ακόμα και χωριά έχουν μικτή γλώσσα από παλιά.

[Θυμήθηκα το δάσκαλό μου στο Δημοτικό που προσπαθούσε να μας μιλά τη γλώσσα των βιβλίων  αλλά συχνά αποξεχνιόταν και του βγαίναν τα χωριάτικά του. Πχ «Ήτονε», «τρυπιά», το «Έλα διάβολε πίσω μου» άμα θύμωνε και το «Γερά αμάξια οι Μερσεντέδες» για το λεωφορείο που θα μας πήγαινε ημερησία εκδρομή. Καλή του ώρα,  ήτανε Καλός Άνθρωπος και Καλός Δάσκαλος. Έτσι κι η γυναίκα του, δασκάλα μου σε πιο μικρή τάξη που μας απειλούσε πως «Θα βάλω ροβίθια στο νερό, να γίνουν οι μύτες σαν μελιτζάνες» άμα δεν καθόμαστε ήσυχα]

Έτσι, αποφάσισα να βάλω μόνο λέξεις που χρησιμοποιώ ανεξάρτητα από πού τις πήρα ή τις άκουσα. Σαν ακτήμονας, χωραΐτης και άσχετος με τα αγροτικά δεν έχω ιδιαίτερες λέξεις της γεωργίας ή της κτηνοτροφίας. Απόφυγα και τις ναυτικές εκτός αν είναι μέσα στο ευρύτερο λεξιλόγιο. Φυσικά και κάποιες απαντιόνται κι αλλού, ίσως και πανελλήνια. Ακόμα απόφυγα όπως ο διάβολος το λιβάνι την ετυμολόγηση. Είμαι πού ‘μαι άσχετος, οι παλιοί είναι 200 κι 150 κι 100 χρόνια πίσω, οι νέοι είναι έξω από την εμβέλεια των γνώσεών μου για να κρίνω, κι ο Νατσούλης με τον Πορτόκαλο καιροφυλακτούν.

Θα κλείσω με δυό λόγια για τη χρήση της γλώσσας στη Χίο.

Χρησιμοποιούνται πολύ οι μεταφορικές σημασίες των λέξεων, πασπαλισμένες με χιούμορ αλλά και ειρωνεία. Προστίθεται συχνά ένα α- μπροστά, ένα –νε στο τέλος αλλά όχι πάντα ακόμα κι από τον ίδιο ομιλητή. (Θέμα μουσικής; Θέμα ευφωνίας; Ας μιλήσουν οι ειδικοί).  Η αύξηση ε- και η- λειτουργεί και επιτατικά. Το -ν στο τέλος της λέξης με το π- ή το γ- στην αρχή της επόμενης άλλοτε δίνει κι άλλοτε όχι μπ ή γκ ανάλογα το μέρος ή τον ομιλητή. Επίσης υπάρχουν και διαφορές στην προφορά. (Και πάλι ας μιλήσουν οι ειδικοί. Εγώ είμαι ένας απλός διανομέας φακέλων και μικροδεμάτων)

ΟΥΡΓΙΟΛΕΞΟΝ

A.

1. Αβγολογώ = δαχτυλοσκοπώ την κότα να δω αν έχει αβγό
2. Αυγομαζεύ(γ)ω και αυγομαζώνω = είμαι στα πρόθυρα κατάρρευσης [αυγομαζώνει και πά = πνέει τα λοίσθια]
3. Αβέρτα = ελεύθερα, χωρίς περιορισμούς
4. Αγαλιάς, ο = χαζός, αγαθός, εύπιστος, βραδύς (σε σώμα ή και πνεύμα)
5. Αγαντάρω = αντέχω, αλλά και βάζω πλάτη για κάτι – αγάντα = προστακτική του αγαντάρω αλλά και το ουσιαστικό του [Αγάντα Αγλαΐα τον πεύκο]
6. Αγέλουπας, ο = αγριοβρώμη, αλλά και η βρώμη ως ζωοτροφή
7. Αγιάρι, το = προσδιορισμός βάσει σταθερού στοιχείου, καλιμπράρισμα (πχ ο μηδενισμός της ζυγαριάς πριν τη ζύγιση)
8. Αγκούσα, η = άγχος, στρες, στενοχώρια (συχνότατα στον πληθυντικό – έχει αγκούσες)
9. Αγκύλα, η, αγκύλι, το = αγκάθι φυτού ή ζώου, το ρήμα αγκυλώνω μτφ. Λέω κάτι που θα πειράξει –προσβάλει τον άλλον.
10. Άδεια ώρα = συνεχώς, με κάθε ευκαιρία
11. Αδερφομοίρι, το = μερίδιο κληρονομιάς (συνήθως ακίνητης) σε αδέρφια
12. Αδιαφόρετος, ο = χωρίς όφελος, χωρίς ενδιαφέρον, άσκοπος, άχρηστος.
13. Αθρίμπα, η = το θυμάρι
14. Άλα κάπα = ανάποδα, απίκουπα (μαζί με ρήμα: ήρτε / γύρισε / εβρέθηκε α-κ)
15. Αλάκερος, ο = ολόκληρος, μεγάλος [με την έννοια του θαυμασμού λέγεται και ουσιαστικοποιημένο: ηγίνηκεν αλάκερος = πώς μεγάλωσε!]
16. Αλικόντιση, η = καθυστέρηση, παρακώλυση, περισπασμός
17. Αλισίβα, η = η αλκαλική στάχτη της μπουγάδας
18. Αλμπάνης, ο= άπειρος και αδέξιος τεχνίτης, ατζαμής
19. Αλουσιά, η = το σταχτόνερο της μπουγάδας ή της προετοιμασίας διαφόρων γλυκών κλπ
20. Αμανίτης, ο = μανιτάρι βρώσιμο αλλά όχι καλλιεργημένο [ιδιαίτερες ονομασίες ανάλογα το δέντρο κάτω από το οποίο βρίσκονται πχ πευκίτες, κουμαρίτες κλπ]
21. Αμούργ(ι)α, η = το κατάλοιπο του ελαιοτριβείου (μετά τον διαχωρισμό του λαδιού)
22. Αμού(ρ)ταλη, η = [καρδαμυλίτικο : τα κάματε αμ. = τα σκατώσατε]
23. Αμπουρκούνα, η = Είδος πρώιμου μεγάλου μαύρου σύκου (μέσα με τέλη Ιούνη- το ίδιο δέντρο τον Αύγουστο κάνει πολλά μικρά)
24. Αμύρα, η = η στόχευση αλλά και το στόχαστρο του όπλου. Αμυρεύω /αμυρώνω /βάζω αμύρα
25. Αναγκαίο, το = το αποχωρητήριο
26. Ανακώλωμα, το = εντατικοποίηση της εργασία λόγο ανάγκης [καιρος για τ’ ανεκώλωμα, ανεκωλώσου κι έβγα]
27. Αναμικιώρης, ο = ευερέθιστος, στραβόξυλο (για ανθρώπους)
28. Ανάντολος, ο = αλλοπρόσαλλος (αλλά και ανάφραντος στους τρόπους)
29. Ανάπιασμα, το = η προετοιμασία της ζύμης του ψωμιού (προζύμι, ανέβαση κλπ)
30. Αναφαγιά, η = ανορεξία
31. Ανάφραντος, ο = άτσαλος, απρόσεχτος, με βία στις κινήσεις του
32. Αναχαράζω = μυρηκάζω
33. Ανέγκαση, η = το ζόρι για το χέσιμο και μτφ. το ζόρισμα εν γένει ρ. ανεγκάζω [π(ου) ανάγκασμά σε à παναγκασμά σε αντί του ανάθεμά σε]
34. Ανεκούρκουδα = οκλαδόν
35. Ανερούφα, η = πηγή γλυκού νερού που αναβλύζει μέσα στη θάλασσα
36. Ανεσούρδου μου = ανάμεσα [που τό ‘χω συναντήσει μόνο στη φράση «ανεσούρδου μου τα σκέλη, βάσανα πού ‘χει η αγάπη»]
37. Ανέτριχα = ανάποδα
38. Ανηφέλετος, ο = άχρηστος, χωρίς όφελος
39. Ανήψητος,ο = άψητος στη δουλειά, ανίκανος για χειρωνακτική εργασία
40. Αντέτι, το = συνήθειο, έθιμο, αυτό που ταιριάζει
41. Αντικούτικας, ο = η ινιακή χώρα (που είναι στον αντίποδα του κούτικα)
42. Άξαμος, ο = το μέτρο, το σημάδι, ιδίως το χνάρι που παίρναν οι τσαγκάρηδες για να φτιάξουν παπούτσια
43. Αξάνεμος, ο = νοτιοδυτικός άνεμος (που ευνοούσε το ξανέμισμα)
44. Αξελέστατος, ο = ασουλούπωτος, κακοντυμένος
45. Απέκειδα και απόκειδα: απέδευτού κι απόδευτού μόνο τοπικά = αποκεί κι αποδώ / απέκει και απόκει  απέ και απόκια  μόνο χρονικά = ύστερα, κατόπιν
46. Απίκουπα (α)πικουπίζω = γυρίζω ανάποδα, ανατρέπω (δοχείο υγρού καί για να το αδειάσω τελείως)
47. Απλάκωτος, ο = όποιος μιλάει ή πράττει ασύνετα
48. από- πρόθεμα που σημειώνει το πέρας μιας πράξης ή διαδικασίας. Πολύ συχνά σκέτο πό- (α)πόσωσα, (α)πόψαλα, (α)πογάμησα, (α)ποξύστηκα, (α)πόφα(γ)α
49. Απογυρίζω = αρνούμαι κάτι που μου προσφέρουν
50. (Α)ποδιαλέγια, τα = β΄ποιότητας, αυτά που απομένουν μετά τη διαλογή
51. Αποκορδίζομαι και Αποκοντρίζομαι = τεντώνομαι να ξεπιαστώ, με ή χωρίς χασμουρητό
52. Αποκοντριάζομαι = γίνομαι μίζερος, ιδιότροπος από το αποκόντριος = υποχόνδριος
53. Απομονές, οι = είδος κακτοείδους φυτού όπως η αλόη αλλά με τεράστια αγκαθωτά και αιχμηρά φύλλα
54. (Α)ποξηλώνομαι = αφαιρούμαι
55. Αποσπερίς –ού = αποβραδίς
56. (τ’)αποτώρα – (τ’)αποτώρι = προ ολίγου
57. Άρα, η = παγίδα με δίχτυ για πουλιά. Το πουλάκι που δένουν για να φέρει στην παγίδα τα άλλα που πετούν λέγεται Μπαταδούρος (συνήθως φλώρι ή καρδερίνα)
58. Αραλίκι, το = χουζούρι (αλλά και περιθώριο)
59. Αρμυρό, το = παστό ψάρι (κυρίως σαρδέλα)
60. Αροδάφνη, η = πικροδάφνη
61. Αρρωστοφαγιά, η = σκόπιμη ανορεξία (ειρ.)
62. Ασγαβάδα, η = (χειροποίητη ξύλινη) σβούρα
63. Ασκαμπάβλοι, οι = σκατά, κόπρος [-Ίντ’ α φάμενε; -Ασκαμπάβλους!]
64. Ασπάλαθρος, ο = αγκαθωτός θάμνος με κίτρινα λουλούδια
65. Αστιφίδα, η = άλλος αγκαθωτός θάμνος με ποικίλες χρήσεις (από προσάναμμα μέχρι καθαριστικό καμινάδων)
66. Αστρακιά, η (ή /και) αστράκι, το = χαρμάνι από άμμο και αλεσμένα όστρακα για την επικάλυψη ταρατσών και δαπέδων
67. Ατόμαχος, ο = μικρό σαρκοφάγο πουλί, ο αετομάχος.
68. Ατσούμπαλος, ο = χοντροκομμένος, κακόσχημος, αδέξιος, άγαρμπος
69. Αύριο κλού = αύριο κλαίνε. Θα ακολουθήσουν οι συνέπειες [ «Σήμερις θαβ(γ)ουν κι αύριον κλού»]
70. Άφερούς και άφερούσου = εύγε, μπράβο (από το άφερίμ;)
71. Αχυλιά, η = στάχτη

Χρόνια πολλά Παντελάκη μου, χρόνια πολλά Παντελή μου!

Σήμερα, 27 Ιουλίου, είναι του Αγίου Παντελεήμονος Μεγαλομάρτυρος του Ιαματικού, οπότε γιορτάζουν ο Παντελής και η Παντελίτσα.

Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο , στον Θανάση και στον Σταύρο, στον Θωμά, στον Στέφανο, στον Χαράλαμπο, στην Παρασκευή και τον Παρασκευά., στον Αντώνη και την Αντωνία, στη Θεοδώρα και στον Θόδωρο, στον Ανδρέα και στην Ανδριανή και, πιο πρόσφατα, στον Φώτη, τον Φάνη, τη Φανή και τη Φωτεινή. Έχουμε δηλαδή καλύψει τα περισσότερα συχνά ονόματα, ενώ οι πιο σημαδιακές ελλείψεις είναι σε ονόματα που γιορτάζουν σε μεγάλες μέρες, όπου το ιστολόγιο έχει άλλο θέμα (ο Βασίλης και η Βασιλική, η Αναστασία και ο Τάσος) ή ονόματα που γιορτάζουν πολλά μαζί  την  ίδια μέρα (Μιχάλης, Άγγελος και Αγγελική, Σταμάτης κτλ.)

Σύμφωνα με την κατάταξη του Χ. Φουνταλή ο Παντελής είναι όνομα με μικρομεσαία συχνότητα, αφού έρχεται στην 34η θέση  των αντρικών ονομάτων -ωστόσο, όπως θα δούμε έχει δυσανάλογα μεγάλη φρασεολογική παρουσία και λεξιλογικό ενδιαφέρον. Τα γυναικεία αντίστοιχα, Παντελία ή Παντελίτσα,  έρχονται πολύ πίσω, κάτω από τα 300 συχνότερα γυναικεία.

Λέμε «Παντελής» αλλά όπως είπαμε ο άγιος που γιορτάζει σήμερα είναι ο Παντελεήμων -ο Παντελής  είναι η συντομευμένη, καθημερινή μορφή του ονόματος. Ωστόσο, σε αντίθεση με άλλες καθημερινές μορφές, όπως Νίκος από Νικόλαος ή Γιώργος από Γεώργιος, ο Παντελής πολύ συχνότερα στέκει και για επίσημη μορφή, ίσως επειδή είναι ήδη τρισύλλαβο όνομα, ίσως επειδή η κατάληξη μοιάζει αρχαιοπρεπής  (Περικλής). Η επίσημη μορφή βέβαια διατηρείται στο όνομα  του αγίου και του ναούς του.

Ο άγιος Παντελεήμων ήταν γιατρός. Ήταν ένας από τους Αγίους Αναργύρους, που ονομάστηκαν έτσι επειδή γιάτρευαν τον κοσμάκη χωρίς να παίρνουν χρήματα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, ονομαζόταν Πανταλέων ή Παντολέων, ήταν διακεκριμένος γιατρός και μαρτύρησε επί Διοκλητιανού στη Βιθυνία το 303. Στη Δύση τον λένε Pantaleon, αλλά στην ανατολική εκκλησία ονομάστηκε Παντελεήμων, όνομα που το πήρε την ώρα του μαρτυρίου του, όπως λέει ο συναξαριστής: Mετά δε ταύτα έλαβεν ο Άγιος την του θανάτου απόφασιν. Όθεν επροσευχήθη, και τελειωθείσης της προσευχής, ήλθε θεία φωνή ονομάζουσα αυτόν αντί Παντολέοντος Παντελεήμονα.

Ο άγιος Παντελεήμονας είναι ιαματικός άγιος και στα πανηγύρια του τον παλιό καιρό προσέρχονταν κάθε λογής ανάπηροι, άρρωστοι και άλλοι αναξιοπαθούντες –από εκεί βγήκε και η παροιμία «κουτσοί στραβοί στον άγιο Παντελεήμονα» που τη λέμε όταν συρρέει πλήθος ετερόκλητο σ’ ένα μέρος, ιδίως για να επωφεληθούν από κάτι.

Να πούμε εδωπέρα πως όσοι φοράμε παντελόνια, τα χρωστάμε στον άγιο Παντελεήμονα. Τι εννοώ; Στη Δύση, είπαμε, τον άγιο τον ξέρουν Pantaleon. Στη Βενετία ο San Pantaleon ήταν από τους πιο αγαπημένους αγίους και η εκκλησία του μαρτυρείται από το έτος 1000. Το όνομα Pantaleone (στη βενετσιάνικη μορφή του, Pantalon) ήταν πολύ συχνό στα λαϊκά στρώματα των κατοίκων της Γαληνοτάτης και επειδή ήταν σχετικά παράξενο έφτασε να χρησιμοποιείται το Pantalon/Pantalone ως συλλογικό παρατσούκλι των Βενετσιάνων, όπως ας πούμε σήμερα λέγεται το Τσαμπίκος για τους Ρόδιους. Στην κομέντια ντελ’ άρτε, ο Pantalone ήταν ο γέρος έμπορος, που μιλούσε χαρακτηριστική βενετσιάνικη διάλεκτο, και παρά την προχωρημένη ηλικία του επέμενε συνέχεια να στήνει δαιμόνιες επιχειρηματικές κομπίνες και να μπλέκει σε ερωτοδουλειές που ποτέ δεν είχαν αίσιο τέλος. Ο Πανταλόνε φορούσε μακριές βενετσιάνικες βράκες σε μια εποχή που οι άντρες της καλής κοινωνίας φορούσαν κυλότες μέχρι το γόνατο.

Στα γαλλικά, το κοστούμι του Πανταλόνε ονομάστηκε περί το 1585 pantalon, και μετά ο όρος έμεινε να δηλώνει τον πρόγονο του σημερινού φορέματος. Από τα γαλλικά, η λέξη pantalon, για το ρούχο, επιστρέφει στα ιταλικά (δηλ. πρόκειται για αντιδάνειο στα ιταλικά) ως pantalone, πληθυντικός pantaloni. Από τα ιταλικά το δανειστήκαμε κι εμείς, και ο πληθυντικός θεωρήθηκε ουδέτερο ενικό, άρα «το πανταλόνι», εξ ου και ο νέος πληθυντικός «τα πανταλόνια», που παλιότερα ακουγόταν πιο συχνά από τον ενικό. Μπορούμε να  θεωρήσουμε και τη λέξη παντελόνι αντιδάνειο στα ελληνικά.

Μεζεδάκια του Δεκατριαύγουστου

Διότι ο μήνας έχει δεκατρείς, αλλά δεν είναι καταραμένη μέρα, όπως θέλει το τραγούδι, είναι τριήμερο απόλυτης χαλάρωσης, αν βέβαια είστε στο 57% των τυχερών που είχαν τα μέσα να πάνε διακοπές έστω και για λίγες μέρες. (Γιατί 57%; Διότι η Ημερησία έγραψε ότι το 43% δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα, αν και βλέπω ότι αυτό αφορά το 2020).

Ακούω πάντως ότι σε πολλά νησιά οι μαγαζάτορες έχουν προσαρμόσει τον τιμοκατάλογο στο βαλάντιο του Ευρωπαίου τουρίστα -έτσι, ας πούμε, στην Αλόννησο, μου είπαν, τα γεμιστά τιμώνται 14 ευρώ. Ορφανά μάλιστα, όχι με κιμά καμηλοπάρδαλης.

Και ξεκινάμε με κάτι παραθεριστικό, που κι αυτό δεν ξέρω αν είναι φετινό, διότι το πήρα από δεύτερο χέρι.

Gymnism is forbidden, μεταφράζεται στα αγγλικά η πινακίδα πάνω στο αρμυρίκι (ή στην ελιά; πού είναι οι γεωπόνοι υπηρεσίας;)

Λογικό, αφού όλα από εμάς τα πήρανε.

Και για να προλάβω ενστάσεις από γκουγκλοδίφες, αναγνωρίζω πως η λέξη gymnism δεν είναι ανύπαρκτη, αφού τη χρησιμοποιεί ένα πολυτελές ξενοδοχείο στο Νεπάλ. Αν και μάλλον εννοεί υπηρεσίες γυμναστηρίου.

* Πνέει μένεα εναντίον Μητσοτάκη ο κ. Ν. Καραχάλιος, πρώην στέλεχος της ΝΔ επί Καραμανλή και, ανάμεσα σε πολλα άλλα, τον κατηγορεί ότι «κάνει πράγματα που δεν ενσκύπτουν στο πρωθυπουργικό πλαίσιο».

Θα μου πείτε, σιγά τα λάχανα, η λάθος χρήση του «ενσκήπτω» αντί για το «εγκύπτω» ή το «σκύβω» είναι πολύ διαδεδομένο λάθος που μας έχει απασχολήσει κάμποσες φορές, το ίδιο και η μεσοβέζικη γραφή «ενσκύπτω».

Εδώ όμως υπάρχει και τρίτη πτυχή, ότι κανένα από τα δύο, ενσκήπτω και εγκύπτω, δεν ταιριάζει στη φράση. Θα ταίριαζε ίσως το «δεν εμπίπτουν», αλλά δεν είπε αυτό ο κ. Καραχάλιος (και κατά τη γνώμη μου, πιο πολύ ακόμα θα ταίριαζε το «απάδουν»).

Χιονολαίλαπα, μια επίκαιρη λέξη

Από προχτές σε ορισμένα μέρη, και από χτες στην Αττική, η Ελπίδα έφερε μπολικο χιόνι και μάλιστα σε περιοχές που δεν έχουμε συνηθίσει να τις βλέπουμε λευκοντυμένες, σαν τη Μύκονο της (προχτεσινής) φωτογραφίας.

Έφερε όμως και μια καινούργια λέξη η καταιγίδα, που την έβαλα στον τίτλο. Καινούργια, αφού δεν θυμάμαι να έχω συναντήσει ξανά τη «χιονολαίλαπα».

Οπότε, λέω σήμερα να λεξιλογήσω για τη λέξη αυτή, αντί να ονειδίσω τα χάλια του επιτελικού κράτους μας και την πανωλεθρία της γενικής παράλυσης χτες στην Αττική, που ελπίζω να μη στοιχίσει περισσότερα -καθώς, την ώρα που γράφω αυτές τις γραμμές, έχει πια νυχτώσει και εκατοντάδες οδηγοί μένουν εγκλωβισμένοι στην Αττική οδό και αλλού. Θα μπορούσα να συνοδέψω το σημερινό άρθρο με μια τέτοια φωτογραφία, αλλά θα έχετε απαυδήσει να τις βλέπετε.

Η χιονολαίλαπα δεν φαίνεται να είναι εφεύρεση των δημοσιογράφων, αλλά  να ανήκει στην ορολογία των μετεωρολόγων. Ωστόσο, όλες της οι ανευρέσεις στο γκουγκλ είναι πρόσφατες, εννοώ των τελευταίων ημερών, ενώ δεν έχει καμιά ανεύρεση στα google books. Αντιγράφω από πρόσφατη ανάλυση του μετεωρολόγου Δημ. Ζιακόπουλου:

Αναφορικά με την επικινδυνότητα του επικείμενου χιονιά, κρατάμε: (α) τη λέξη blizzard που σημαίνει ισχυρή χιονοθύελλα, δηλαδή μία βαθμίδα ισχύος παραπάνω από τη χιονοθύελλα (snowstorm), (β) τη λέξη χιονολαίλαπα (snowsquall) που αποτυπώνεται στον παραπάνω χάρτη και σημαίνει ξαφνική πυκνή χιονόπτωση με παρασυρόμενο χιόνι και ισχυρούς ανέμους και (γ) τις χιονοκαταιγίδες (thundersnows).

Οι πόλεις του νεαρού Μίκη (απόσπασμα από τους Δρόμους του Αρχάγγελου)

Καθώς τιμούμε ακόμα τον μεγάλο Μίκη Θεοδωράκη, σκέφτηκα για σήμερα, στο καθιερωμένο λογοτεχνικό μας κυριακάτικο άρθρο, να δημοσιεύσω ένα δικό του κείμενο. Από το δίτομο αυτοβιογραφικό του έργο «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου», που είχε κυκλοφορήσει στα μέσα της δεκαετίας του 1980 από τον Κέδρο, διάλεξα ένα αρκετά μεγάλο κομμάτι από την αρχή (σελίδες 15-25 του πρώτου τόμου). Σημειώνω ότι έχει κυκλοφορήσει και δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση της αυτοβιογραφίας του Μίκη, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, αλλά δεν ξέρω κατά πόσον υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στο απόσπασμα που δημοσιεύω εδώ.

Ο Μίκης Θεοδωράκης στο απόσπασμα αυτό διηγείται τις επαρχιακές πόλεις που γνώρισε στα παιδικά του χρόνια και τα ταξίδια που έκανε με το πλοίο, καθώς, επειδή ο πατέρας του ήταν ανώτερος υπάλληλος, είχαν αλλάξει πολλές φορές τόπο διαμονής στις δεκαετίες του 20 και του 30.

Οι απόψεις για την καθυστέρηση και την κακή εικόνα που παρουσίαζαν οι επαρχιακές πόλεις του μεσοπολέμου ίσως φανούν υπερβολικές, διασταυρώνονται όμως από άλλα κείμενα της εποχής και αφηγήσεις άλλων παρατηρητών, το ίδιο και η άποψη για τα πιο πολιτισμένα Επτάνησα.

Σημειώνω ακόμα ότι ο Γιαννάκης, ο αδελφός του συνθέτη, δηλαδή ο δημοσιογράφος Γιάννης Θεοδωράκης, που έχει γράψει μερικούς εξαιρετικούς στίχους τραγουδιών του Μίκη, ήταν επτά χρόνια νεότερος.

Μετέτρεψα σε μονοτονικό αλλά άφησα ως επί το πλείστον την ορθογραφία του πρωτοτύπου. Όλο και κάποιο λαθάκι θα έχει ξεφύγει όμως, το κείμενο είναι μεγάλο.

Ας μην ξεγελιόμαστε… Από κείνο που λέμε «μουσική υποδομή», η Ελλάδα, ιδιαίτερα εδώ και μισό αιώνα, δεν είχε ίχνος… Συμφωνικές ορχήστρες. Χορωδίες. Συναυλίες. Ωδεία. Μουσικές εκδόσεις. Όλ’ αυτά, πράγματα άγνωστα στην ελληνική επαρχία.

Ούτε φυσικά υπήρχε και ραδιόφωνο, για να έχεις, όπως σήμερα, διάφορα μουσικά ακούσματα. Kι εγώ υπήρξα γέννημα θρέμμα αυτής της άγνωστης γης, της μυθικής χώρας, που λέγεται ελληνική επαρχία. Δείτε πίνακα πόλεων και ημερομηνιών για να καταλάβετε καλύτερα: Γεννήθηκα στη Χίο. Έτος 1925. Μετά: Μυτιλήνη, 1925-1928. Σύρος και Αθήνα, 1929. Γιάννενα, 1930-32. Αργοστόλι, 1933-36. Πάτρα, 1937-38. Πύργος, 1938-39. Τρίπολη, 1939-43. Αθήνα, 1943.

Mόνο σ’ ένα καπρίτσιο -να πρόσθετα τη φράση «παρά φύσιν»;- θα μπορούσε να αποδοθεί το γεγονός, ότι ένα παιδί, που έζησε από τη Χίο έως την Αθήνα τα πρώτα του δεκαοχτώ χρονιά, οδηγήθηκε στη μουσική… Επομένως, συμπέρασμα πρώτον: η περίπτωσή μου παρουσιάζει κοινωνιολογικό ενδιαφερον… Εμείς, απ’ όπου περάσαμε, δεν είχαμε σχέση ούτε με τις «κομ­πανίες», που έπαιζαν «λαϊκή μουσική» — ο Θεός ξέρει ποιος τις ήξερε τότε – δεν ξέραμε τα λαϊκά όργανα, μπουζούκι, μπαγλα­μά ή βιολί. Συμφωνικές ορχήστρες, ναι, είδαμε στα 1942, στο πανί του κινηματογράφου και τότε «αλλάξαμε ζωή» — αλλά αυτά για αργότερα. Με τα σημερινά μέτρα, δεν υπάρχει ελληνι­κό χωριό να συγκριθεί με την ελληνική πόλη του 1930 ή του 1940… Μόνο στην Αφρική, στην Ασία και στη Νότια Αμερική θα βρούμε σήμερα απομακρυσμένα χωριά, που να μοιάζουν με τα Γιάννενα του 1932 ή με την Τρίπολη του 1942…

Όταν πρωτομπήκα στο δημοτικό στα Γιάννενα, όλα τα παιδιά ήταν ξυπόλυτα και παρ’ ότι τα κεφάλια τους περασμένα με την «ψιλή», οι ψείρες έτρεχαν λεφούσια. Οι τούρκικοι μαχαλάδες, ή τα καντούνια, είχαν λάσπες χαρμάνι με κατρουλιά, γιατί φυσι­κά υπόνομοι και τέτοια ήταν άγνωστα πράγματα για την εποχή. Φαντάσου τι ήταν τότε το ελληνικό χωριό. Ο πατέρας μου, Γενικός Γραμματέας στη Γενική Διοίκηση Ηπείρου, περνούσε τον πιο πολύ καιρό του στην ύπαιθρο. Συναισθηματικός, καλόψυ­χος που λέμε, είχε βάλει σκοπό της ζωής του να κάνει δρόμους «για να πάει ο πολιτισμός», να φτιάξει υδραγωγεία και γενικώς αρδευτικά έργα και, σε καμιά ακραία περίπτωση, να πάει και το ηλεκτρικό. Μ’ έπαιρνε μαζί του στη Βήσσανη, στην Παραμυθιά, στο Μέτσοβο, με το μοναδικό αυτοκίνητο, κουπέ Φορντ, που υπήρχε τότε σε όλη την Ήπειρο, με σοφέρ το Βάνια, κι όταν σταματάγαμε στην πλατεία, μια βαθιά σιωπή έπεφτε στο χωριό. Οι μεγάλοι γουρλώνανε τα μάτια τους και τα παιδιά τρέχανε να κρυφτούνε. Τί θηρίο ήταν αύτό! Όπως μια κοπέλα που πήραμε στην Πάτρα —ως δεκαπέντε χρονών έβοσκε γίδια- και μόλις είδε πλοίο στη θάλασσα, έβαλε τις φωνές… Μιλάμε δηλαδή για τερατώδη γεγονότα, Ας μη λέμε λοιπόν εξυπνάδες…

Μίκης Θεοδωράκης (1925-2021)

Πέθανε χτες, πλήρης ημερών όπως το θέλει η έκφραση, ο μεγάλος Μίκης Θεοδωράκης, ο τελευταίος ίσως των μεγάλων της γενιάς του. Δεν ήταν μόνο σημαντικότατος συνθέτης, τόσο της σοβαρής μουσικής όσο και της λαϊκής-έντεχνης, είχε και πολιτική δράση σε όλη του τη ζωή -και ενώ συμπορεύτηκε τον περισσότερο καιρό με την αριστερά, ήταν ελεύθερο ηλεκτρόνιο που κατά καιρούς βρεθηκε και σε άλλους χώρους, έως και την ανάληψη υπουργικού θώκου στην κυβέρνηση Μητσοτάκη το 1990.

O Θεοδωράκης σημάδεψε τη γενιά μου, αλλά και την προηγούμενη και την επόμενη. Για πολλά χρόνια ήταν ένας από τους γνωστότερους Έλληνες στο εξωτερικό, ίσως ο γνωστότερος. Την περίοδο της δικτατορίας, οι κασέτες του κυκλοφορούσαν παράνομα χέρι με χέρι και μας εμψυχωναν, ενώ οι γονείς μου στις εκδρομές μας με το αυτοκίνητο τραγουδούσαν μεγαλόφωνα τα απαγορευμένα του τραγούδια, νουθετώντας μας να μην διανοηθούμε να τα επαναλάβουμε μπροστά σε κόσμο.

Κείμενα του Εικοσιένα – 11: Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο

Καθώς διανύουμε τη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που κανονικά θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το ενδέκατο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.Θα έπρεπε να δημοσιευτεί προχτές, αλλά είχαμε το Μηνολόγιο, οπότε το μετέθεσα για σήμερα. Κατά κάποιο τρόπο είναι επετειακό.

Πράγματι, τέτοιες μέρες πριν από (όχι 200, αλλά) 199 χρόνια, και συγκεκριμένα στις 6 Ιουνίου 1822, ο Κανάρης πυρπόλησε την τουρκική ναυαρχίδα έξω από τη Χίο, λίγους μήνες μετά τη σφαγή των κατοίκων του νησιού. Το γεγονός έκανε αίσθηση σε όλη την Ευρώπη. 

Θα δούμε δυο κείμενα από τα Αρχεία της Παλιγγενεσίας, στα οποία περιγράφεται η επιχείρηση. Εκσυγχρονίζω ορθογραφία και στο τέλος βάζω μερικά λεξιλογικά.

Το πρώτο γράμμα το στέλνουν ο Μιαούλης και άλλοι δύο Υδραίοι ναύαρχοι στο κοινό της Ύδρας. Μπορείτε να δείτε το χειρόγραφο (όχι πολύ καθαρά) εδώ.

Εκ του ελληνικού στόλου κατά Ψαρών, 7 Ιουνίου 1822

Φιλογενέστατοι άνδρες της νήσου Ύδρας χαίρετε

Δεν έχομεν αιτίαν μακρολογίας, ειμή να σας φανερώσομεν εν συντομία, δίδοντές σας την χαροποιάν μεγάλην είδησιν, όπού τούτην την στιγμήν έφθασαν αι βαρδακόστες* μας όπού είχον υπάγει δια να συντροφεύσουν το μπουρλότο μας, ως σας το είχαμεν κάμει γνωστόν σας. Διά νυκτός, η ώρα 6, συμφώνως το ιδικόν μας μπουρλότο με το Ψαριανό, όρμησαν κατά του τουρκικού στόλου όπού ήταν αραμμένος εις Χίον, και επλησίασαν τα δύο μπουρλότα μεταξύ εις τα δύο δελίνια*. Το μεν έν μπουρλότο έπεσε επάνω εις το έν δελίνι και αυτό ομοίως επήρε φωτίαν και εις μίαν ώραν δεν έμεινεν ίχνος από αυτά, επήγαν κατά διαβόλου. Το ένα από αυτά λέγουν να είναι το Πασά- γκεμισή*, ότι είχε εις το μεγάλο κατάρτι το σαντσάκι* και δόξα τω Κυρίω εσαλβάρησαν* με τες βάρκες και έτρεξαν εις τες βαρδακόστες μας χωρίς να βλαφθεί κανείς.

Συμπεραίνουν να έπεσαν και άλλα έξω εις την ξηράν από τον φόβον τους, ότι ήτον ο αέρας ως γρέγος, και εκ δευτέρου θέλει μάθομεν δια να σας στείλομεν καταλεπτώς το ντετάλιο*. Οι άνθρωποι του μπουρλότου έρχονται αυτού, τους οποίους θέλετε τους ευχαριστήσει διότι έκαμαν το χρέος των. Έσωθεν σάς περικλείομεν τον κατάλογον είναι όλοι με τον καπετάνιον 19. Είχον λάβει με­ρικοί ριτσεβούτα* από τας χειράς μας, ότι είχον ζητήσει· και αν ευρεθεί τις, εκτός εκείνου του καταλόγου, να είναι άκυρος.

Σήμερον αριβάρησαν ο καπετάν Τσαμαδός και ο καπετάν Δ. Κιοσσές, όπου είχαμεν εξαποστείλει εις Σάμον διά να βάλει εις αρμονίαν τους εκεί εγκατοίκους, διά τες διχόνοιες όπου είχαν, και να γνωρίσουν τον κύριον Μώραλην διά διοικητήν και με το αρίβον τους εκεί δεν έλει­ψαν να βάλουν τα πράγματα εις τάξιν καλήν, ώστε όπου ειρήνευσαν και ησύχασαν. Σήμερον, 6 ημερών είδησιν από Πόλιν, από καράβι όπου έβιζιτάραμεν, ένα δελίνι, μία φεργάδα, ένα γαλόνι*, τέσσαρα τρασπόρτα* και πέντε σαλούπες* εκατέβησαν εις τα κάστρα και είναι να έλθουν να ενωθούν μ’ ετούτην. Και ασπαζόμενοί σας, μένομεν ως αδελφοί, των προσταγών σας.

Άνδρέας Δ. Βώκου,

’Ιωάννης Βούλγαρης,

Λάζαρος Λαλεχός.

Το γράμμα αυτό έχει αρκετά αξιοσχολίαστα στοιχεία. Καταρχάς, δεν διευκρινίζει ποιο μπουρλότο κατάφερε να κάψει τη ναυαρχίδα -προφανώς επειδή η τιμή αυτή ανήκει στο ψαριανό του Κανάρη, και όχι στο υδραϊκό του Πιπίνου. Κατά δεύτερο, βλέπουμε ότι οι μπουρλοτιέρηδες απολάμβαναν μεγάλες τιμές (κάθε μπουρλοτιέρης ήταν μισός θεός, λέει κάπου ο Μακρυγιάννης για την Ύδρα). Τρίτον, το πλήρωμα του μπουρλότου δεν ήταν 4-5 άτομα, όπως δείχνουν οι διάφοροι πίνακες, αλλά είκοσι.